أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّكَ مِمَّنْ أَسْتَظْهِرُ بِهِ عَلَى إِقَامَةِ الدينِ وَ أَقْمَعُ بِهِ نَخْوَةَ الاَْثِيمِ وَ أَسُدُّ بِهِ لَهَاةَ الثَّغْرِ الْمَخُوفِ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ عَلَى مَا أَهَمَّكَ وَ اخْلِطِ الشدَّةَ بِضِغْثٍ مِنَ اللينِ وَ ارْفُقْ مَا كَانَ الرفْقُ أَرْفَقَ وَ اعْتَزِمْ بِالشدَّةِ حِينَ لاَ تُغْنِى عَنْكَ إِلا الشدَّةُ وَ اخْفِضْ لِلرَّعِيَّةِ جَنَاحَكَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَكَ وَ آسِ بَيْنَهُمْ فِى اللَّحْظَةِ وَ النَّظْرَةِ وَ الاِْشَارَةِ وَ التَّحِيَّةِ حَتَّى لاَ يَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِى حَيْفِكَ وَ لاَ يَيْأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِكَ وَ السَّلاَمُ
ترجمه نامه 46
(نامه به يكى از فرمانداران )
O مسؤ وليّت فرماندارى و اخلاق اجتماعى
پس از ياد خدا و درود! همانا تو از كسانى هستى كه در يارى دين از آنها كمك مى گيرم ، و سركشى و غرور گناهكاران را در هم مى كوبم ، و مرزهاى كشور اسلامى را كه در تهديد دشمن قرار دارند حفظ مى كنم ، پس در مشكلات از خدا يارى جوى ، و درشتخويى را با اندك نرمى بياميز، در آنجا كه مدارا كردن بهتر است مدارا كن ، و در جايى كه جز با درشتى كار انجام نگيرد، درشتى كن ، پرو بالت را برابر رعيّت بگستران ، با مردم گشاده روى و فروتن باش ، و درنگاه و اشاره چشم ، در سلام كردن و اشاره نمودن با همگان يكسان باش ، تا زورمندان در ستم تو طمع نكنند، و ناتوانان از عدالت تو ماءيوس نگردند. با درود
3 - مديريّت نظامى
نامه 36 نهج البلاغه
إ لى اءخيه عقيل بن اءبى طالب ، فى ذكر جيش اءنفذه إ لى بعض الا عداء، و هو جواب كتاب كتبه إ ليه عقيل
1 - الاستعداد العسكرى عند الامام عليه السلام
فَسَرَّحْتُ إِلَيْهِ جَيْشاً كَثِيفاً مِنَ الْمُسْلِمِينَ فَلَمَّا بَلَغَهُ ذَلِكَ شَمَّرَ هَارِباً وَ نَكَصَ نَادِماً فَلَحِقُوهُ بِبَعْضِ الطَّرِيقِ وَ قَدْ طَفَّلَتِ الشَّمْسُ لِلاِْيَابِ فَاقْتَتَلُوا شَيْئاً كَلاَ وَ لاَ فَمَا كَانَ إِلا كَمَوْقِفِ سَاعَةٍ حَتَّى نَجَا جَرِيضاً بَعْدَ مَا أُخِذَ مِنْهُ بِالْمُخَنَّقِ وَ لَمْ يَبْقَ مِنْهُ غَيْرُ الرَّمَقِ فَلاَْياً بِلاَْيٍ مَا نَجَا فَدَعْ عَنْكَ قُرَيْشاً وَ تَرْكَاضَهُمْ فِى الضَّلاَلِ وَ تَجْوَالَهُمْ فِى الشقَاقِ وَ جِمَاحَهُمْ فِى التيهِ فَإِنَّهُمْ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَى حَرْبِى كَإِجْمَاعِهِمْ عَلَى حَرْبِ رَسُولِ اللَّهِ ص قَبْلِى فَجَزَتْ قُرَيْشاً عَنى الْجَوَازِى فَقَدْ قَطَعُوا رَحِمِى وَ سَلَبُونِى سُلْطَانَ ابْنِ أُمى
