نیکی به پدر و مادر ستمکار

خداوند متعال، انسان را به رعایت حال پدر و مادر و احسان به آنها دعوت فرموده است و هر گونه احترام و نیکی درباره آنان مورد دستور خداوند است. در بعضی از آیات قرآن، موارد مخصوصی از احسان نسبت به پدر و مادر ذکر شده است؛ مثل انفاق و وصیت به والدین؛ ولی آنچه از مجموع آیاتی که درباره والدین آمده به دست می آید، احسان مطلق است.

خداوند برای اطاعت از پدر و مادر، حد و مرزی نیز قائل شده است که اگر آنان، انسان را بر شرک دعوت کنند یا عقیده شرک آمیز خویش را بر فرزندشان تحمیل نمایند، نباید از آنان اطاعت کنند، و از توحید، چشم بپوشد.

توجّه به این نکته لازم است که لزوم احترام به پدر و مادر و رعایت حقوق آنها، نباید باعث شود که فرزند، در برابر گناه آنان بی تفاوت باشد و از وظیفه شرعی خود که امر به معروف و نهی از منکر است، غفلت کند بلکه بهترین احسان و رعایت حقوق آنان، این است که آنها را از ادامه گناه باز دارد. خداوند می فرماید:

وَ اِنْ جاهَداک عَلی اَنْ تُشْرِک بی ما لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْروُفاً.(97)

و هرگاه آنان تلاش کنند که موجودی را شریک من قرار دهی که از آن آگاهی نداری، از آنها اطاعت مکن؛ ولی با آنها در دنیا به طرز شایسته ای رفتار کن.

هرگز نباید رابطه انسان و پدر و مادرش مقدّم بر رابطه او با خدا باشد و نباید عواطف خویشاوندی بر اعتقاد مکتبی او حاکم گردد. وظیفه فرزندان این است که هرگز در برابر این فشارها تسلیم نشوند و استقلال فکری خود را حفظ کنند.

ممکن است این فرمان خداوند، این توهّم را به وجود آورد که در برابر پدر و مادر مشرک، باید شدّت عمل و بی حرمتی به خرج داد. لذا می فرماید که عدم اطاعت آنان در مسئله کفر و شرک، دلیل بر قطع رابطه مطلق با آنها نیست؛ بلکه فرزند باید با پدر و مادر در دنیا به گونه ای شایسته رفتار کند؛ یعنی از جنبه های مادّی و دنیایی با آنها با مهر و محبّت رفتار کند؛ ولی از نظر اعتقادی و برنامه های مذهبی، تسلیم افکار آنها نباشد.

در حقیقت، اسلام برترین احترام را برای پدر و مادر قائل است که حتی در صورت مشرک بودن و دعوت به شرک کردن (که منفورترین کارها در نظر اسلام است)، باز حفظ احترام آنها را در عین عدم پذیرش دعوت آنها به شرک، واجب می شمرد. لذا وظیفه فرزندان است که از پدران و مادران خویش به بهترین وجه نگهداری کنند و نباید چنین تصوّر شود که مخالفت با پدر و مادر در مورد دعوت به شرک، دلیل بر بد رفتاری با آنهاست و این، نهایت تأکید اسلام در مورد احترام به پدر و مادر را ثابت می کند. لذا در حدیثی از امیرمؤمنان نقل شده است:

لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق.(98)

اطاعت از مخلوق، در عصیان خالق، روا نیست.

پدر و مادر کافر نیز باید احترام شوند

زکریا بن ابراهیم می گوید: من نصرانی بودم و مسلمان شدم. در موسم حج به مکه مشرّف شدم. سپس خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و عرض کردم: «من نصرانی بودم و مسلمان شده ام». امام علیه السلام به من فرمود: «از اسلام چه دیدی؟» گفتم: قول خداوند متعال که می فرماید: ما کنْتَ تَدْری مَاالْکتابُ وَ لاَ الاْیمانُ وَ لکنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدی بِهِ مَنْ نَشاءُ.(99) ای پیامبر! تو پیش از این، کتاب و ایمان را نمی دانستی که چیست و ما آن را نوری قرار دادیم که به وسیله آن، هر کسی از بندگان خویش را که بخواهیم، هدایت می کنیم». حضرت فرمود: «به راستی که خداوند، تو را هدایت فرموده است». بعد سه مرتبه فرمود: «خدایا! هدایتش فرما». بعد فرمود: از من هر چه می خواهی سؤال کن.

