فصل پنجم : ديدگاه عرفانى - اخلاقى امام خمينى (س )

در اينجا سخن از فلسفه اخلاق و با عرفان نظرى نيست و نيز در اينجا به ذكر هر يك از مباحث اخلاقى و يا مسائل عرفانى به گونه اى گسترده و تفصيلى نمى پردازيم بلكه برخى از مباحثى كه صبغه اخلاقى - داشته و ارتباط بيشترى با مباحث و مسائل تربيتى دارند را در چارچوب نياز اين كتاب ،از ديدگاه امام - سلام الله عليه -مورد بحث قرار مى دهيم .

الف - تفاوت ميان علم و عرفان

عرفان و معرفت عبارت است از:(شناسايى و آگاهى نسبت به امرى خاص از راه مشاهده درونى و علم حضورى ).

ولى شناسايى و آگاهى از راه استدلالهاى عقلى را كه در ماهيت خود با توجه به مصداق معلوم ،امرى است كلى ،علم گويند نه عرفان و نيز عرفان در موردى بيشتر به كار مى رود كه سبق نسيان در كار باشد؛ مثلا كسى چيزى را مى شناخته ،نيسان عارض گشته و دوباره بدان آگاهى و توجه پيدا كرده است ،اما كاربرد علم ،اين چنين نيست .

از اين نظر،عارف به كسى مى گويند كه به آنچه كه در نشئات پيشين آگاهى يافته ولى از آن غافل مانده و يانيسان حاصل شده است ، ولى دوباره معرفت پيدا كند و بر اين اساس ، اهل سلوك مدعى اند كه معراج معنوى و روحى انسان ، همان توجه و ياد آورى ايام سلف (عالم ذر) است ولى به نظر ما معراج معنوى و روحانى انسان ، عبارت است از رجوع به عالم غيبت ، يعنى سالك ، مجذوب عالم قدسى شود و به عالم ملكى توجه نكند و به جمع مافى سلسله الشهود بنگرد. ⁽¹⁵³⁾

ب : دستجات و طوايف انسانها

انسانها در رابطه با سير و سلوك الى الله چهار طايفه اند:

1- محجوبان :اين طايفه بر اثر توجه و سرگرمى به دنيا از حركت و پرواز به سوى ملكوت غافلند و از سير به سوى حق باز مانده و در شمار غافلان قرار دارند.

2- سالكان :اين طايفه در حال سير و حركت به سوى حق ، بسر مى برند و به پير راه او راهبر نيازمندند

3- واصلان :اين طايفه از طريق سير و سلوك به سوى حق ، به مقصد دست يافته و به سر منزل مقصود واصل گشته اند. و شاهد مقصود را در آغوش كشيده اند.

4- راجعان :اين طايفه پس از وصول به مقصود،از دياريار به سوى خلق ،بار سفر بسته تا ديگران را نيز در اين سفر سير الى الله ) رهبرى كنند. ⁽¹⁵⁴⁾

قابل ذكر است كه در ميان طوايف فوق ، غير از طايفه اول (محجوبان ) سه طايفه ديگر اهل سيرو سر و پروازند كه پس از قدم نهادن به (مقام فنا ) به مرحله خاصى از ارتقاى معنوى يعنى حالت حقانى ،نايل مى آيند. البته در صورتى كه در اين سفر و سلوك ،گرفتار حجابها (حجاب ظلمانى ، حجاب نورانى - عقلانى و حجاب روحى ) نشوند. ⁽¹⁵⁵⁾

به طور كلى سفرو پرواز از معنوى چهار گونه است

1- سفر از خلق به سوى حق :كه در پرتو پرداختن به عبادات رعايت دستورها،انجام رياضتها،مهاجرات از طبيعت و پرواز به ديار پروردگار متعال ،صورت مى پذيرد ⁽¹⁵⁶⁾

اين رجوع به عالم ملكوت را فنا مى گويند پس (فنا ) عبارت از نفى و نابودى نيست بلكه مرحله خاصى از راهيابى است . ⁽¹⁵⁷⁾

كه در پرتو عبادت حاصل مى شود. ⁽¹⁵⁸⁾ و گفتيم كه حالت ويژه حقانى در اين مرحله براى سالك ،حاصل مى گردد به شرط آنكه حجابهاى سه گانه را كنار بزند و دچار آنها نشود در اين سفرت به هادى و راهبر نيازمند است . ⁽¹⁵⁹⁾.