2 - اعلام المواقف الصّارمة فى الحرب
وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ رَأْيِى فِى الْقِتَالِ فَإِنَّ رَأْيِى قِتَالُ الْمُحِلينَ حَتَّى أَلْقَى اللَّهَ لاَ يَزِيدُنِى كَثْرَةُ النَّاسِ حَوْلِى عِزَّةً وَ لاَ تَفَرُّقُهُمْ عَنى وَحْشَةً
ترجمه نامه 36
(نامه به برادرش عقيل نسبت به كوچ دادن لشكر به سوى دشمن ) ⁽⁸³⁾
1 - آمادگى رزمى امام على عليه السلام
لشكرى انبوه از مسلمانان را به سوى بُسربن ارطاة (كه به يمن يورش برد) فرستادم ، هنگامى كه اين خبر به او رسيد، دامن برچيد و فرار كرد، و پشيمان بازگشت ، امّا در سر راه به او رسيدند و اين به هنگام غروب آفتاب بود، لحظه اى نبرد كردند، گويا ساعتى بيش نبود، كه بى رمق با دشوارى جان خويش از ميدان نبرد بيرون بُرد. برادر! قريش را بگذار تا در گمراهى بتازند، و در جدايى سرگردان باشند، و با سركشى و دشمنى زندگى كنند، همانا آنان در جنگ با من متّحد شدند آنگونه كه پيش از من در نبرد با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هماهنگ بودند، خدا قريش را به كيفر زشتى هايشان عذاب كند، آنها پيوند خويشاوندى مرا بُريدند، و حكومت فرزند مادرم (پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم ) را از من ربودند.
2 - اعلام مواضع قاطعانه در جنگ
امّا آن چه را كه از تداوم جنگ پرسيدى ، و راءى مرا خواستى بدانى ، همانا راءى من پيكار با پيمان شكنان است تا آنگاه كه خدا را ملاقات كنم ، نه فراوانى مردم مرا توانمند مى كند، و نه پراكندگى آنان مرا هراسناك مى سازد،
وَ لاَ تَحْسَبَنَّ ابْنَ أَبِيكَ وَ لَوْ أَسْلَمَهُ النَّاسُ مُتَضَرعاً مُتَخَشعاً وَ لاَ مُقِرّاً لِلضَّيْمِ وَاهِناً وَ لاَ سَلِسَ الزمَامِ لِلْقَائِدِ وَ لاَ وَطِى ءَ الظَّهْرِ لِلرَّاكِبِ الْمُتَقَعدِ وَ لَكِنَّهُ كَمَا قَالَ أَخُو بَنِى سَلِيمٍ
فَإِنْ تَسْأَلِينِى كَيْفَ أَنْتَ فَإِنَّنِى صَبُورٌ عَلَى رَيْبِ الزَّمَانِ صَلِيبُيَعِزُّ عَلَيَّ أَنْ تُرَى بِي كَآبَةٌ فَيَشْمَتَ عَادٍ أَوْ يُسَاءَ حَبِيبُ
هرگز گمان نكنى كه فرزند پدرت ، اگر مردم او را رها كنند، خود را زار و فروتن خواهد داشت ، و يا در برابر ستم سُست مى شود، و يا مهار اختيار خود را به دست هر كسى مى سپارد، و يا از دستور هر كسى اطاعت مى كند، بلكه تصميم من آنگونه است كه آن شاعر قبيله بنى سليم سروده :
((اگر از من بپرسى چگونه اى ؟
همانا من در برابر مشكلات روزگار شكيبا هستم ،
بر من دشوار است كه مرا با چهره اى اندوهناك بنگرند، تا دشمن سرزنش كند و دوست ناراحت شود.
