خورشيد چتر خود را از زمين جمع كرده بود و شب آرام آرام بستر
خويش را پهن مي كرد ، مسلمانان براي نماز مغرب آماده مي شدند ، ناگهان صدايي عجيب ـ
مانند صداي حركت دو سنگ آسياب بر يكديگر ، يا حركت شديد ارّه بر روي چوب ، يا حركت
قرقره هاي بزرگ كه با آن از چاه آب بالا مي كشند ـ به گوش رسيد ، همه چشم ها به سمت
مغرب چرخيد ، جايي كه صدا از آنجا به گوش مي رسيد ، دهان ها از تعجّب باز ماند ،
خورشيد در حال بازگشت بود ، گويا از غروب خويش پشيمان شده بود ، همينطور بالا و
بالا مي آمد و نورش كوه و دشت را روشن مي كرد ، تا اينكه در موقعيّت عصر قرار گرفت
.
چه خبر شده است ؟ ! مگر بار ديگر يوشع ـ وصيّ حضرت موسي
( عليه السلام ) ـ به دنيا بازگشته است ؟ همه ديده ها به سمتي چرخيد كه
رسول خدا ( صلي الله عليه وآله وسلم ) در حال استراحت بود ، پيامبر ( صلي الله عليه
وآله وسلم ) كه ساعتي پيش سر بر دامن علي ( عليه السلام
) در حال استراحت بود از جاي برخاسته و دست به دعا برداشت : « خدايا ، بنده
تو علي در راه فرمانبرداري از تو و پيامبرت ، خود را نگه داشته است ، خورشيد را برايش برگردان »
.
علي ( عليه السلام ) از جاي
خويش برخاست ، وضو گرفت و آماده خواندن نماز عصر شد ، آخر او فرصت نيافته بود نماز
عصر را ايستاده بخواند ، وي نزد پيامبر ( صلي الله عليه وآله وسلم ) آمده بود و در
حال گزارش كارهاي انجام شده بود كه حضرت سر بر دامنش گذاشته و خوابيده بود . علي
( عليه السلام ) به نماز ايستاد ، همين كه نمازش پايان يافت بار ديگر خورشيد
به سمت مغرب رفت ، امّا نه مانند هميشه ، بلكه با سرعتي باور نكردني ، همانگونه كه
به سرعت بالا آمده بود .
* * *
اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب ( عليه
السلام ) داراي برجستگي ها و ويژگي هاي فراوان است ، و هيچ كدام از صحابه از
اين نظر به پايه وي نمي رسند ، به گفته احمد بن حنبل :
براي هيچكدام از اصحاب رسول خدا ( صلي الله عليه وآله وسلم )
فضايلي همسان فضايل علي بن ابي طالب نرسيده است . ( 1 )
يكي از اين برجستگي ها كه اختصاص به حضرت علي
( عليه السلام ) دارد و ديگر ياران رسول خدا ( صلي الله عليه وآله وسلم ) را
در آن شركتي نيست ؛ بازگشت خورشيد براي آن حضرت است ، فضيلتي كه كمي پيش تر گزارشي
از آن را ملاحظه نموديد . اين نوشتار در نظر دارد به تفصيل به معرّفي اين معجزه بزرگ ـ كه در منابع تاريخي و روايي از آن تعبير به «
ردّالشمس » مي شود ـ بپردازد ، و به همين جهت سعي شده ابعاد گوناگون آن مورد توجّه
قرار گيرد .