و به گفته حافظ:

2- سفر از حق به سوى حق :اين سفر پس از انجام سفر اول صورت مى پذيرد سالك از حالت حقانى خود اوج مى گيرد و به مقام (فناى فنا )نايل مى گردد مقامى كه از آن به عنوان مقام (اخفى )و (فنا در افعال و صفات حق )تعبير مى شود .

3- سفر از حق به سوى خلق :سفر فوق را (مرحله صحو )نيز مى نامند سالك ، در اين مرحله بين عوالم جبروت (ناسوت ) و ملكوت ،در طيران است و داراى بهره اى از مقام نبوت است (نه نبوت تشريعى ) تا ديگران را آماده اوج و پرواز كند.

البته پس از مرحله (صحو )نوبت به مرحله (محو )مى رسد كه براى انسانهاى كامل در اين دنيا و آخرت ،پيش مى آيد ⁽¹⁶⁰⁾

4- سفر از خلق به سوى خلق از طريق حق : در اين سفر،سالك ،موانع سير را شناسايى و به راه وصول به حق را به ديگران مى آموزد؛ زيرا داراى نبوت تشريعى است كه دستيابى به اين مرحله در پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله ) خاتمه يافت پس از وى ،كسى بدين مرحله نمى تواند گام نهد. ⁽¹⁶¹⁾

نكته قابل ذكر آنكه ، امام - سلام الله عليه - در برخى از رهنمودها از مراحل سيرو سلوك به عنوان (سجده ) ياد مى كند. مثلا مى نويسد:

(كلام در سفر از خلق به حق و از كثرت به وحدت و از ناسوت به مافوق جبروت است تا حد فناى مطلق كه در (سجده اول ) حاصل مى شود و فنا از فنا كه پس از صحو،در(سجده دوم )حاصل مى گردد. ⁽¹⁶²⁾

ج : عامل اصلى عروج و تداوم معراج (هماهنگى شريعت ،طريقت و حقيقت )

راز موفقيت سالك الى الله ،يك چيز بيش نيست و آن عبارت است از (عبادت )سالك با قدم عبادت مى تواند از بيت طبيعت ،به سوى عالم ملكوت عروج و مهاجرت كند. ⁽¹⁶³⁾و عبادت براى همه عباد يك ضرورت است ؛زيرا همانگونه كه بدن به آب ،هوا و غذا نيازمند است ، روح نيز به غذا احتياج دارد و غذاى روح ، عبارت است از (عبادت )و همانگونه كه اثر غذا در بدن عبارت است از ادامه حيات و تاءمين نشاط،اثر غذاى روح (عبادت ) نيز عبارت است از اوج و معراج . ⁽¹⁶⁴⁾

در عرفان امام راحل - سلام الله عليه - طريقت و حقيقت جز از راه شريعت حاصل نخواهد شد؛ زيرا ظاهر،طريق باطن است ⁽¹⁶⁵⁾ و در واقعى عبادتى كه در ظاهر انجام مى پذيرد معمار باطن است (يعنى ) باطن را براى عروج مهيا مى سازد و انفكاك و جدايى ميان عبادت و تاثير آن در نفس محال است و اگر عبادتى صورت پذيرفت ولى تاثير معنوى و عرفانى آن مشاهده نگشت ، بدون ترديد آن عبادت با توجه به همه ضوابط و شرايط لازم آن انجام نيافته است . ⁽¹⁶⁶⁾

