ارزش اقتصادى فدك
كشمكشهاى سقيفه در راه انتخاب خليفه به پايان رسيد و ابوبكر زمام امور را به
دست گرفت . حضرت على (ع) باگروهى از ياران با وفاى او از صحنهء حكومت بيرون رفت
, ولى پس از تنوير افكار و آگاه ساختن اذهان عمومى , براى حفظ وحدت كلمه , از
در مخالفت وارد نشد و از طريق تعليم و تفسير مفاهيم عالى قرآن و قضاوت صحيح و
احتجاج واستدلال با دانشمندان اهل كتاب و... به خدمات فردى و اجتماعى خود ادامه
داد.
امام (ع) در ميان مسلمانان واجد كمالات بسيارى بود كه هرگز ممكن نبود رقباى وى
اين كمالات را از او بگيرند. اوپس عم و داماد پيامبر گرامى (ص), وصى بلافصل او,
مجاهد نامدار و جانباز بزرگ اسلام و باب علم نبى (ص) بود.هيچ كس نمى توانست
سبقت او را در اسلام و علم وسيع و احاطهء بى نظير وى را بر قرآن و حديث و بر
اصول و فروع دين بر كتابهاى آسمانى انكار كند يا اين فضايل را از او سلب نمايد.
در اين ميان , امام (ع ) امتياز خاصى داشت كه ممكن بود در آينده براى دستگاه
خلافت ايجاد اشكال كند و آن قدرت اقتصادى و در آمدى بود كه از طريق فدك به او
مى رسيد.
از اين جهت , دستگاه خلافت مصلحت ديد كه اين قدرت را از دست امام (ع ) خارج
كند, زيرا اين امتياز همچون امتيازات ديگر نبود كه نتوان آن را از امام (ع)
گرفت .(1)
مشخصات فدك
سرزمين آباد و حاصلخيزى را كه در نزديكى خيبر قرار داشت و فاصلهء آن با
مدينه حدود 140كيلومتر بود و پس ازدژهاى خيبر محل اتكاى يهوديان حجاز به شمار
مى رفت قريهء <فدك >مى ناميدند.(2)
ّّپيامبر اكرم (ص ) پس از آنكه نيروهاى يهود را در <خيبر>و <وادى القرى >و
<تيما>در هم شكست و خلا بزرگى را كه در شمال مدينه احساس مى شد با نيروى نظامى
اسلام پر كرد, براى پايان دادن به قدرت يهود در اين سرزمين , كه براى اسلام و
مسلمانان كانون خطر و تحريك بر ضد اسلام به شمار مى رفت , سفيرى به نام محيط را
نزد سران فدك فرستاد.يوشع بن نون كه رياست دهكده را به عهده داشت صلح و تسليم
را بر نبرد ترجيح داد و ساكنان آنجا متعهد شدند كه نيمى از محصول هر سال را در
اختيار پيامبر اسلام بگذارند و از آن پس زير لواى اسلام زندگى كنند و بر ضد
مسلمانان دست به توطئه نزنند.حكومت اسلام نيز, متقابلاً, تأمين امنيت منطقهء
آنان را متعهد شد. در اسلام سرزمينهايى كه ازطريق جنگ و نبرد نظامى گرفته شود
متعلق به عموم مسلمانان است و ادارهء آن به دست حكام شرع خواهد بود. ولى
سرزمينى كه بدون هجوم نظامى و نبرد در اختيار مسلمانان قرار مى گيرد مربوط به
شخص پيامبر (ص ) و امام پس ازاوست و بايد به طورى كه در قوانين اسلام معين شده
است , در موارد خاصى بكار رود, و يكى از آن موارد اين است كه پيامبر و امام
نيازمنديهاى مشروح نزديكان خود را به وجه آبرومندى بر طرف سازند.(3)
فدك هديهء پيامبر (ص) به حضرت فاطمه (س)
محدثان و مفسران شيعه و گروهى از دانشمندان سنى مى نويسد:
وقتى آيه <وآت ذا القربى حقه و المسكين و ابن السبيل >(4) نازل شد پيامبر (ص )
دختر خود حضرت فاطمه را خواست و فدك را به وى واگذار كرد.(5) ناقل اين مطلب
ابوسعيد خدرى يكى از صحابه بزرگ رسول اكرم (ص) است .