اينك نكاتي چند در باره اين كتاب :
1 ـ پس از ارتحال محقّق عاليقدر عموي بزرگوارم مرحوم علاّمه شيخ
محمّد باقر محمودي ( قدس سره ) (
2 )
در ملاقاتي كه با دانشمند ارجمند حضرت حجّة الاسلام والمسلمين جناب آقاي سيّد
علي قاضي عسكر ـ معاونت محترم آموزش و پژوهش سازمان حجّ و زيارت ـ داشتم ، سخن از
آثار علاّمه محمودي و ترجمه بخشي از آن ها جهت استفاده فارسي زبان ها به خصوص
زائران بيت الله الحرام به ميان آمد ، براي شروع كار پيشنهاد شد كتاب كشف الرمس عن
حديث ردّالشمس به فارسي ترجمه گردد ، كه اين كار بر عهده حقير گذاشته شد ، به علّت
گرفتاري ها و اشتغالات گوناگون مدّتي توفيق انجام كار را نداشتم ، تا اينكه در
تابستان سال 1386 هـ ش اندكي از كار ترجمه را انجام دادم ، امّا حين انجام كار
متوجّه شدم كه انجام كامل و دقيق آن نياز به جابجايي ، اضافات و پاورقي هاي فراوان
دارد كه به واقع كار ديگري خواهد بود ، لذا پيشنهاد نمودم كه كار مستقلّي در اين
زمينه انجام گيرد و آن كتاب همچنان دست نخورده باقي بماند ، با اين پيشنهاد موافقت
شد و انجام كار بر عهده اينجانب گذاشته شد ، با استمداد از روح بلند اميرمؤمنان علي ( عليه
السلام ) به نگارش پرداختم كه اينك محصول آن در اختيار شما عزيزان قرار
گرفته است .
2 ـ مطابق روايات فراوان ، معجزه بازگشت خورشيد براي حضرت علي
( عليه السلام ) دو بار اتّفاق افتاده است ؛ يكي در زمان حيات رسول خدا (
صلي الله عليه وآله وسلم ) ، و ديگري پس از ارتحال پيامبر ( صلي الله عليه وآله
وسلم ) و در زمان حكومت ظاهري اميرالمؤمنين ( عليه السلام
) ، در اين كتاب هر دو داستان مورد توجّه قرار گرفته و آنها را در دو بخش
جداگانه ملاحظه خواهيد فرمود .
3 ـ بيشتر رواياتي كه در اين زمينه وارد شده داراي سند مي باشد
، بدين معني كه نويسندگان از تمام واسطه هايي كه براي نقل حديث داشته اند يكي يكي
نام برده تا اينكه سندشان به آن شخصي مي رسد كه خود شاهد و ناظر معجزه ردّالشمس
بوده و آن را گزارش كرده است ، آوردن نام همه آن افراد براي توده مردم فايده چنداني
ندارد ، به همين جهت در سلسله سند روايت ها تنها به نام آخرين شخصيّتي كه داستان را
از شاهد آن نقل كرده و راوي اصلي حديث بسنده شده است . صاحبان فكر و انديشه و اهل
تحقيق و همه كساني كه خواهان بررسي بيشتر احاديث و ديدن نام همه راويان هستند به
نگارش عربي كتاب كه به ياري خدا همزمان منتشر خواهد شد مراجعه نمايند .
4 ـ در اين نوشتار ابتدا به معرّفي كتاب و رساله هاي مستقلّ كه
پيرامون حديث ردّالشمس نگارش يافته خواهيم پرداخت ، و در ادامه به معرّفي تعدادي از
دانشمندان و نويسندگان كه حديث را روايت كرده اند مي پردازيم ، و پس از آوردن
روايت هاي هر دو ردّالشمس ، به ردّالشمس در زيارتنامه ها ، و سپس به استدلال فقيهان
به حديث
ردّالشمس خواهيم پرداخت ، و در ادامه ردّالشمس در ادبيّات
اسلامي را ملاحظه خواهيد فرمود ، و در بخش پاياني به طرح اشكالاتي كه بر حديث شده
پرداخته و به آنها پاسخ خواهيم داد .
5 ـ چينش روايت ها بر اساس حروف الفبا صورت گرفته است ، و اين
ترتيب هم در راويان اصلي و هم در راويان فرعي مراعات شده است ، به عنوان مثال : در
نقل حديث ردّالشمس اوّل ابتدا روايت « اسماء بنت عميس » آمده كه اسمش با الف آغاز
مي شود ، بعد روايت جابر ، و پس از آن روايت امام جعفر صادق
( عليه السلام ) ، آنگاه روايت حسّان بن ثابت ، و سپس روايت امام حسين
( عليه السلام ) ، و همينطور تا آخر .
و در چينش روايت هاي هر كدام از اينها نيز اسامي نقل كنندگان از
آنها به ترتيب حروف الفبا رعايت شده است ، به عنوان نمونه : كساني كه از اسماء
روايت كرده اند ، روايتشان به اين ترتيب چينش شده است : اوّل ام جعفر ، دوّم حسن بن
حسن ، سوّم اُمّ حسن ، چهارم فاطمه بنت حسين ، پنجم فاطمه بنت علي .