(الطريقه والحقيقة لا تحصلان الا من طريق الشريعة فان الظاهر طريق الباطن بل يفهم منه (ولو انهم اقاموا التوراة والانجيل ) ان الظاهر غير منفك عن الباطل فمن راى ان الباطن لم يحصل له مع الاعمال الظاهرة و اتباع التكاليف الالهية فليعلم انه لم يقم على الظاهر على هو عليه ) ⁽¹⁶⁷⁾

توجه بدين حقيقت ضرورى است كه هيچ طايفه و دسته اى از دستجات فوق ،حتى لحظه اى از عبادت ،بى نياز نخواهد بود ⁽¹⁶⁸⁾

بر همين اساس است كه برترين افتخار پيامبر خاتم (صلى الله عليه و آله ) آن اصل راجع كامل ،عبوديت وانجام عبادت است الهى است . ⁽¹⁶⁹⁾

به طور كلى اساس تكامل معنوى و ارتقاى باطنى ،عبوديت و پيمودن مدارج كمال است . بنابراين ،هر گاه لحظه اى اين عمل در كار نباشد سقوط آن واصل ،حتمى است (فان مقام العبد الكامل هو التدلل بين يدى سيده ) . ⁽¹⁷⁰⁾

پس سخن برخى از تصوف پيشگان كه مى گويند:(عبادت ظاهرى طريق است و هر گاه به مقصد رسيدى و اصل شدى و ديگر بدان ضرورتى نيست ). بدون دليل است ⁽¹⁷¹⁾و لاطائلاتى بيش نمى باشد (و من اراد ان يصل الى من غير طريق الظاهر كبعض عوام الصوفية فهو على غير بين من ربه ) ⁽¹⁷²⁾

آرى ،جز از راه عبادت ظاهرى نمى توان در هيچ مقامى پايدار ماند. چنانكه بدون آن نمى توان به هيچ مقامى دست يافت . حتى مقام رسالت حضرت خاتم الانبياء نيز منوط به عبادت ظاهرى و عبوديت است .

د : شروط اصلى تاثير عبادت

عبادت : سرمايه اصلى سالك در باب راهيابيهاست ،ولى از اين نكته نبايد غافل بود كه هر عابدى به مقصود نمى رسد و همه عابدان يكسان نيستند ؛چرا كه عبادت آنان يكسان نيس ؛ زيرا عبادت دارى شروطى است . از جمله عبارتند از:

1- حضور قلب : حضور قلب در نماز همان است كه نمازگزار به قلب خود بفهماند كه در پيشگاه پروردگار بزرگ به عبادت ايستاده است ( حضور قلب اجمالى ) و نيز در همه لحظات به اسرار و معانى فرازهاى نماز و كلمات آن توجه كند (حضور قلب تفصيلى ) ⁽¹⁷³⁾عبادت بدون حضور قلب ،عبادت نيست بلكه لهو و بازى است اين عبادت عملى در نفس آدمى اثرى ايجاد نمى كند و حالت نهى از فحشا و منكر محقق نمى شود ⁽¹⁷⁴⁾ (ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر) ⁽¹⁷⁵⁾

2- اخلاص :معيار اصلى عباديت عبادتها،اخلاص است ؛ يعنى اگر عبادت ، همراه با اخلاص انجام گرفت ،عبادت به شمار مى آيد و گرنه عبادتى صورت نگرفته است . ⁽¹⁷⁶⁾

اخلاص يعنى عمل را فقط براى خدا انجام دادن ⁽¹⁷⁷⁾ و شخص بااخلاص ظاهر خود را از معاصى و باطن خود را از عجب ،كبر،فخر،ريا،... تصفيه مى كند. و عبادت در رياضت در پرتو اخلاص است كه هم عمل راابدى و اخروى ⁽¹⁷⁸⁾ مى سازد و هم سالك را به معراج مى برد حتى سير و سلوك اخلاقى و رياضتها اگر فقط به منظور دستيابى به تسلط قواى نفسانى و پيدايش ملكات باطنى خواهد داشت ،ولى اگر در چارچوب مجوزها و دستورهاى شرع مطهر صورت گيرد،مايه راهيابى و هدايت است پس حتى ملكات فاضله و ملكات نفسانى اگر در پرتو اخلاص پديد نيايند، مايه نجات و سعادت انسان نخواهند بود و آن اخلاص نيز اخلاص الهى نيست ،در صورتى الهى است كه عارى از هر گونه هواهاى نفسانى باشد. ⁽¹⁷⁹⁾