عرض کردم: «پدر و مادر و خانواده من، نصرانی هستند و مادرم نیز نابیناست. من همراه آنها باشم و در ظرف آنان غذا بخورم؟». حضرت فرمود: «آنها گوشت خوک می خورند؟». عرض کردم: «نه، با آن تماس هم نمی گیرند و دست به آن نمی زنند». فرمود: «با آنها باش؛ مانعی ندارد و مواظب مادرت باش و با او خوشرفتاری کن و هر گاه بمیرد، او را به دیگری وامگذار. خودت به کارش اقدام کن و به کسی مگو تا نزد من در مِنا بیایی، ان شاءالله.

در منا خدمت حضرت رفتم. دیدم مردم دور او را گرفته اند و او مانند معلم کودکان بود که گاهی این و گاهی آن از او سؤال می کردند. وقتی به کوفه رفتم، نسبت به مادرم مهربانی می کردم و خود به او غذا می دادم و لباسهایش را تمیز می کردم و مدام خدمتکارش بودم. مادرم به من گفت: پسر جان! تو زمانی که در دین ما بودی با من چنین رفتار نمی کردی؟ این چه چیزی است که از تو می بینم، از زمانی که از دین ما بیرون رفتی و به دین حنیف داخل شدی؟

گفتم: «مردی از فرزندان پیامبر ما به من چنین دستوری داده است». مادرم گفت: «آن مرد آیا پیامبر است؟» گفتم: «نه، بلکه او فرزند یکی از پیامبران است» مادرم گفت: «پسر جان! این مرد پیغمبر است؛ زیرا این دستوری را که به تو داده، از سفارشهای پیامبران است». گفتم: مادرم! بعد از پیغمبر ما پیغمبری نیامده و او پسر پیامبر است». مادرم گفت: دین تو بهترین دین است آن را به من عرضه کن.

من دینم را به او عرضه داشتم. او مسلمان شد و من هم برنامه اسلام را به او آموختم. نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را به جا آورد و شب، عارضه ای بر او رخ داد و بیمار شد. به من گفت: «پسر جان! آنچه به من آموختی، دوباره تکرار کن». من آنها را تکرار کردم. مادرم اقرار کرد و از دنیا رفت. چون صبح شد. مسلمانها غسلش دادند و خودم بر او نماز خواندم و در قبرستان دفنش نمودم.(100)

از جابر روایت شده است:

سمعت رجلاً یقول لأبی عبدالله علیه السلام : «انّ لی أبوین مخالفین؟»، فقال: برّهما کما تبرّ المسلمین ممّن یتولانا.(101)

شنیدم مردی به امام صادق علیه السلام عرض می کرد: «پدر و مادرم مخالف حق هستند». امام فرمود: به آنها نیکی کن، کما اینکه اگر مسلمان بودند، به آنها نیکی می کردی.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

ثلاث لم یجعل الله عزّ و جلّ لأحد فیهنَّ رخصة: أداء الأمانة الی البرّ و الفاجر، و الوفاء بالعهد للبرّ و الفاجر، و برّ الوالدین برّین کانا أو فاجرین.(102)

خداوند در سه چیز به احدی رخصت نداده است: یکی ادای امانت، خواه انسان نیکو باشد یا فاجر فاسق، و دیگری وفای به عهد و پیمان، و دیگری هم نیکی به پدر و مادر خواه، نیکوکار باشند یا فاجر و کافر.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است:

برّ الوالدین واجب فان کانا مشرکین فلا تطعهما و لا غیرهما فی المعصیة فانه لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق.(103)

نیکی به پدر و مادر بر همه واجب است؛ و امّا اگر مشرک بودند، در شرک از آنها و در معصیت، از هیچ کس اطاعت مکن. به درستی که در معصیت خالق، هیچ کسی را حقّ اطاعت مخلوق نیست.

در روایتی آمده است:

عن معمّر بن خلاّد قال: «قلت لأبی الحسن الرضا علیه السلام : «ادعولوالدی اذا کانا لایعرفان الحقّ؟»، قال: «اُدع لهما و تصدّق عنهما، و ان کانا حیین لا یعرفان الحقّ فدارهما فانّ رسول الله صلی الله علیه و آله : قال: انّ اللّه بعثنی بالرّحمة لا بالعقوق.(104)

معمر بن خلاد می گوید به امام رضا علیه السلام عرض کردم: «آیا پدر و مادرم را با اینکه مسلمان نیستند، یاد آوری کنم؟». امام فرمود: آنها را به یاد بیاور و از طرف آنها صدقه بده، و اگر در حال حیات هستند با آنها مدارا کن، زیرا که رسول خدا فرمود: خداوند مرا به رحمت مبعوث نموده، نه به عقوق و نامهربانی.

