استفاده از الگوهاى تربيتى

برنامه هاى عملى هميشه مؤثرترين برنامه هاست چون عمل ، حكايت از ايمان عميق انسان به گفتارش مى كند و سخنى كه از دل برآيد بر دل نشيند. هميشه وجود الگوها وسرمشق هاى بزرگ در زندگى انسان ها وسيله مؤ ثّرى براى تربيت وپرورش روحى انسان ها بوده است ، به همين دليل ، پيامبران و رهبران معصوم ، مهم ترين قسمت هدايت وتربيت را با عملشان نشان مى دادند.
قرآن كريم براى تزكيه و تربيت نفسانى مردم اسوه هاى ارزشمندى را كه در صفات برجسته انسانى ممتاز بودند معرفى مى كند و اين ، يكى از روشهاى تربيت است . به تعبير ديگر، اگر قرآن به توحيد و عدالت و صداقت و صبر و تحمل و اخلاص و ديگر صفات نيكو و عقايد حسنه دعوت مى نمايد؛ پيش ‍ از آن افرادى راكه در اين صفات و خصال برتر و بهتر از همه بودند به جامعه انسانيت معرفى مى كند. به تعبير علامه طباطبايى رضوان اللّه تعالى عليه وقتى قرآن كريم در مقام بيان و تعريف نيكى مى باشد نيكان و ابرار را براى مردم معرفى مى كند. به جاى ذكر صفت موصوف را معرفى مى كند.
قرآن مى فرمايد: نيكى آن نيست كه چهره هاى خود را به (موقع نماز) به طرف شرق و غرب متوجه سازيد (و تمام گفتگوهاى شما از مساءله قبله و تغيير قبله باشد و همه وقت خود را مصروف آن سازيد) بلكه نيكوكار كسانى هستند كه به خداوند و روز رستاخيز و فرشتگان و كتاب آسمانى وپيامبران ايمان آورده اند. ليس البر ان تولّوا وجوهكم قبل المشرق و المغرب و لكنّ البرّ من امن باللّه و اليوم الاخر و الملئكة و الكتاب و النبييّن ⁽³⁶²⁾
در اين آيه شريفه خداوند متعال به جاى اين كه برّ (بكسر) را تعريف كند برّ (به فتح ) را بيان كرده براى اين كه توصيف و تعريف كسانى كه داراى اين صفت شده باشند و ضمنا اشاره به اين است كه مفاهيم خالى از مصداق هيچ گونه ارزشى ندارد و اساساروش قرآن اين است كه در هر مورد متوجه توصيف افرادى كه واجد صفاتند مى شود و به شرح مفهوم صفات قطع نظر از دارندگان آن قناعت نمى كند.⁽³⁶³⁾
قرآن كريم حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و حضرت ابراهيم عليه السلام را به عنوان اسوه و مقتداى مردم معرفى نموده است : لقد كان لكم فى رسواللّه اسوة حسنه ⁽³⁶⁴⁾ براى شما در زندگى رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله سرمشق نيكويى بوده است . قد كانت لكم اسوة حسنة فى ابراهيم و الذين معه ⁽³⁶⁵⁾. براى شما تاءسى نيكى در زندگى ابراهيم عليه السلام و كسانى كه با او بودند وجود داشت .
قرآن كريم در بعضى آيات به پيامبر مى فرمايد: به ياد انبياى گذشته باش كه داراى صفات نيكو از قبيل اخلاص و صبر و مقاومت و شايستگى در عمل بودند يا اين كه مى فرمايد: همه انبياى از هدايت ما برخوردار بودند و از صالحان و شايستگان بودند آنگاه بعداز ذكر آن ها و صفاتشان مى فرمايد: بنابر اين به هدايت آنها اقتدا كن . و اذكر عبادنا ابراهيم و اسحق و يعقوب اولى الايدى و الابصار انا اخلصناهم بخالصة ذكرى الدار انهم عندنا لمن المصطفين الاخيار و اذكر اسماعيل و اليسع و ذاالكفل و كلّ من الاخيار⁽³⁶⁶⁾ به خاطر بياور بندگان ما ابراهيم و اسحاق و يعقوب را صاحبان دست هاى (نيرومند) و چشمهاى (بينا) ما آن ها را با خلوص ويژه اى خالص كرديم و آن يادآورى سراى آخرت بود و آن ها نزد ما از برگزيدگان و نيكانند و به خاطر بياور اسماعيل و اليسع و ذوالكفل را كه همه از نيكان بودند.