انسان مخلص با دارا بودن ملكات فاضله ، همواره خود را در محضر خدامى بيند ⁽¹⁸⁰⁾

و تفاوت ميان عبادت عامه و عبادت خاصه را در همين نكته مى توان خلاصه كرد كه عبادت جهت طمع به بهشت يا دوزخ صورت نمى گيرد بلكه به خاطر خدا و بدون هيچ گونه چشمداشتى انجام مى گيرد واين گونه عبادت را (عبادة الاحرار )يا (عبادة الكرام (عبادت آزادگان ،عبادت كريمان ) ) مى گويند. ⁽¹⁸¹⁾

3- اطمينان نفسانى و طماءنينه و وقار باطنى ⁽¹⁸²⁾

4- عاشقانه و با شوق باطنى همراه باشد. ⁽¹⁸³⁾

توجه و تفهيم به معانى ، حقايق و اسرار و لااقل توجه بدين حقيقت كه در سايه ذكر (نماز) فرمانبردارى از خدا صورت مى گيرد ⁽¹⁸⁴⁾.

5- بركنار از تصرفات و نفوذ شيطان :بر اين اساس ، شخص ذاكر و عابد همواره بايد در استعاذه به سر ببرد ⁽¹⁸⁵⁾ از نظر امام راحل - سلام الله عليه - در دو چيز در اين سير معنوى (نماز) مهم است :يكى طهارت كه سر آن (تخليه )و سر سر آن (تجريد) مى باشد و ديگرى كه ركن اعظم است و در نماز حاصل مى شود،سر آن (تجليه )و سر سر آن (تفريد ) است . ⁽¹⁸⁶⁾

يكى از مسائل معروف باب عرفان (رياضت ) است واژه رياضت از ماده روض و از حيث معنا تحمل زحمت و پرداختن به عملى جهت ايجاد ورزيدگى روحى يا جسمى است بدين جهت به ورزش و حركتهاى مربوط بدان نيز (رياضت )گويند.

همچنين دگرگونى و تبديل حالت روحى مذموم در راستاى دستيابى به حالت روحى ممدوح و اعراض و خوددارى از اعمال شهوانى ،مداومت و ملازمت به نماز و روزه و خلوت و تفكر و شب و زنده دارى و تهجد و نيز تهذيب اخلاق را (رياضت ) مى خوانند. ⁽¹⁸⁷⁾

رياضت همواره در تعقيب هدفى خاص صورت مى گيرد و از ديدگاه امام راحل - سلام الله عليه - پشتوانه اصلى رياضت يعنى (نيت ) صيغه بطلان و يا مشروعيت را متوجه آن مى سازد ؛زيرا رياضت اگر با انگيزه حب نفس و جلوه هاى مختلف آن صورت گيرد، نامشروع رياضت باطل است و اگر به منظور تقرب و جلب رضاى پروردگار متعال انجام پذيرد،شرعى و صحيح خواهد بود. ⁽¹⁸⁸⁾

و نيز رياضت از حيث كيفيت عمل ،اگر مطابق با دستورهاى شرع مطهر باشد ، رياضت صحيح مى باشد و اگر چگونگى عمل ،رفتار كردار، حركات و سكنات مربوط در چارچوب مجوزات شرع مطهر نباشد،آن رياضت غير اسلامى و مبتدع (بدعت ) خواهد بود ⁽¹⁸⁹⁾

قابل ذكر است كه رياضت به نوبه خود بر دو گونه است :

1- رياضت جسمى

2- رياضت روحى . ⁽¹⁹⁰⁾

اولى عبارت است :از تحمل مشكلات از جمله ،امساك و خوددارى از غذاهاى لذيذ و گوارا، پرداختن به روزه هاى مستحبى يا واجب ، پرداختن به روزهاى مستحبى يا واجب ،پرداختن به نمازهاى مختلف ،انجام حج ،عمره و... تحمل كار و تلاش طاقت فرسايى كه صبغه عبوديت دارند، مثل دستگيرى از خلق .