نامه 14 نهج البلاغه
( لعسكره قبل لقاء العدو بصفّين )
O الاخلاق الانسانية فى الحرب
لاَ تُقَاتِلُوهُمْ حَتَّى يَبْدَءُوكُمْ فَإِنَّكُمْ بِحَمْدِ اللَّهِ عَلَى حُجَّةٍ وَ تَرْكُكُمْ إِيَّاهُمْ حَتَّى يَبْدَءُوكُمْ حُجَّةٌ أُخْرَى لَكُمْ عَلَيْهِمْ فَإِذَا كَانَتِ الْهَزِيمَةُ بِإِذْنِ اللَّهِ فَلاَ تَقْتُلُوا مُدْبِراً وَ لاَ تُصِيبُوا مُعْوِراً وَ لاَ تُجْهِزُوا عَلَى جَرِيْحٍ وَ لاَ تَهِيجُوا النسَاءَ بِأَذًى وَ إِنْ شَتَمْنَ أَعْرَاضَكُمْ وَ سَبَبْنَ أُمَرَاءَكُمْ فَإِنَّهُنَّ ضَعِيفَاتُ الْقُوَى وَ الاَْنْفُسِ وَ الْعُقُولِ إِنْ كُنَّا لَنُؤْمَرُ بِالْكَف عَنْهُنَّ وَ إِنَّهُنَّ لَمُشْرِكَاتٌ وَ إِنْ كَانَ الرَّجُلُ لَيَتَنَاوَلُ الْمَرْأَةَ فِى الْجَاهِلِيَّةِ بِالْفَهْرِ أَوِ الْهِرَاوَةِ فَيُعَيَّرُ بِهَا وَ عَقِبُهُ مِنْ بَعْدِهِ
ترجمه نامه 14
(دستور العمل امام پيش از رويارويى دشمن در صفّين )
O رعايت اصول انسانى در جنگ
با دشمن جنگ را آغاز نكنيد تا آنها شروع كنند، زيرا سپاس خداوندى را كه حجّت با شماست ، و آغازگر جنگ نبودن ، تا آن كه دشمن بجنگ روى آورد، حجّت ديگر بر حقّانيت شما خواهد بود،
اگر به اذن خدا شكست خوردند و گريختند، آن كس را كه پُشت كرده مكشيد، و آن را كه دفاع نمى تواند آسيب نرسانيد، و مجروحان را نكشيد. زنان را با آزار دادن تحريك نكنيد هرچند آبروى شما را بريزند،
يا اميران شما را دشنام دهند، كه آنان در نيروى بدنى و روانى و انديشه كم توانند، در روزگارى كه زنان مشرك بودند ماءمور بوديم دست از آزارشان برداريم ، و در جاهليّت اگر مردى با سنگ يا چوب دستى به زنى حمله مى كرد، او و فرزندانش را سرزنش مى كردند.
نامه 11 نهج البلاغه
( وصى بها جيشا بعثه إ لى العدو )
O التعليم العسكرى
فَإِذَا نَزَلْتُمْ بِعَدُوِّ أَوْ نَزَلَ بِكُمْ فَلْيَكُنْ مُعَسْكَرُكُمْ فِى قُبُلِ الاَْشْرَافِ أَوْ سِفَاحِ الْجِبَالِ أَوْ أَثْنَاءِ الاَْنْهَارِ كَيْمَا يَكُونَ لَكُمْ رِدْءاً وَ دُونَكُمْ مَرَدّاً وَ لْتَكُنْ مُقَاتَلَتُكُمْ مِنْ وَجْهٍ وَاحِدٍ أَوِ اثْنَيْنِ وَ اجْعَلُوا لَكُمْ رُقَبَاءَ فِى صَيَاصِى الْجِبَالِ وَ مَنَاكِبِ الْهِضَابِ لِئَلا يَأْتِيَكُمُ الْعَدُوُّ مِنْ مَكَانِ مَخَافَةٍ أَوْ أَمْنٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّ مُقَدمَةَ الْقَوْمِ عُيُونُهُمْ وَ عُيُونَ الْمُقَدمَةِ طَلاَئِعُهُمْ وَ إِيَّاكُمْ وَ التَّفَرُّقَ فَإِذَا نَزَلْتُمْ فَانْزِلُوا جَمِيعاً وَ إِذَا ارْتَحَلْتُمْ فَارْتَحِلُوا جَمِيعاً وَ إِذَا غَشِيَكُمُ اللَّيْلُ فَاجْعَلُوا الرمَاحَ كِفَّةً وَ لاَ تَذُوقُوا النَّوْمَ إِلا غِرَاراً أَوْ مَضْمَضَةً