لذّت زندگی، در خدمت کردن به والدین است

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

انّ الله تعالی وضع أربعا فی أربع: برکة العلم فی تعظیم الأستاذ،

و بقاء الایمان فی تعظیم الله، و لذّة العیش فی برّ الوالدین، و النجاة من النار فی ترک ایذاء الخلق.(105)

خداوند متعال، چهار چیز را در چهار چیز قرار داده است: برکت علم را در تعظیم و احترام استاد، و بقای ایمان را در تعظیم خداوند، و لذّت زندگی را در نیکی کردن به والدین، و رها شدن از آتش را در ترک آزار خلق؛ و هر کسی که احسان نکند، لذّت زندگی را در نیابد.

فواید نیکی به پدر و مادر

1 - نگاه با محبّت به پدر و مادر، عبادت است

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

نظر الولد الی والدیه حباً لهما عبادة.(106)

نگاه دوستانه به پدر و مادر، عبادت است.

در روایات، نگاه کردن به چند چیز، عبادت شمرده شده که یکی از آنها نگاه کردن به قرآن است و دیگری نگاه کردن به جمال با کمال امیرالمؤمنین علی علیه السلام .

مردی در کنار کعبه به ابوذر گفت: «چرا به چهره علی علیه السلام زیاد نگاه می کنی؟». ابوذر پاسخ داد که حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود:

النّظر الی علی بن أبی طالب عبادة، و النّظر الی الوالدین برأفةٍ و رحمةٍ عبادة.(107)

نگاه کردن به روی مبارک علی علیه السلام عبادت است؛ همچنین نگاه کردن به پدر و مادر از روی محبّت و رحمت، عبادت است.

2 - جهاد در راه اسلام است

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

برّ الوالدین یجزی عن الجهاد.(108)

نیکی به پدر و مادر، جای جهاد را می گیرد.

3 - بزرگترین واجب است

امام علی علیه السلام فرموده است:

برّ الوالدین أکبر فریضة.(109)

نیکی به پدر و مادر، بزرگترین واجب است.

4 - باعث طول عمر و زیادتی روزی است

امام باقر علیه السلام می فرماید:

من سرّه أن یمدّ له فی عمره و یزاد فی رزقه فلیبرّ والدیه.(110)

کسی که می خواهد بر عمر خود بیفزاید و روزی خود را زیاد کند، پس بر پدر و مادر خود، نیکی کند.

در روایت دیگری به نقل از عنان بن سریر آمده است:

کنّا عند أبی عبدالله علیه السلام و فینا میسر فذکر واصلة القرابة، فقال أبوعبدالله علیه السلام یا میسر! قد حضر أجلک غیر مرّة و لا مرّتین کلّ ذلک یؤخّر الله أجلک لصلتک قرابتک و ان کنت تریدان یزاد فی عمرک فبرّ شیخیک یعنی أبویه.(111)

با میسر نزد امام صادق علیه السلام بودیم. گفتگو از صله رحم شد. حضرت فرمود: ای میسر! اجلت بیش از یک دفعه رسید، خداوند تمام آن را به تأخیر انداخت، برای اینکه صله رحم می کردی. اگر می خواهی عمرت زیاد شود، به پدر و مادرت نیکی کن.

و در روایت دیگری آمده است:

انّه ربّما کان قد بقی من عمر الانسان ثلث سنین ثم انّه یحسن الی والدیه و یصل أرحامه فیؤخّره الله الی ثلثین سنة و انّ منهم من یبقی من عمره ثلاثون سنة ثم انّه یقطع أرحامه أو یعق والدیه فیمحو الله سبحانه الثلاثین و یثبت مکانها ثلاث سنین، و قال رسول الله صلی الله علیه و آله : رأیت فی المنام رجلا قد اتاه ملک الموت لقبض روحه فجاء برّه بوالدیه فمنعه منه.(112)

چه بسا گاهی از عمر انسان، سه سال باقی است؛ امّا در اثر احسان به پدر و مادر و صله رحم، خداوند، عمر سه ساله او را تبدیل به سی سال می کند، و در مقابل، شخصی از عمرش سی سال باقی است؛ امّا به دلیل قطع رحم و آزار و اذیت والدین، خداوند عمر او را به سه سال تبدیل می کند.

پیامبر صلی الله علیه و آله در خواب شخصی را دید که ملک الموت برای قبض روح او آمده؛ ولی در اثر نیکی به پدر و مادر، این عمل تحقّق نیافت.