دومى عبارت است :از چشاندن درد و الم رياضت به روح ، انديشيدن در عواقب و سرانجام معاصى ،توجه به كيفر و عذاب دردناك عصيان و خطا، توجه به گرفتاريهاى دردناك عصيان و خطا، توجه به گرفتاريهاى گوناگون عالم قبر و قيامت ⁽¹⁹¹⁾

تعريف رياضت از نظر امام (س )

امام راحل - سلام الله عليه - همانند برخى از صاحب نظران در باب تعريف رياضت ، بدين مساءله عنايت دارد كه : الرياضة و هى ازاله الشماس عن النفس بقطع ماءلوفاتها و مخالفة و مخالفة مرادتها و اعظم اركانها دوام الملازمة على ذكر لااله الاالله ⁽¹⁹²⁾

يعنى ، (رياضت عبارت است از بين بردن حالت طغيان و سركشى نفس از راه مبارزه با آنچه كه مورد الفتها و خواهش آن است و مهمترين راه موفقيت (عظيم ترين ) ركن آن ،ملازمت و تداوم به ذكر الهى است (لا اله الا الله )است ).

امام در ذيل تعريف مى نويسد: (و الحاصل هذا الذكر فى هذا المقام ليس ذكر للذاكرين بل وسيلة الى ازابة الحجاب ). ⁽¹⁹³⁾

اين ذكر (لا اله الا الله ) وسيله اى جهت رفع نمودن حجاب باطنى است نه وسيله دستيابى به ارتقا و علو باطنى . (در اين رابطه به اذكار ديگرى نيز بايد روى آورد)

نتايج و دستاوردهاى رياضت صحيح

اشارتى رفت كه اگر رياضت با نيت صادقانه و اخلاص الهى همراه باشد واز چار چوب مجوزهاى شرعى تجاوز نكند، يكى از راههاى اساسى (خودسازى ) است ؛ زيرا از راه رياضت مى توان به نتايج درخشان و شگرفى در اين باره دست يافت ،از جمله :

1- پالايش نفس از رذايل اخلاقى و ايجاد تحول و دگرگونى در نفس . ⁽¹⁹⁴⁾

2- تصفيه باطن از عقايد باطل . ⁽¹⁹⁵⁾

3- تخليص نيت از ريا. ⁽¹⁹⁶⁾

4- ايجاد حضور قلب در عبادت . ⁽¹⁹⁷⁾

5- دستيابى به باورهاى صحيح از جمله : (لا موثر فى الوجود الا الله ) ⁽¹⁹⁸⁾و اين از معانى (لا اله الا الله )است كه از راه رياضت مى توان بدان دست يافت . ⁽¹⁹⁹⁾

6- بيرون كردن حب نفس ،حب دنيا و حتى محبت اين و آن ،از دل ⁽²⁰⁰⁾و دستيابى به محبت الهى كه ام الطهارت است . ⁽²⁰¹⁾

7- ايجاد ملكات فاضله ⁽²⁰²⁾ كه انسان از راه ارتباطات قلبى مى تواند مظهر اسما و آيت كبراى الهى شود. وجود او ربانى گشته و در مملكت وجود او فقط جمال و جلال الهى فرمانروايى مى كند. ⁽²⁰³⁾

8- رهايى از حجاب علم و حصول انقطاع الى الله ⁽²⁰⁴⁾؛زيرا كه كثرت اشتغال به علوم برهانيه ،سبب ظلمت و كدورت قلب است . ⁽²⁰⁵⁾