كليهء مفسران شيعه و سنى قبول دارند كه آيه در حق نزديكان و خويشاوندان پيامبر
نازل شده است و دختر آن حضرت بهترين مصداق بارى <ذا القربى >است . حتى هنگامى
كه مردى شامى به على بن الحسين زين العابدين (ع ) گفت : خود را معرفى كن , آن
حضرت براى شناساندن خود به شاميان آيهء فوق را تلاوت كرد و اين مطلب چنان در
ميان مسلمانان روشن بود كه آن مرد شامى , در حالى كه سر خود را به عنوان تصديق
حركت مى داد, به آن حضرت چنين عرض كرد :
به سبب نزديكى و خويشاوندى خاصى كه با حضرت رسول داريد خدا به پيامبر خود دستور
داده كه حق شما رابدهد .(6)
خلاصهء گفتار آنكه آيه در حق حضرت زهرا (س ) و فرزندان وى نازل شده و مورد
اتفاق مسلمانان است , ولى اين مطلب كه هنگام نزول اين آيه پيامبر (ص ) فدك را
به دختر گرامى خود بخشيد مورد اتفاق دانمشندان شيعه و برخى ازدانشمندان سنى است
.
چرا پيامبر (ص ) فدك را به دختر خود بخشيد؟
مى دانيم و تاريخ زندگى پيامبر (ص ) و خاندان او به خوبى گواهى مى دهد كه
آنان هرگز دلبستگى به دنيا نداشته اندو چيزى كه در نظر آنان ارزشى نداشت همان
ثروت دنيا بود. مع الوصف مى بينيم كه پيامبر گرامى (ص ) فدك را به دختر خود
بخشيد و آن را به خاندان على (ع) اختصاص داد. در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه
چرا پيامبر فدك را به دختر خود بخشيد. در پاسخ به اين سؤال وجوه زير را مى توان
ذكر كرد:
1- زمامدارى مسلمانان پس از فوت پيامبر اكرم (ص ), طبق تصريحات مكرر آن حضرت ,
با امير مؤمنان (ع) بود واين مقام و منصب به هزينهء سنگين نياز داشت . حضرت على
(ع ) براى ادارهء امور وابسته به منصب خلافت مى توانست از درآمد فدك به نحو
احسن استفاده كند. گويا دستگاه خلافت از اين پيش بينى پيامبر (ص ) مطلع شده بود
كه در همان روزهاى نخست فدك را از دست خاندان پيامبر خارج كرد.
2- دودمان پيامبر (ص), كه مظهر كامل آن يگانه دختر وى و نور ديدگانش حضرت حسن
(ع) و حضرت حسين (ع) بود, بايد پس از فوت پيامبر (ص) به صورت آبرومندى زندگى
كنند و حيثيت و شرف رسول اكرم و خاندانش محفوظبماند. براى تأمين اين منظور
پيامبر (ص ) فدك را به دختر خود بخشيد.
3- پيامبر اكرم (ص ) مى دانست كه گروهى كينهء حضرت على (ع) را در دل دارند,
زيرا بسيارى از بستگان ايشان به شمشير وى در ميدانهاى جهاد كشته شده اند. يكى
از راههاى زدودن اين كينه اين بود كه امام (ع) از طريق كمكهاى مالى از آنان
دلجويى كند و عواطف آنان را به خود جلب نمايد. همچنين به كليهء بينوايان و
درماندگان كمك كند و از اين طريق موانع عاطفى كه بر سر راه خلافت او بود از
ميان برداشته شود.
پيامبر (ص), هر چند ظاهراً فدك را به زهرا (س) بخشيد, ولى درآمد آن در اختيار
صاحب ولايت بود تا از آن ,علاوه بر تأمين ضروريات زندگى خود, به نفع اسلام و
مسلمانان استفاده كند.
درآمد فدك
با مراجعه به تاريخ , همهء اين جهات سه گانه در ذهن انسان قوت مى گيرد. زيرا
فدك يك منطقهء حاصلخيز بود كه مى توانست حضرت على (ع ) را در راه اهداف خويش
كمك كند.
حلبى , مورخ معروف , در سيرهء خود مى نويسد:
ابوبكر مايل بود كه فدك در دست دختر پيامبر باقى بماند و حق مالكيت فاطمه را در
ورقه اى تصديق كرد; اما عمراز دادن ورقه به فاطمه مانع شد و رو به ابوبكر كرد و
گفت : فردا به درآمد فدك نياز شديدى پيدا خواهى كرد, زيرا اگرمشركان عرب بر ضد
مسلمانان قيام كنند از كجا هزينهء جنگى را تأمين مى كنى .(7)
از اين جمله استفاده مى شود كدر آمد فدك به مقدارى بوده است كه مى توانسته بخشى
از هزينهء جهاد با دشمن راتأمين كند. از اين جهت لازم بود كه پيامبر(ص ) اين
قدرت اقتصادى را در اختيار حضرت على (ع ) بگذارد.