همانگونه كه ملاحظه فرموديد اين ترتيب الفبايي حتّي در نام
پدرانشان نيز رعايت شده است ، مثلا در راويان از اسماء نام دو فاطمه آمده است كه ما
ابتدا روايت هاي فاطمه بنت حسين ، و سپس فاطمه بنت علي را آورده ايم ؛ زيرا ابتداي
نام پدر اوّلي حرف « ح » مي باشد ، و ابتداي نام پدر دوّمي حرف « ع » ، و در ترتيب
حروف الفبا حرف « ح » جلوتر از « ع » مي آيد .
6 ـ در تأليف و تدوين اين نوشتار علاوه بر كتاب هاي حديث ،
تفسير ، و تاريخ ، از زحمات بزرگان اهل قلم در اين زمينه نيز استفاده
شده است ، به ويژه در بخش پاياني كه از كتاب هاي دلائل الصدق و
موسوعة الإمام علي بن أبي طالب ( عليه السلام )
فراوان استفاده شده است .
در پايان خداي بزرگ را كه توفيق عنايت فرمود تا در روز هيجدهم
ماه ذي حجّة الحرام سال 1428 هـ ق مصادف با عيد سعيد غدير خم ، عيد ولايت و امامت ،
روز تكميل شدن دين و تمام شدن نعمت خداوندي بر مسلمانان ، اين مجموعه را به پايان
برسانم ، شاكرم و اميدوارم مورد استفاده كساني كه خواهان حقّ و حقيقت هستند و همه
دوستان اهل بيت عصمت و طهارت ( عليهم السلام )
قرار گيرد ، و گامي باشد ـ هر چند كوچك ـ در زدودن غبار مظلوميّت از چهره درخشان
حضرت اميرمؤمنان علي بن ابي طالب ( عليه السلام )
، و بدان اميد كه مورد قبول درگاه الهي واقع شود ، و ذخيره اي باشد براي روزي كه
مال و فرزند ، مفيد فايده اي نخواهد بود .
حوزه علميه قم
محمّد جواد محمودي
بخش اوّل : كتاب هاي مستقّل پيرامون ردّالشمس ، و سابقه نقل آن در كتاب ها
كتاب هاي مستقلّ پيرامون ردّالشمس
حديث ردّالشمس براي حضرت علي ( عليه السلام ) از دير باز مورد توجّه و عنايت انديشمندان و دانشمندان رشته هاي
مختلف علوم بوده و هر كدام به سهم خويش به نقل و بررسي آن پرداخته اند ، تاريخ
نگاران از ديد تاريخي به آن نگريسته اند ، مفسّران به نقل آن در ذَيل آيه متناسب
پرداخته اند ، و آنان كه در زمينه فضايل و مناقب اهل بيت قلم زده اند آن را از
ديدگاه خويش مورد توجّه قرار داده و به عنوان يك فضيلت ثبت كرده اند ، فقيهان نيز
به سهم خويش آن را مورد استفاده قرار داده و در ابواب مختلف فقهي به آن استناد
جسته اند ، برخي نيز كتاب يا رساله مستقلّي در اين زمينه نگاشته و با سندهاي
گوناگون و به تفصيل به نقل حديث پرداخته اند ، به همين جهت مي توان حديث را در كتاب هاي مختلف كه در رشته هاي گوناگون نوشته شده يافت .
در اين بخش ، ابتدا به معرّفي آثار مستقّلي كه در اين زمينه
نگارش يافته مي پردازيم ، و در ادامه به ذكر نام برخي از نويسندگان طي قرن هاي
مختلف خواهيم پرداخت كه حديث را در كتاب خويش روايت كرده اند .