9- اجتناب از همه گونه محرمات و ترك همه گونه شبهاست ⁽²⁰⁶⁾

10- رفع حجابها. ⁽²⁰⁷⁾

11- تقويت اراده باطن در جهت هدايت ديگران ⁽²⁰⁸⁾ (طه ما انزلنا عليك القران لتشقى ) ⁽²⁰⁹⁾

قابل ذكر است كه اگر در حال رياضت ،مرگ پيش آمد، ظرف ، مشمول عفو و رحمت و غفران الهى خواهد گشت . ⁽²¹⁰⁾

همچنين اگر كسى در پرتو رياضت به ملكات اخلاقى دست يابد، در حالى كه با نيت خالص و تقرب به درگاه خداوند متعال نباشد بلكه با صبغه اى از شهرت طلبى . رياضت خواهى و جاه و مقام جويى همراه باشد،آن اخلاق و ملكات را (اخلاق الهى )نمى توان ناميد. ⁽²¹¹⁾

بر اين اساس ،رياضت پيشگانى كه به خيال خام خود، در مكاشفات خود شيعه و رافضى را به صورت خنزير مشاهده كرده (چنانچه در برخى از كتب آمده است !!!) آنان در سيماى آينه باطن به دور از زنگار و كدورتهاى باطنى رافضى (شيعه )،در واقع ،خود را مشاهده كرده اند و خود راخنزير يافته اند. ⁽²¹²⁾ (اين است سر انجام و عاقبت رياضتهاى غير الهى و ملكات شيطانى ).

و- برخى از مقامات و صفات عاليه

در ميان صفات عالى و ملكات و خصلتهايى كه انسان در پرتو رياضت ،بدآنها دست مى يازد، برخى از آنها در زندگى روانه نمايانترند ؛يعنى اثر وجودى آنها مشهودتر است ، از جمله :(رضا) توكل ، تفويض ، خوف ، رجا، ثقه و...)

هنگامى كه انسان به حالت (ثقه )يعنى اطمينان نفسانى دست يافت كه همه چيز از خداست (لا حول و لاقوة الا الله ) و خدا او را همواره زير نظر داشته و همه امور آشكار و پنهان وى را مقرر مى دارد، در اين صورت در هنگام اقدام به كارهاى زندگى ،از اينكه به مصلحت او هست يا خير،به خدا (توكل ) مى كند اين حالت را توكل گويند و آنگاه كه حتى به خواست و مصلحت ،خويش نينديشيده و فقط جلب رضاى او تحقق اراده و خواستار است ،اين حالت را (رضا ) گويند و اگر به حالتى دست يافت چه در امور زندگى خود و اراده خود را و همه چيز را از خدا و در خدمت تحقق اراده او بداند اين حالت را (تفويض )نامند،ولى اگر با توجه به بسط رحمت الهى (يا من وسعت رحمة غضبه ) و وجوب انجام در راستاى غرور شكر نعمتهاى او حالت ويژه اى در او ايجاد شد كه از پيدايش غرور و كوتاهى و ياءس ‍ از رحمت حضرت حق ، پيشگيرى مى كند،آن حالت خاص را (خوف و رجا )گويند. ⁽²¹³⁾

برترين ذكر الهى

يكى از برترين اذكار كه سالك را به اوج معراج نايل مى سازد، قراءت قرآن است . قرآن كتابى است جامع است كه در نورانى ترين شب ( ليلة القدر نازل شد ⁽²¹⁴⁾و حاوى همه گونه معارف ازمعرفة الذات تا معرفة الافعال است . ⁽²¹⁵⁾ و از مقاصد مهم آن تطهير باطن انسان از پليديها و تحصيل سعادت است . ⁽²¹⁶⁾و هر طايفه اى به قدر استعداد خود ازاين كتاب استفاده مى كند ⁽²¹⁷⁾ قرائت آن ثواب و پاداش الهى را در بر دارد،چنانكه قارى با ديد تعليم و تربيت در آن به تعمق بپردازد به هدايت ، حجاب خود بينى و نور طريق سلوك انسانيت دست مى يابد ⁽²¹⁸⁾ به شرط آنكه از حجاب خودبينى و كدورتهاى معاصى ، خود را به دور دارد. و در آيات آن به تفكر بنشيند و سپس به تطبيق خود با محتواى آن بپردازد.