5 - بهترین خوبی هاست

علی علیه السلام می فرماید:

برّ الوالدین من أکرم الطّباع.(113)

نیکی به پدر و مادر از بهترین خوبی هاست. چه نیکی یی بالاتر از این است که انسان، در دنیا نسبت به پدر و مادر خود، مهربانی کند.

6 - باعث خشنودی خداوند است

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

رضی الله مع رضی الوالدین.(114)

رضایت خداوند، در رضایت والدین است.

7 - باعث لذّت زندگی است

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:

لذّة العیش فی البرّ بالوالدین.(115)

لذّت زندگی در نیکی به پدر و مادر است.

کسانی که در زندگی اجتماعی با پدر و مادر خود، نامهربانی می کنند و با غیظ و غضب با آنان برخورد می نمایند، نه تنها در آخرت مورد عذاب خدای سبحان واقع می شوند، بلکه در دنیا هم هیچ لذّت و بهره ای از زندگی خود نمی برند. ما در زمان خود، شاهد هستیم کسانی که با پدر و مادر خود هیچ برخورد مناسبی نداشته اند، چطور گرفتار از هم پاشیدگی زندگی می شوند و همیشه گرفتار سختی زندگی هستند. بنابراین، کسانی که می خواهند در این دنیا از زندگی راحت و مطلوبی برخوردار باشند، باید با پدر و مادر با مهر و محبّت برخورد کنند و همیشه با خوشرویی با آنان رفتار کنند تا به زندگی خود، سامان ببخشند و شیرینی زندگی، در خانواده آنها همواره شعله ور بماند.

8 - باعث راحتی مرگ است

امام صادق علیه السلام می فرماید:

من أحبّ أن یخفّف اللّه عزّ و جّل عنه سکرات الموت فلیکن بوالدیه بارّا.(116)

کسی که دوست دارد موقع قبض روح جان او راحت گرفته شود، پس به پدر و مادر خود، نیکی کند.

9 - بهترین اعمال است

امام صادق علیه السلام فرموده است:

أفضل الأعمال الصلاة لوقتها و برّ الوالدین و الجهاد فی سبیل اللّه.(117)

بهترین اعمال نزد خداوند، نمازگزاردن در وقت آن و نیکی به پدر و مادر و جهاد در راه خداست.

10 - سپر آتش جهنّم است

در روایت آمده است:

انّ أبی قد کبر جداً و ضعف فنحن نحمله اذا اراد الحاجة فقال ان استطعت أن تلی ذلک منه فافعل و لقّمه بیدک فانّه جنة لک غدا.(118)

شخصی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: «پدرم به حدّی پیر و ناتوان شده که او را برای قضای حاجت، حمل می کنم و می برم. امام صادق علیه السلام فرمود: اگر قدرت داری، خودت این کار را انجام بده و خودت بر دهان او غذا بگذار تا این عمل، سپر آتش فردایت باشد [و تو را به بهشت ببرد].

11 - باعث نیکی فرزندان آنها در آینده به پدر می شود

امام صادق علیه السلام می فرماید:

برّوا أبائکم یبرّ کم أبناؤکم.(119)

به پدرانتان نیکی کنید تا فرزندانتان به شما نیکی کنند.

12 - مورد رحمت خداوند واقع می شود

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

رحم الله امرءً اعان والده علی برّه.(120)

خداوند، رحمت کند کسی را که کمک کند به پدرش بر نیکی.

13 - دعایش درباره فرزند، رد نمی شود

امام صادق علیه السلام فرموده است:

ثلاث دعوات لایحجبن عن الله تعالی: دعاء الوالد لولده اذا برّه.(121)

امام صادق علیه السلام فرمود: سه دعاست که رد نمی شود و یکی، دعای پدر برای فرزندش است، زمانی که به او نیکی کند.

14 - باعث شناخت و معرفت انسان می شود

امام صادق علیه السلام می فرماید:

برّ الوالدین من حسن معرفة العبد باللّه.(122)

نیکی به پدر و مادر، از نشانه های شناخت انسان نسبت به پروردگار است.

15 - باعث تأخیر در مرگ می شود

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:

رأیت بالمنام رجلاً من أمّتی قد أتاه ملک الموت لقبض روحه، فجاء برّه بوالدیه فمنعه منه.(123)

در خواب دیدم که ملک الموت می خواهد یکی از امّتم را قبض روح کند. در این هنگام، آن شخص به پدر و مادر نیکی کرد. لذا [خداوند] از قبض روح او منع کرد.