متأسّفانه بيشتر آثاري كه در زمينه فضايل اهل بيت ( عليهم السلام ) و به ويژه اميرمؤمنان علي ( عليه السلام )
نگاشته شده به دست دشمنان حقّ و حقيقت از بين رفته است ، در باره اين معجزه
بزرگ نيز نگارش هاي مستقل فراوان بوده كه بيشتر آنها نابود شده ، و از برخي از آنها
تنها نقل قول هاي پراكنده اي بجا مانده ، و تعدادي نيز تنها نامشان باقي مانده است
و هيچ اطلاعي از جزئيّات آنها وجود ندارد ، آنچه را كه با جستجو در ميان كتاب هاي
فراوان به دست آورده ام به ترتيب تاريخ زندگي نويسندگان به نظر خوانندگان محترم
مي رسانم ، و با توجّه به اينكه برخي از كتاب ها نامشان معلوم نيست يا در آن اختلاف
وجود دارد ، آنها را به نام نويسنده معرّفي مي كنم :
1 ـ حسين بن احمد اَزدي موصلي ( قرن چهارم )
وي از شاگردان ابويعلي موصلي و مورّخ سرشناس محمّد بن جرير طبري
بوده است ، محمّد بن يوسف گنجي شافعي مي نويسد :
امام حافظ ، ابوالفتح محمّد بن حسين ازدي موصلي با نگارش كتابي
مستقلّ به جمع آوري سندهاي حديث ردّالشمس پرداخته ، و با اين كار دل ها را شفا داده
است ، همچنين ابوعبدالله حاكم در تاريخش در شرح حال فقيه واعظ و محدّث عبدالله بن
حامد بن محمّد بن ماهان ، حديث را از وي روايت كرده است . ( 3 )
ديگر عالم بزرگ اهل سنّت ابن حجر در شرح حال وي چنين نوشته است
: « او حديث ردّالشمس را تصحيح و تأييد كرده است » . ( 4 )
خطيب بغدادي وفات او را در يكي از سال هاي 367 يا 374 هـ ق
مي داند . ( 5 )
2 ـ ابوعبدالله حسين بن علي بصري معروف به جعل ( در
گذشته به سال 369 هـ ق )
ابن شهر آشوب در مناقب آل ابي طالب ( 6 ) كتاب جواز
ردّالشمس را از تأليفات وي دانسته است ، همچنين در شرح حال وي در كتاب معالم
العلماء ( 7 ) اين كتاب را به وي نسبت داده است .
3 ـ ابو الحسن شاذان فضلي ( قرن چهارم )
او رساله مستقلّي در اين زمينه نگاشته و در آن حديث را با
سندهاي متعدّد روايت نموده است . ابن شهر آشوب اين كتاب را به نام بيان ردّالشمس
معرّفي كرده است ( 8 ) .
همچنين مرحوم شيخ ابوالفتوح رازي در تفسير سوره مائده از اين
كتاب با نام بيان ردّالشمس علي أميرالمؤمنين ( عليه
السلام ) ياد كرده است .
اين رساله به طور كامل در كتاب هاي اللآلي المصنوعة و كشف اللبس
آمده است .
4 ـ احمد بن عبدالله دَوري معروف به ابوبكر ورّاق ( قرن
چهارم )
فهرست نگاران در شرح حال وي كتابي در زمينه ردّالشمس به او نسبت
داده اند ، از جمله مرحوم نجاشي چنين نوشته است :
او از شيعيان مورد وثوق در نقل حديث است كه مي توان به نقل وي اعتماد كرد ، تنها يك كتاب از وي سراغ دارم كه در آن به جمع
آوري سندهاي حديث ردّالشمس پرداخته است . ( 9 )
همچنين ابن شهرآشوب نيز چنين كتابي را به او نسبت داده و به نام
« من روي ردّالشمس » معرّفي كرده است ( 10 ) .
5 ـ محمّد بن محمّد بن نعمان معروف به شيخ مفيد (
متوفّاي سال 413 هـ ق )
در شرح حال اين دانشمند بزرگ كتابي به نام رجوع الشمس به وي
نسبت داده اند ، و گرچه در خصوص موضوع كتاب سخني نگفته اند ، ولي از نام آن به خوبي
فهميده مي شود كه پيرامون حديث معروف ردّالشمس مي باشد .