وظيفه سالك الى الله آن است كه خود را به قرآن عرضه بدارد ⁽²¹⁹⁾ و به كوتاه سخن ، انسان با رياضتهاى قلبى مى تواند مظهر اسماى الهى شود ⁽²²⁰⁾ آرى قرآن منبع همه گونه معرفتها ⁽²²¹⁾ و منشاء عرفان است .

ز : معناى اخلاق

(اخلاق )جمع (خلق )است و (خلق )عبارت است از:(حالتى كه در نفس پديد مى آيد و انگيزه حركت عملى انسان شود و آدمى در پرتو آن بدون تروى و به كارگيرى فكر و انديشه ،به عمل مناسب با آن دست مى يابد ).

قابل ذكر است كه (خلق ) در انسان بر دو گونه است :

الف - طبيعى .

ب :اكتسابى .

(طبيعى )به مزاج و اصل فطرت آدمى مربوط مى شود،ولى (اكتسابى ) از راه تفكر،تدبر، معاشرت و عادت ايجاد مى شود هر دو قابل زوال و دگرگونى مى باشند نه آنكه ذاتى و لايتغير باشند. ⁽²²²⁾

ح - اهميت اخلاق

امام راحل - سلام الله عليه - براى اخلاق و علوم مربوط بدان ،اهميت فراوانى قايل بود و تاءكيد داشت تا در مراكز علمى ،علوم معنوى از قبيل علم اخلاق ،تهذيب نفس و سير سلوك الى الله تدريس شود. ⁽²²³⁾ و مى فرمود: علاوه بر برهان و تجربه ،دعوت انبياء و شرايع حقه به سوى اخلاق كريمه ... اهتمام داشتند. ⁽²²⁴⁾

البته درجه اهميت اخلاق را از اين بيان مى توان به دست آورد كه پيامبر خاتم (صلى الله عليه و آله ) هدف اصلى بعث خود را (كمال مكارم اخلاق )دانسته اند. (بعث لا تمم مكارم اخلاق ) ⁽²²⁵⁾

و نيز ره توشه سفر آخرت (اخلاق كريمه ) است ⁽²²⁶⁾ بر اين اساس ، شيخ انصارى كه از حيث مراتب علمى بى همتا بود، همواره در كنار استاد اخلاق خود، زانوى ادب بر زمين نهاده و به شاگردى مى پرداخت . ⁽²²⁷⁾

ط - سرچشمه اخلاق

انسان بر اساس حكمت پروردگار حكيم ، داراى سه قوه و نيروى (واهمه ، غضيبه و شهويه ) است كه در بقا و زندگى و شخصى اين سه قوه واخروى و حفظ نوع انسان ،نقش اساسى بر عهده دارند ؛زيرا اين سه قوه ،سرچشمه ملكوتى باطنى انسان اند. ⁽²²⁸⁾

سيماى باطن انسان كه صورت ملكوتى نيز خوانده مى شود در آغاز، صورتى انسان است ولى اگر صفات رذيله يعنى ملكات غير انسانى بر آن غلبه كند(صورت باطنى انسان ) دگرگون گشته و به سيماى جديدى مبدل مى گردد؛ مثلا اگر (قوة غضب )بر آدمى غالب آيد و عقل و اراده وى تابع آن شود،سبعيت و درندگى در روى تقويت گشته و قهرا چهره درونى او همان سيماى حيوان درنده است .

و همچنين اگر (قوت واهمه )بر انسان غالب شود،سيماى باطنى و صورت ملكوتى وى و سيماى شيطانى مى شود كه جز خدعه ،نيرنگ ،فريبكارى ،تقلب ،نمامى و غيبت از اين و آن و... از او برنخيزد و البته گاهى سيماى دوگانه و مزدوجى از (درندگى و شيطنت )در آدمى پديدار مى شود كه در آن صورت سيماى باطنى آدمى ،به هيچ حيوانى شباهت ندارد،به سيماى عجيب و غريب تبديل مى كرد.

