فصل دوم«برزخ» چيست؟

تعريف برزخ

اگر چيزى ميان دو شى‏ء واسطه و فاصله شود، «برزخ» ناميده مى‏شود.
الف - «راغِب اصفهانى» در «مفردات» مى‏نويسد:
«حد و فاصله بين دو چيز را برزخ گويند و از اين جهت به فاصله بين مرگ تا روز قيامت نيز برزخ گفته شده است».(1)
ب - در «مجمع الْبَحرين» چنين آمده است:
«ما بين دنيا و آخرت -از هنگام مرگ تا برانگيختن اخروى- را برزخ گويند و هر كس بميرد وارد آن مى‏شود».(2)
ج - «شيخ طبرسى» در تفسير نفيس «مجمع البيان» سه احتمال براى برزخ بيان داشته است:
«1 - واسطه و فاصله ميان مرگ تا برانگيختن از قبر.
2 - واسطه و حائل ميان مردگان و اهل دنيا تا روز قيامت.
3 - فاصله و مدت زمان قبر تا روز قيامت».(3)
د - در «تفسير قمى» نيز چنين آمده است:
«فاصله و ميانه دو چيز را برزخ گويند؛ و منظور از آن، ثواب و عقاب بين دنيا و آخرت است».(4)
ه - نويسنده «قاموس قرآن» در معناى «برزخ» مى‏نويسد: «برزخ، به معناى حائل و واسطه ميان دو چيز است و عالم پس از مرگ را برزخ گوييم؛ چون واسطه ميان دنيا و آخرت است».(5)

واژه برزخ

براى آشنايى بيشتر با معنا و مفهوم اين واژه، كاربرد آن را در كتاب و سنّت پى مى‏گيريم:
الف - اين واژه سه بار در قرآن آمده است:
(مَرجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيانِ بَيْنَهُما بَرْزَخٌ لايَبْغيانِ)(6)
خداوند، دو دريا را به هم آميخت و ميان آن دو، فاصله‏اى قرار داد تا از مرز خود خارج نشوند.
(وَجَعَلَ بَيْنَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجوراً)(7)
بين آب اين دو دريا حائلى قرار داد تا هميشه از هم جدا باشند.
(وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرزَخٌ اِلى‏ يَوْمِ يُبْعَثُونَ)(8)
از لحظه مرگ تا روز برانگيختن، فاصله است.
اين سه آيه به خوبى معناى برزخ را آشكار مى‏كند؛ ولى اين لفظ به گونه‏اى كه در آيه سوم استعمال شده است، به كار مى‏رود و در همان معنا، ويژگى يافته است.
برخى از كلمات داراى دو معنا هستند: 1-معناى لغوى؛ 2-معناى اصطلاحى؛ مانند: «صلات، زكات، حج و جهاد» كه در لغت به معانى «دعا، رشد، قصد و كوشش» مى‏باشند؛ اما در معانى مصطلح كنونى ويژگى يافته‏اند.
لفظ «برزخ» نيز اينگونه است: در لغت به معناى واسطه و فاصله بين دو چيز است؛ اما در اصطلاح به معناى عالم قبر (حيات برزخى) استعمال مى‏شود.
از اين رو، هنگامى كه پرسيده مى‏شود: برزخ چيست؟ امام صادق(ع) در پاسخ مى‏فرمايند:
«از لحظه مرگ تا وقتى كه از قبر خارج مى‏شويم».(9)
امام نيز لفظ برزخ را در معناى ويژه و اختصاصى آن به كار مى‏برند؛ نه در معناى لغوى آن.
بنابراين، از اين پس، هر جا لفظ «برزخ» را استعمال مى‏كنيم، مراد همين معناى اصطلاحى است.
ب - در «نهج البلاغه» اين واژه دو بار ذكر شده است:
«سَلَكُوا في بُطُونِ الْبَرزَخِ سَبيلاً؛ سُلِّطَتِ الارْضُ عَلَيْهِمْ فيه، فَاَكَلَتْ مِنْ لُحُومِهم وَ شَرِبَتْ مِنْ دِمائِهم...».(10)
در درون برزخ راهى را پيمودند كه در آن راه، زمين بر آنها چيره شده؛ گوشتهايشان را خورده و از خونهايشان آشاميده است.
«فكَانَّما قَطَعُوا الدُّنْيا اِلى‏ الْآخِرَةِ وَ هُمْ فيها؛ فَشاهَدُوا ما وَراءَ ذلك؛ فَكَانَّما اطّلَعُوا غُيُوبَ اَهْلِ البَرزخِ في طُولِ الإِقامَةِ فيه...».(11)
(بندگان شايسته) گويا دنيا را به پايان رسانيده فراسوى آن را مى‏نگرند و امور اخروى را مشاهده مى‏كنند؛ و گويى بر احوال پنهانى برزخيان و مدت اقامت آن سامان آگاهند.
ج - اين واژه در روايات نيز به صورت متعدد به كار رفته است؛ از جمله:
قالَ الصّادق(ع): «اَلْبرزَخُ، اَلْقَبْر؛ وَ هُوَالثَّوابُ وَالعِقابُ بَيْنَ الدُّنيا وَالآخِرَة».(12)
امام صادق(ع) فرمود: «برزخ، عالم قبر است كه عبارت از ثواب و عقاب بين دنيا و آخرت است».
قالَ الصّادق(ع): «وَاللَّهِ ما اَخافُ عَلَيْكُمْ اِلّا الْبرزخ».(13)
امام صادق(ع) فرمود: «سوگند خداى را كه جز از عالم برزخ بر شما بيم ندارم».