16 - ثواب حج دارد

از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است:

ما من ولد بارّ ینظر الی والدیه نظر رحمة الاّ کان له بکلّ نظرة حجّة مبرورة؛ فقالوا: یا رسول الله! و ان نظر فی کلّ یوم مأة» قال: نعم، الله أکبر و أطیب.(124)

[فرمود:]هر فرزندی که از روی رحمت و نیکی به پدر و مادر نگاه کند، به هر نگاهش [ثواب] یک حجّ قبول شده، داده می شود. عرضه داشتند: «ای رسول خدا! اگر در هر روز صد بار نگاه می کند». فرمود: آری! خداوند بزرگ است.

17 - هرگز فقیر نمی شود

امام صادق علیه السلام می فرماید:

... فلیکن بوالدیه بارّاً فاذا کان کذلک لم یصبه فی حیاته فقرا أبداً.(125)

هر کسی می خواهد که خداوند، سکرات مرگ را بر او آسان گرداند، به پدر و مادر نیکی کند که در این هنگام، هرگز در زندگی اش فقیر نمی شود.

18 - نیکی به والدین، نعمت خداوند است

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

من نعمة الله علی الرجل أن یشبه والده.(126)

از نعمتهای خداوند بر انسان، آن است که پدرش را گرامی دارد.

19 - اطاعت خداوند است

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

فان صلتهما طاعة الله.(127)

نیکی به پدر و مادر، طاعت خداوند است.

20 - حضرت موسی علیه السلام به چنین کسی غبطه می خورد

در روایتی آمده است:

روی أنّ موسی علیه السلام لمّا ناجی ربّه رأی رجلاً تحت ساق العرش قائماً یصلّی فغبطه بمکانه، فقال: «یا ربّ بم بلّغت عبدک هذا ما أری؟» قال: یا موسی! انّه کان بارّاً بوالدیه.(128)

وقتی حضرت موسی با پروردگارش مناجات می کرد، مردی را دید که مناجات می کند. حضرت موسی به مقام و درجه او غبطه خورد. عرض کرد:

«پروردگارا! به چه وسیله بنده ات را به این مقام رساندی؟». فرمود: ای موسی! این مرد به پدر و مادر خود، نیکی می کرد.

21 - بهترین افراد در روز قیامت است

در روایت آمده است:

سید الأبرار یوم القیامه رجل برّ والدیه.(129)

بهترین نیکوکار در روز قیامت، مردی است که به پدر و مادر خود، نیکی کند.

البته این مرد، شخص نیکوکار در روز قیامت است و در دنیا هم، موجب خوشبختی و خرسندی و سعادت در زندگی اوست.

22 - از صفات شیعه است

امام باقر علیه السلام می فرماید:

ما شیعتنا الاّ من أتقی اللّه و اطاعه و ما کانوا یعرفون الاّ بالتواضع و التخشع و أداء الأمانة و کثرة ذکر الله والصوم و الصلاة و البرّ بالوالدین.(130)

شیعه ما نیست، جز کسی که خدا را در نظر داشته باشد و او را اطاعت کند، و شیعه را نمی توان شناخت، جز با تواضع، افتادگی، ادای امانت، ذکر فراوان، روزه گرفتن، نماز خواندن و نیکی با پدر و مادر.

23 - سبب ورود به بهشت است

امام صادق علیه السلام فرموده است:

قال یأتی یوم القیامة شی ء مثل الکبة فیدفع فی ظهر المؤمن فیدخله الجّنة، فیقال: هذا البرّ.(131)

روز رستاخیز، چیزی مثل سپر آورده می شود و در بهشت بر سر مؤمن افکنده گردد و او را داخل بهشت می کند و گفته می شود که این، به سبب نیکی به والدین و خویشان و مؤمنان است.

در روایت دیگری از امام باقر علیه السلام آمده است:

أربع من کنّ فیه بنی اللّه له بیتاً فی الجنّه: من آوی الیتیم، و رحم الضعیف و أشفق علی والدیه، و رفق بمملوکه.(132)

چهار دسته هستند که اگر این چهار صفت در آنها باشد، خدا برای آنان در بهشت خانه آماده کرده است: 1) کسی که یتیمی را پناه دهد؛ 2) به ضعیف ترحّم کند؛ 3) به پدر و مادر، مهربان باشد؛ 4) با مملوک خود مهربان باشد و با او مدارا کند.

در آیات قرآن و روایات ائمّه معصومین علیهم السلام ، مجموع صفات و اعمالی که سبب ورود انسان به بهشت می شود و او را در جایگاهی رفیع قرار می دهد، کاملاً مشخّص شده است که البته ما درصدد بررسی همه این صفات نیستیم؛ ولی به مناسبت، اوصافی را بیان می کنیم تا با عمل به آنها، از جمله کسانی باشیم که از این نعمت جاوید خداوند، بهره مندند.