ابن ابى الحديد مى گويد:
من به يكى از دانشمندان مذهب اماميه دربارهء فدك چنين گفتم : دهكدهء فدك آنچنان
وسعت نداشت و سرزمين به اين كوچكى , كه جز چند نخل در آنجا نبود, اينقدر مهم
نبود كه مخالفان فاطمه در آن طمع ورزند. او در پاسخ من گفت :تو در اين عقيده
اشتباه مى كنى . شمارهء نخلهاى آنجا از نخلهاى كنونى كوفه كمتر نبود. به طور
مسلم ممنوع ساختن خاندان پيامبر از اين سرزمين حاصلخيز براى اين بود كه مبادا
امير مؤمنان از درآمد آنجا براى مبازه با دستگاه خلافت استفاده كند. لذا نه
تنها فاطمه را از فدك محروم ساختند, بلكه كليهء بنى هاشم و فرزندان عبدالمطلب
را از حقوق مشروع خود (خمس غنائم ) هم بى نصيب نمودند.
افردى كه بايد مدام به دنبال تأمين زندگى بروند و با نيازمندى به سر ببرند هركز
فكر مبارزه با وضع موجود را در مغز خود نمى پرورانند.(8)
امام موسى بن جعفر (ع ) حدود مرزى فدك را در حديثى چنين تحديد مى كند:
فدك از يك طرف به <عدن >, از طرف دوم به <سمرقند>, از جهت سوم به <آفريقا>, از
جانب چهارم به درياها وجزيزه ها و ارمنستان ... حدود مى شد.(9)
به طور مسلم فدك , كه بخشى از خيبر بود, چنان حدودى نداشت ; مقصود امام كاظم (ع
) اين بوده است كه تنهاسرزمين فدك از آنان غصب نشده است بلكه حكومت بر ممالك
پهناور اسلامى كه حدود چهارگانهء آن در سخن امام تعيين شده از اهل بيت گرفته
شده است .
قطب الدين راوندى مى نويسد:
پيامبر (ص ) سرزمين فدك را به مبلغ بيست و چهار هزار دينار اجاره داد. در برخى
از احاديث هفتاد هزار دينار نيزنقل شده است و اين اختلاف به حسب تفاوت درآمد
سالانهء آن بوده است .
هنگامى كه معاويه به خلافت رسيد فدك را ميان سه نفر تقسيم كرد: يك سوم آن را به
مروان بن حكم و يك سوم ديگر را به عمرو بن عثمان و ثلث آخر را به فرزند خود
يزيد داد. و چون مروان به خلافت رسيد همهء سهام را جزو تيول خود قرار داد. (10)
از اين نحوه تقسيم استفاده مى شود كه فدك سرزمين قابل ملاحظه اى بوده است كه
معاويه آن را ميان سه نفر, كه هريك نمايندهء فاميل بزرگى بود, تقسيم كرد.
هنگامى كه حضرت فاطمه (ع ) با ابوبكر دربارهء فدك سخن گفت و گواهان خود را براى
اثبات مدعاى خود نزد اوبرد, وى در پاسخ دختر پيامبر (ص ) گفت : فدك ملك شخصى
پيامبر نبوده , بلكه از اموال مسلمانان بود كه از درآمد آن سپاهى را مجهز مى
كرد و براى نبرد با دشمنان مى فرستاد و در راه خدا نيز انفاق مى كرد.(11)
اينكه پيامبر (ص ) با درآمد فدك سپاه بسيج مى كرد يا آن را ميان بنى هاشم و
بينوايان تقسيم مى نمود حاكى است كه اين بخش از خيبر درآمد سرشارى داشته كه
براى بسيج سپاه كافى بوده است .
هنگامى كه عمر تصميم گرفت شبه جزيره را از يهوديان پاك سازد به آنان اخطار كرد
كه سرزمينهاى خود را به دولت ];,,لاسلامى واگذار كنند و بهاى آن را بگيرند و
فدك را تخليه كنند.
پيامبر گرامى (ص ) از روز نخست با يهوديان ساكن فدك قرار گذاشته بود كه نيمى از
آن را در اختيار داشته باشند ونيم ديگر را به رسول خدا واگذار كنند. از اين جهت
, خليفه ابن تيهان و فروة و حباب و زيد بن ثابت را به فدك اعزام كردتا بهاى
مقدار غصب شدهء آن را پس از قيمت گذارى به ساكنان يهودى آنجا بپردازد. آنان سهم
يهوديان را به پنجاه هزاردرهم تقويم كردند و عمر اين مبلغ را از مالى كه از
عراق به دست آمده بود پرداخت .(12)
پىنوشتها:
1 . مشروح ابن بحث را در بخش <انگيزه هاى غصب فدك >مى خوانيد.
2 . به كتاب معجم البلدان و مراصد الاطلاع , مادهء <فدك >مراجعه شود.
3 . سورهء حشر, آيه هاى 6و 7 در كتابهاى فقهى اين مطلب در كتاب جهاد تحت عنوان <فى
ء>بحث شده است .