آراى انديشمندان

حتمى بودن پاداش و كيفر در فاصله ميان دنيا و آخرت - كه از آن به عالم برزخ، حيات برزخى، جهان برزخى، زندگى قبر، عالم مثال‏(14) و تعابيرى از اين قبيل ياد مى‏شود - مورد اتفاق تمام انديشمندان و فرهيختگان اسلامى است.
از باب نمونه، به آراى برخى از بزرگان -در اين باره- اشاره مى‏شود:
الف - «شيخ صدوق» در كتاب «اعتقادات» مى‏نويسد:
«به عقيده ما، پرسش قبر، حق است».(15)
در «امالى» نيز با ذكر حديثى از امام صادق(ع) مى‏نويسد:
«هر كه پرسش قبر را انكار كند؛ شيعه ما نيست».(16)
ب - «محقق طوسى» در «تجريد» چنين مى‏نويسد:
«عذاب قبر، به جهت امكان وقوع و تواتر اخبارى كه دلالت بر آن دارد؛ حتمى است».(17)
ج - «علامه حلّى» در «شرح تجريد» چنين مى‏نگارد:
«عذاب قبر، موردِ اجماع تمام مذاهب اسلامى است».(18)
د - «علامه مجلسى» در «بحار الانوار» از قول «شيخ مفيد» چنين بيان مى‏دارد:
«عذاب قبر به دليل اخبار و روايات ثابت است؛ و دليل اثبات آن، عقلى نيست».(19)