6 ـ نصر بن عامر سنجاري ( قرن چهارم )
او از اساتيد دانشمند بزرگ و معروف ابن غضايري است ، نجاشي در
شرح حال وي كتاب ردّالشمس را از آثار قلمي وي بر شمرده است . ( 11 )
7 ـ ابوالقاسم عبيدالله بن عبدالله حسكاني ( قرن پنجم )
وي از شاگردان دانشمند سرشناس اهل سنّت حاكم نيشابوري است ، او
از حافظان و محدّثان سرشناس مي باشد كه آثار زيادي به ويژه پيرامون فضايل و مناقب
اهل بيت ( عليهم السلام ) نوشته كه معروف ترين
آنها كتاب ارزشمند شواهد التنزيل لقواعد التفضيل است كه در آن آيات نازل شده قرآن در شأن اهل بيت (
عليهم السلام ) را نقل كرده ، و با روايت احاديث فراوان بر فضيلت بلكه
افضليّت اهل بيت ( عليهم السلام ) استدلال نموده است ، وي كتابي به نام تصحيح
ردّالشمس و ترغيم النواصب الشُمس نگاشته و به تفصيل از درستي حديث دفاع كرده است ،
ذَهَبي در شرح حال وي از اين كتاب نام برده است ( 12 ) ، همچنين ابن
شهرآشوب اين كتاب را از تأليفات وي دانسته است ( 13 )
.
متأسّفانه اصل كتاب در دسترس نيست ، ولي دو نويسنده بزرگ و
سرشناس اهل سنّت ابن كثير در البداية و النهاية و ابن تيميه در منهاج السنّة بيشتر
يا تمامي حديث هاي اين كتاب را آورده اند ، ليكن آنگونه كه دوست داشته اند در بيشتر
موارد سر و تهِ حديث ها را زده و آنها را به صورت ناقص نقل كرده اند .
8 ـ ابوالحسن محمّد بن أحمد بن شاذان قمي ( قرن پنجم )
به گفته ابن شهر آشوب وي كتابي به نام ردّالشمس علي
اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) داشته است . (
14 )
9 محمّد بن اسعد بن علي جوّاني مصري ( متوفاي 588
هـ ق )
ابن حجر عسقلاني در شرح حال وي مي نويسد : « كتابي از او به دستم
رسيد كه در آن سندهاي ردّالشمس براي علي ( عليه السلام ) را ذكر كرده بود » . (
15 )
10 ـ جلال الدين سيوطي ( قرن دهم )
اين دانشمند سرشناس اهل سنّت كتابي به نام كشف اللبس عن حديث
ردّالشمس نگاشته است ، خوشبختانه اصل اين كتاب موجود است و ضميمه كتاب ديگرش الحاوي
چاپ شده است ، همچنين به صورت كامل به همراه كتاب كشف الرمس چاپ و منتشر شده است .
11 ـ محمّد بن يوسف دمشقي معروف به صالحي ( متوفاي سال
942 هـ ق )
كتاب وي به نام مزيل اللبس عن حديث ردّالشمس ضميمه كتاب كشف
الرمس چاپ و منتشر شده است .
او در ديگر كتابش سبل الهدي و الرشاد فصل مستقلّي به حديث
ردّالشمس اختصاص داده و در آن حديث را به تفصيل آورده و از درستي آن دفاع كرده است
.
12 ـ برهان شقّ القمر و ردّ النيّر الأكبر
اين كتاب از آثار سيّد ابوالقاسم بن حسين بن نقي رضوي قمّي
لاهوري ( متوفّاي 1324 هـ ق ) صاحب كتاب لوامع التنزيل است كه در سال 1296 هـ ق
براي ناصر علي خان نوشته شده است ، و شامل يك مقدّمه و دو مقصد و يك خاتمه است ،
موضوع كتاب معجزه هاي شقّ القمر براي رسول خدا ( صلي الله عليه وآله وسلم ) ،
ردّالشمس براي اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) در
دو نوبت ، و سخن گفتن خورشيد با حضرت است ، چاپ سنگي اين كتاب در سال 1301 هـ ق در
لاهور انجام شده است ( 16 ) .
13 ـ القول الهمس في حديث ردّالشمس
دانشمند فقيد مرحوم سيّد عبدالعزيز طباطبائي به نقل از محمّد
سعيد طريحي مي نويسد : « نسخه اي از اين كتاب در كتابخانه موصل موجود است » .
( 17 ) از نويسنده اين كتاب اطلاعي ندارم .
14 ـ كشف الرمس عن حديث ردّالشمس
اين كتاب ارزشمند از آثار قلمي دانشمند و محقّق بزرگ معاصر
مرحوم علاّمه محمّد باقر محمودي ( متوفّاي سال 1385 هجري شمسي ) است ، اين كتاب با
320 صفحه پالتويي در سال 1419 هـ ق از سوي بنياد معارف اسلامي منتشر شده است ، وي
در اين نوشته كتاب هاي سيوطي و صالحي شامي را ضميمه تأليف خويش منتشر نموده است .