و اذكر فى الكتاب موسى انه كان مخلصا و كان رسولاً نبيا⁽³⁶⁷⁾ در اين كتاب آسمانى از موسى ياد كن كه او مخلص بود و رسول و پيامبر والا مقامى بود.
واذكر فى الكتاب ادريس انه كان صديقا نبيا⁽³⁶⁸⁾ در كتاب آسمانى خود از ادريس ياد كن كه او بسيار راستگو و پيامبر بزرگى بود.
واذكر فى الكتاب اسماعيل انه كان صادق الوعد⁽³⁶⁹⁾ در كتاب آسمانى خود از اسماعيل ياد كن كه در وعده هايش صادق و رسول و پيامبر بزرگى بود.
و وهبنا له اسحق و يعقوب كلاً هدينا و نوحا هدينا من قبل و من ذريّته داود و سليمان و ايوب و يوسف و موسى و هرون و كذلك نجزى المحسنين و زكريا و يحيى و عيسى و الياس كل من الصالحين و اسماعيل و اليسع و يونس و لوطا و كلاً فضلنا على العالمين و من آبائهم و ذريتهم و اخوانهم و اجتبيناهم و هديناهم الى صراط مستقيم اولئك الذين هدايهم اللّه فبهديهم اقتده ⁽³⁷⁰⁾ و اسحاق و يعقوب را به او (ابراهيم ) بخشيديم ، و هر كدام را هدايت كرديم و نوح را (نيز) قبلاً هدايت نموديم ، و از فرزندان او داوود و سليمان و ايوب و يوسف و موسى و هارون را هدايت كرديم ، و اين چنين نيكوكاران را پاداش مى دهيم ، و (همچنين ) زكريا و يحيى و عيسى و الياس هر كدام از صالحان بودند و اسماعيل و اليسع و يونس و لوط و هر يك را به جهانيان برترى داديم ، و از پدران آن ها و فرزندان آن ها و برادران آنها افرادى را برگزيديم . و به راه راست هدايت نموديم . آن ها كسانى هستند كه خداوند هدايتشان كرده پس به هدايت آنها اقتدا كن فبهديهم اقتده
آرى ، براى تربيت معنوى و تزكيه روحى مردم ذكر نمونه و اسوه امرى ضرورى است كه قرآن كريم به اين موضوع اهميت فوق العاده قايل شده است و كرارا به پيامبر اكرم مى فرمايد: به ياد پيامبران بزرگ باش كه برخوردار از اين صفات برجسته انسانى و واجد فضايل و مكارم روحى بودند.
البته روشن است كه مقصود اصلى خطاب به مؤمنان و گروندگان به اسلام است كه درس مقاومت و پايدارى و اخلاص و اعتقاد و عمل را از انبيا بياموزند و الاّ پيامبر اكرم مقتداى تمام پيامبران و اولياو معصومان عليهم السلام است .
دراين جا نمونه اى از تربيت معنوى بعضى از انبيا الهى را ذكر مى كنيم كه چگونه با خداوند و با مردم سخن گفتند و نحوه سلوك و رفتار آن ها در جامعه اسلامى چگونه بوده است و تا چه حد و ميزان در برابر خداوند رعايت ادب اسلامى را مى نمودند يا در برابر اهانت هاى مردم جاهل چگونه عكس العمل نشان مى دادند.
بعضى از الگوهاى تربيتى در قران