ترجمه نامه 11
(دستور العمل امام به لشكرى كه آن را به فرماندهى زياد بن نضرحارثى ، و شريح بن هانى به سوى شام و معاويه فرستاد)
O آموزش نظامى به لشكريان
هرگاه به دشمن رسيديد، يا او به شما رسيد، لشكرگاه خويش را بر فراز بلنديها، يا دامنه كوهها، يا بين رودخانه ها قرار دهيد، تا پناهگاه شما، و مانع هجوم دشمن باشد، جنگ را از يك سو يا دو سو آغاز كنيد، و در بالاى قلّه ها، و فراز تپّه ها، ديده بان هايى بگماريد، مبادا دشمن از جايى كه مى ترسيد يا از سويى كه بيم نداريد، ناگهان بر شما يورش ‍ آورد، و بدانيد كه پيشاهنگان سپاه ديدبان لشگريانند، و ديدبانان طلايه داران سپاهند، از پراكندگى بپرهيزيد، هرجا فرود مى آييد، با هم فرود بياييد، و هرگاه كوچ مى كنيد همه با هم كوچ كنيد، و چون تاريكى شب شما را پوشاند، نيزه داران را پيرامون لشكر بگماريد، و نخوابيد مگر اندك ، چونان آب در دهان چرخاندن و بيرون ريختن .
نامه 61 نهج البلاغه
إ لى كميل بن زياد النخعى ، وهو عامله على هيت ، ينكر عليه تركه دفع من يجتاز به من جيش العدو طالبا الغارة .
O ذمّ القائد غير اللاّئق
أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ تَضْيِيعَ الْمَرْءِ مَا وُليَ وَ تَكَلُّفَهُ مَا كُفِيَ لَعَجْزٌ حَاضِرٌ وَ رَأْيٌ مُتَبَّرٌ وَ إِنَّ تَعَاطِيَكَ الْغَارَةَ عَلَى أَهْلِ قِرْقِيسِيَا وَ تَعْطِيلَكَ مَسَالِحَكَ الَّتِي وَلَّيْنَاكَ لَيْسَ بِهَا مَنْ يَمْنَعُهَا وَ لاَ يَرُدُّ الْجَيْشَ عَنْهَا لَرَأْيٌ شَعَاعٌ فَقَدْ صِرْتَ جِسْراً لِمَنْ أَرَادَ الْغَارَةَ مِنْ أَعْدَائِكَ عَلَى أَوْلِيَائِكَ غَيْرَ شَدِيدِ الْمَنْكِبِ وَ لاَ مَهِيبِ الْجَانِبِ وَ لاَ سَادِّ ثُغْرَةً وَ لاَ كَاسِرٍ لِعَدُوِّ شَوْكَةً وَ لاَ مُغْنٍ عَنْ أَهْلِ مِصْرِهِ وَ لاَ مُجْزٍ عَنْ أَمِيرِهِ
ترجمه نامه 61
(نامه به كميل بن زياد نخعى ، فرماندار ((هيت )) ⁽⁸⁴⁾ و نكوهش او در ترك مقابله با لشكريان مهاجم شام )
O نكوهش از فرمانده شكست خورده
پس از ياد خدا و درود! سُستى انسان در انجام كارهايى كه بر عهده اوست ، و پافشارى در كارى كه از مسؤ وليّت او خارج است ، نشانه ناتوانى آشكار، و انديشه ويرانگر است .
اقدام تو به تاراج مردم ((قرقيسا))، در مقابل رها كردن پاسدارى از مرزهايى كه تو را بر آن گمارده بوديم و كسى در آنجا نيست تا آنجا را حفظ كند، و سپاه دشمن را از آن مرزها دور سازد، انديشه اى باطل است .