ونيز اگر (قوه شهوت )بر آدمى غلبه كند،ملكوت و باطن آدمى نيز سيمايى جز حيوانيت و شهوت پرستى ندارد.

قابل ذكر است كه سيماى باطن آدمى برا سيماى (برزخى ) نيز مى گويند و هنگامى كه آدمى از دنيا رخت بر مى بندند، هر ملكوت و سيماى باطنى كه بر روى غالب بود،همان ملكوت و چهره باطنى در عالم برزخ خود نمايى مى كند و افرادى كه در دنيا ديدگان (باطن بين ) دارند گاهى سيماى باطن ديگران را مشاهده مى كنند. ⁽²²⁹⁾

خلاصه ،اين سه قوه اگر در سيطره عقل و ايمان و در تدبير وحى و عقل سليم آدمى درآيند، از عوامل خوشبختى و سعادت انسان خواهند بود و گرنه سبب شقاوت و بدبختى بشرند.

قابل ذكر است كه :

الف :از هر يك سه قوه فوق ، در صورت اعتدال و بركنارى از افراط يا تفريط،ملكات و صفات فاضله اى چون (حكمت ،شجاعت ،عفت و عدالت )در نفس بشر پديد مى آيند كه تمام شعب گوناگون اخلاق نيك و شايستگهاى اخلاقى به اين (چهار صفت )باز مى گردند و ليكن هر يك از اين سه قوه در صورت گرايش به افراط يا تفريط، منشاء صفات رذايله اند كه همه خصلتهاى ناروا و صفات ناپسند و اخلاق ناستوده را باعث مى گردند.⁽²³⁰⁾

ب :راز رسالت در همين حقيقت نهفته است كه انسان را به فضايل آشنا كنند. و از روى آوردن به رذايل باز دارند. ⁽²³¹⁾

ى : چگونگى درمان بيماريهاى باطنى

اولين شرط درمان بيمارى اخلاقى ،كشف و شناسايى آن است . و بر هر كسى لازم است تا ملكات ناپسند و صفات رذيله در نفس خود را شناسايى كند. ⁽²³²⁾

دومين شرط درمان آن است كه منشاء اصلى آن صفات ناپسند را نيز بشناسد،سومين شرط آن است كه اراده و تفكر خود را بكار گيرد و از طريق ،مشارطه ، مراقبه و محاسبه به پيش رود ⁽²³³⁾ لذت هنگامى كه تصميم گرفته شد كه به درمان خويش بپردازد پس از قدم اول و دوم ، همت خود را به كار گيرد و همواره از پروردگار متعال توفيق و طلب يارى نمايد و مطئمن باشد كه اگر اين برنامه را ادامه دهد در پرتو تكرار آن ،صفات ناپسند بكلى از سرزمين جان وى رخت بر مى بندد و صفات پسنديده جانشين آنها مى شود و مطمئن باشد كه هر گونه ملكات و صفات نفسانى ⁽²³⁴⁾كه اين درمان در نوجوانان و جوانان ،سريعتر صورت مى گيرد ⁽²³⁵⁾

ك : انگيزه و عوامل روى آوردن به درمان

الف :توجه به سرانجام حياتبخش خود سازى و وجود ملكات و فضايل اخلاقى . ⁽²³⁶⁾

ب :تو جه به عواقب شوم و سرنوشت ساز رذايل اخلاقى در دنيا ⁽²³⁷⁾ و آخرت . ⁽²³⁸⁾

ج : پاسخگوئى به نداى فطرت ؛ زيرا تنفر و بيزارى از اخلاق ناستوده از فطرت انسان نشاءت مى گيرد ⁽²³⁹⁾ و هر كس به گونه اى فطرى گرايش به طهارت باطن و تقوا داشته و از اخلاق ناپسند متنفر است . ⁽²⁴⁰⁾