منشأ ايمان

از آراى انديشمندان نامبرده -كه برگرفته از روح اسلام است- پى مى‏بريم كه منشأ ايمان و اعتقاد به «حيات برزخى» آيات، روايات و اخبار متواتر از معصومان(ع) است؛ از اين روى، در گفتارهاى سوم و چهارم كتاب به تفصيل در اين باره بحث مى‏كنيم به گونه‏اى كه براى رهروان مكتب وحى و پيروان راستين خط امامت و ولايت، اطمينان‏آور باشد؛ بنابراين، ديگر نيازى به اثبات چنين عالمى از طريق دلايل عقلى نيست؛ امّا برخى از دانشمندان اسلامى، از نظر عقل نيز دلايلى بر بودن «عالم برزخ» بيان كرده‏اند كه ذكر برخى از آنها خالى از فايده نمى‏باشد و كمترين فايده‏اش اين است كه بگوييم: عقل با نقل -در اين موضوع- نه تنها منافاتى ندارد؛ بلكه دلايل نقلى را نيز تأييد مى‏كند؛ لذا محكم‏ترين دليل عقلى را در اين رابطه بيان داشته و چون بنابر اختصار است به همين مختصر بسنده مى‏شود:
انديشمندوحكيم‏الهى‏صدرالمتألهين‏شيرازى(1050-979ه.ق) معروف به «ملاصدرا» درباره نفس انسان، مى‏گويد:
«نفس انسان، جسْمانيّةُ الحُدُوث و رُوحانيّة البَقاء است».(21)
و اين همان معناى دقيق حديث نبوى است كه فرمود:
«ما خُلِقْتُم لِلْفَناء؛ بَلْ خُلِقْتُم لِلْبَقاء، وَ إنَّما تَنْقلُونَ مِنْ دارٍ اِلى‏ دارٍ».(22)
اى انسان! تو براى فنا آفريده نشدى؛ بلكه همواره بقا خواهى داشت (و مرگ پايان راهت نيست؛ بلكه با مرگ) از خانه‏اى به خانه‏اى ديگر كوچ مى‏كنى.
مراد اين است كه پس از گسستن حيات از جسم انسان، روح او از عالم ماده فراتر مى‏رود و به جهانى ديگر سير مى‏كندو در آن جهان نيز همواره باقى است و هرگز فانى نمى‏شود.
نويسنده «درسهايى از نهج البلاغه» در توضيح اين مطلب، چنين مى‏نويسد:
«روح، محصول عالى ماده است؛ ولى در اثر تكامل، پا را از عالم ماديت فراتر مى‏نهد و پس از مرگ، جسم دنيوى در صورتى كه هيچ نشانى از ماده اعم از جسم، مكان و زمان ندارد؛ وارد عالم تَجرُّد و مجردات مى‏شود.
اين روح، چيزى جداى از ماده نيست؛ همان روحى است كه از هنگام زادن در بچه پيدا شده -و در حالى كه متصل به ماده است- تا آخر باقى مى‏ماند و تكامل پيدا مى‏كند؛ مانند آب گل آلودى كه به مرور زمان، گِلهاى آن، ته نشين شده و زلال و مجرد مى‏گردد.
بعضى از فلاسفه و حكما، آن را به زغالى كه پهلوى آتش گذارند، مثال مى‏زنند؛ و در توضيح آن مى‏گويند: زغال در ابتدا از آتش كسب حرارت مى‏كند و حرارت در باطنِ خود زغال پيدا مى‏شود؛ بعد، اين حرارت مرتب زياد مى‏شود تا زغال مشتعل گردد و به سرخى گرايد؛ اين سرخى رو به ازدياد است تا كم كم خود زغال، نور پيدا كرده و فضا را روشن سازد. نخستين مرحله تجرد براى روح، مثل آن حرارتى است كه در آغاز پيدا مى‏شود و مرحله تجرد كامل براى روح، مثل آن حالت اشتعال و روشنايى زغال است كه در آخر ايجاد مى‏شود.
بنا به قول مرحوم صدرالمتألهين، معناى مرگ، فنا نيست؛ بلكه انتقال از حالتى به حالتى و از جهانى به سوى جهانى ديگر است؛ يعنى، اينكه روح، مانند مرغى كه از فقس بيرون بيايد، بدن را كنار مى‏گذارد و همانگونه كه پرنده هنگام رهايى از قفس، در عالمى بزرگ‏تر به پرواز در مى‏آيد؛ روح، پس از اينكه بدن دنيوى را كنار گذاشت، بدنى كامل‏تر از آن جايگزينش مى‏شود.
اگر بخواهيم اين بدن را تشريح كنيم آن را به بدن شما در عالم خواب مثال مى‏زنيم؛ شما در هنگام خواب، بدن ماديتان - كه از عناصر، تشكيل شده - خوابيده است؛ ولى شما (در عالم رؤيا) مى‏بينى كه وارد باغ شدى و با چشم، (مناظر باغ را) مى‏بينى و با گوش (صداها را) مى‏شنوى (و با بينى، بوها را مى‏بويى)؛ چيدن و خوردن ميوه از درختان را نيز حس مى‏كنى.
آيا مى‏توان گفت: اين بدن، معدوم محض است؟ مسلماً معدوم نيست؛ زيرا «المَعْدُومُ لايُشارُاِلَيْهِ: لابِاشارَةٍ حسّيِّةٍ و لابِاشارَةٍ عَقْليَّةٍ».
به معدوم محض، نه اشاره حسى مى‏توان كرد و نه اشاره عقلى.
بنابراين، بدن عالم خواب، واقعاً بدن است و آن را به «بدن مثالى» تعبير مى‏كنند؛ يعنى، در واقع يك چيزى هست؛ يك واقعيتى هست.
شما وقتى كه به خواب مى‏روى، بدن طبيعى را مى‏گذارى و با بدن مثالى در عالم مثال و برزخ، سير مى‏كنى. مرگ نيز همانند خواب است (با اين تفاوت كه) آن، برزخى ناقص و مرگ برزخى كامل‏تر است.
در خواب، علاقه از بدن طبيعى، به طور كلى قطع نشده؛ اما در حال مرگ، علاقه از بدن طبيعى به كلى قطع مى‏شود».(23)
«مرحوم مجلسى»(ره)، در «بحار الانوار» اصالتِ بقاى روح را چنين بيان مى‏دارد:
«هنگام خواب، جسم ضعيف مى‏گردد؛ اما ضعف جسم، موجب ضعف نفس(يعنى، روح) نمى‏باشد؛ بلكه، نفس نيرومندتر مى‏شود؛ به گونه‏اى كه بر مشاهده احوال و اطلاع از امور غيبى نيز تواناست. بنابراين، مرگ جسم موجب مرگ روح نمى‏شود».(24)
توضيح: اگر مرگِ جسم سبب مرگ روح باشد، بايستى در هنگام خواب -كه آن هم مرگ كوچكى است- ضعف جسم، باعث ضعف روح گردد و حال آنكه در عالم رؤيا كه پيوند با جسم مادى كمتر مى‏شود، روح انسان از حالت بيدارى نيز چنان قوى‏تر مى‏گردد كه بر امور پنهانى هم آگاهى مى‏يابد.
بنابراين، چون در هنگام خواب، ضعف جسم موجب ضعف روح نمى‏شود، نتيجه مى‏گيريم كه مرگ جسم، موجب مرگ روح نمى‏شود.
از اين رو است كه مى‏گوييم: «روح، همواره باقى است و هرگز فانى نمى‏شود».(25)

پى‏نوشتها:‌