تو در آنجا پُلى شده اى كه دشمنان تو از آن بگذرند و بر دوستانت تهاجم آورند، نه قدرتى دارى كه با تو نبرد كنند، و نه هيبتى دارى از تو بترسند و بگريزند، نه مرزى را مى توانى حفظ كنى ، و نه شوكت دشمن را مى توانى درهم بشكنى ، نه نيازهاى مردم ديارت را كفايت مى كنى ، و نه امام خود را راضى نگه مى دارى .
4 - مديريّت اقتصادى
نامه 21 نهج البلاغه
(إ لى زياد اءيضا )
O الوصيّة بالاعتدال فى بيت المال
فدَعِ الاِْسْرَافَ مُقْتَصِداً وَ اذْكُرْ فِى الْيَوْمِ غَداً وَ أَمْسِكْ مِنَ الْمَالِ بِقَدْرِ ضَرُورَتِكَ وَ قَدمِ الْفَضْلَ لِيَوْمِ حَاجَتِكَ أَ تَرْجُو أَنْ يُعْطِيَكَ اللَّهُ أَجْرَ الْمُتَوَاضِعِينَ وَ أَنْتَ عِنْدَهُ مِنَ الْمُتَكَبرِينَ وَ تَطْمَعُ وَ أَنْتَ مُتَمَرغٌ فِى النَّعِيمِ تَمْنَعُهُ الضَّعِيفَ وَ الاَْرْمَلَةَ أَنْ يُوجِبَ لَكَ ثَوَابَ الْمُتَصَدقِينَ وَ إِنَّمَا الْمَرْءُ مَجْزِيُّ بِمَا أَسْلَفَ وَ قَادِمٌ عَلَى مَا قَدَّمَ وَ السَّلاَمُ
ترجمه نامه 21
(نامه ديگرى به زياد)
O سفارش به ميانه روى
اى زياد، از اسراف بپرهيز، و ميانه روى را برگزين ، از امروز به فكر فردا باش ، و از اموال دنيا به اندازه كفاف خويش ‍ نگهدار، و زيادى را براى روز نيازمنديت در آخرت پيش فرست .
آيا اميددارى خداوند پاداش فروتنان را به تو بدهد در حالى كه از متكبّران باشى ؟ و آيا طمع دارى ثواب انفاق كنندگان را دريابى در حالى كه در ناز و نعمت قرار دارى ؟ و تهيدستان و بيوه زنان را از آن نعمت ها محروم مى كنى ؟ همانا انسان به آن چه پيش فرستاده ، و نزد خدا ذخيره ساخته ، پاداش داده خواهد شد. با درود.
نامه 51 نهج البلاغه
( إ لى عماله على الخراج )
O الجباة و الاخلاق الاجتماعية
مِنْ عَبْدِ اللّهِ عَلِيٍّ اءَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى اءَصْحَابِ الْخَرَاجِ:
أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مَنْ لَمْ يَحْذَرْ مَا هُوَ صَائِرٌ إِلَيْهِ لَمْ يُقَدمْ لِنَفْسِهِ مَا يُحْرِزُهَا وَ اعْلَمُوا أَنَّ مَا كُلفْتُمْ بِهِ يَسِيرٌ وَ أَنَّ ثَوَابَهُ كَثِيرٌ وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ فِيمَا نَهَى اللَّهُ عَنْهُ مِنَ الْبَغْيِ وَ الْعُدْوَانِ عِقَابٌ يُخَافُ لَكَانَ فِي ثَوَابِ اجْتِنَابِهِ مَا لاَ عُذْرَ فِى تَرْكِ طَلَبِهِ فَأَنْصِفُوا النَّاسَ مِنْ أَنْفُسِكُمْ وَ اصْبِرُوا لِحَوَائِجِهِمْ فَإِنَّكُمْ خُزَّانُ الرَّعِيَّةِ وَ وُكَلاَءُ الاُْمَّةِ وَ سُفَرَاءُ الاَْئِمَّةِ وَ لاَ تُحْشِمُوا أَحَداً عَنْ حَاجَتِهِ وَ لاَ تَحْبِسُوهُ عَنْ طَلِبَتِهِ وَ لاَ تَبِيعُنَّ لِلنَّاسِ فِى الْخَرَاجِ كِسْوَةَ شِتَاءٍ وَ لاَ صَيْفٍ وَ لاَ دَابَّةً يَعْتَمِلُونَ عَلَيْهَا وَ لاَ عَبْداً وَ لاَ تَضْرِبُنَّ أَحَداً سَوْطاً لِمَكَانِ دِرْهَمٍ وَ لاَ تَمَسُّنَّ مَالَ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ مُصَلِّ وَ لاَ مُعَاهَدٍ إِلا أَنْ تَجِدُوا فَرَساً أَوْ سِلاَحاً يُعْدَى بِهِ عَلَى أَهْلِ الاِْسْلاَمِ فَإِنَّهُ لاَ يَنْبَغِى لِلْمُسْلِمِ أَنْ يَدَعَ ذَلِكَ فِى أَيْدِى أَعْدَاءِ الاِْسْلاَمِ فَيَكُونَ شَوْكَةً عَلَيْهِ
ترجمه نامه 51
(نامه به كارگزاران بيت المال )
O اخلاق اجتماعى كارگزاران اقتصادى
از بنده خدا على اميرمؤ منان به كارگزاران جمع آورى ماليات .
پس از ياد خدا و درود. همانا كسى از روزقيامت نترسد، زاد و توشه اى از پيش نخواهد فرستاد. بدانيد، مسؤ وليّت ى را كه به عهده گرفته ايد اندك امّا پاداش آن فراوان است ، اگر براى آن چه كه خدا نهى كرد ((مانند ستمكارى و دشمنى )) كيفرى نبود، براى رسيدن به پاداش در ترك آن نيز عذرى وجود نداشت ، در روابط خود با مردم انصاف داشته باشيد، و در بر آوردن نيازهايشان شكيبا باشيد. همانا شما خزانه داران مردم ، و نمايندگان ملّت ، و سفيران پيشوايان هستيد، هرگز كسى را از نيازمندى او باز نداريد، و از خواسته هاى مشروعش محروم نسازيد، و براى گرفتن ماليات از مردم ، لباس هاى تابستانى يا زمستانى ، و مركب سوارى ، و برده كارى او را نفروشيد، و براى گرفتن درهمى ، كسى را با تازيانه نزنيد، و دست اندازى به مال كسى ((نمازگزار باشد، يا غيرمسلمانى كه در پناه اسلام است )) نكنيد، جز اسب يا اسلحه اى كه براى تجاوز به مسلمانها بكار گرفته مى شود، زيرا براى مسلمان جايز نيست آنها را در اختيار دشمنان اسلام بگذارد، تا نيرومندتر از سپاه اسلام گردند.
وَ لاَ تَدَّخِرُوا أَنْفُسَكُمْ نَصِيحَةً وَ لاَ الْجُنْدَ حُسْنَ سِيرَةٍ وَ لاَ الرَّعِيَّةَ مَعُونَةً وَ لاَ دِينَ اللَّهِ قُوَّةً وَ أَبْلُوا فِى سَبِيلِ اللَّهِ مَا اسْتَوْجَبَ عَلَيْكُمْ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَدِ اصْطَنَعَ عِنْدَنَا وَ عِنْدَكُمْ أَنْ نَشْكُرَهُ بِجُهْدِنَا وَ أَنْ نَنْصُرَهُ بِمَا بَلَغَتْ قُوَّتُنَا وَ لاَ قُوَّةَ إِلا بِاللَّهِ الْعَلِى الْعَظِيمِ
از پند دادن به نفس خويش هيچ گونه كوتاهى نداشته ، و از خوشرفتارى با سپاهيان ، و كمك به رعايا، و تقويت دين خدا، غفلت نكنيد،
و آن چه در راه خدا بر شما واجب است انجام دهيد، همانا خداى سبحان از ما و شما خواسته است كه در شكرگذارى كوشا بوده ، و با تمام قدرت او را يارى كنيم ، ((و نيرويى جز از جانب خدا نيست )).