15 ـ ردّالشمس
دانشور گرامي و محقّق ارجمند جناب آقاي محمّد سعيد طريحي
كتابچه اي به همين نام منتشر ساخته كه در آن ابتدا روايت هاي بازگشت خورشيد براي
يوشع ( يشوع ) را نقل كرده ، و سپس احاديث مربوط به ردّالشمس براي اميرالمؤمنين
( عليه السلام ) را آورده است ، و در ادامه ردّالشمس در شعر عربي را نقل
كرده است ، اين نوشتار در 110 صفحه در سال 1401 هـ ق توسّط مؤسّسه أهل البيت
( عليهم السلام ) در لبنان چاپ و منتشر شده است .
همچنين نوشته هاي پراكنده ديگري نيز وجود دارد كه در اين
ميان مي توان به كتابچه شقّ القمر و ردّالشمس نوشته
مير ابوالفتح دعوتي اشاره كرد كه در بخش بسيار كوتاهي از اين نوشته به طور مختصر به
امكان وقوع اين معجزه پرداخته شده است و اصل داستان ردّالشمس و روايات مربوط به آن
نيامده است ( 18 ) .
سابقه نقل حديث ردّالشمس در ميان نويسندگان
دانشمندان و نويسندگاني كه به نقل حديث پرداخته اند فراوانند ،
و مطابق آنچه من بر آن وقوف يافته ام كتابت حديث ردّالشمس از اوائل قرن سوّم آغاز
شده ـ و پيش از آن به صورت شفاهي و سينه به سينه منتقل مي شده است ـ و همينطور طي
قرن هاي پس از آن ادامه يافته است ، و اين امر نشان دهنده رواج حديث و شهرت آن طي
قرن هاي مختلف است ، در اينجا به ذكر نام تعدادي از آنها به ترتيب تاريخ وفاتشان
بسنده مي كنيم ، البتّه روايت بسياري از اين افراد را در بخش مربوط به متن حديث
آورده ايم ، به همين جهت آنها كه كتابشان موجود است و حديث آنها را در جاي خويش از
كتابشان نقل كرده ايم به ذكر نام و تاريخ وفاتشان اكتفا مي كنيم ، ولي آن دسته از
نويسندگاني كه ديگران حديث را از آنها نقل كرده اند علاوه بر ذكر نامشان به جايي كه
روايت آنها نقل شده است نيز اشاره خواهيم داشت ، نكته قابل توجّه اين كه اكثر اين
افراد از دانشمندان اهل سنّت مي باشند .
1 ـ محمّد بن ادريس شافعي ( 204 هـ ق )
به گفته محمّد بن حسن قمّي او حديث را در كتابش التبيان في
الإيمان آورده است . ( 19 )
2 ـ عبدالرزّاق بن همّام صنعاني ( 211 هـ ق )
روايت او را حسكاني نقل كرده است .
3 ـ نصر بن مزاحم منقري ( 212 هـ ق )
4 ـ ابوبكر بن ابي شيبه كوفي ( 235 هـ ق )
5 ـ عثمان بن ابي شيبه كوفي ( 239 هـ ق )
روايت اين دو برادر را طبراني در المعجم الكبير آورده است .
6 ـ احمد بن صالح مصري ( 248 هـ ق )
وي از راويان مورد اعتماد نزد اهل سنّت است ، دو عالم بزرگ و
سرشناس اهل سنّت بُخاري و اَبوداوود از او روايت نموده و او را به وثاقت توصيف
كرده اند ، وي حديث ردّالشمس را با دو سند روايت كرده است ، هر دو روايت در شرح
مشكل الآثار ـ نوشته طحاوي مصري ـ آمده است .
7 ـ ابوحاتم محمّد بن ادريس رازي ( 277 هـ ق )
حديث او را عبدالكريم رافعي قزويني نقل كرده است .
8 ـ محمّد بن حسن صفّار ( 290 هـ ق )
9 ـ عبدالله بن جعفر حميري ( 300 هـ ق )
10 ـ ابوبشر محمّد بن احمد دولابي ( 310 هـ ق )
11 ـ محمّد بن اسحاق بن خزيمه ( 311 هـ ق )
روايت او را عاصمي در زين الفتي نقل كرده است .
12 ـ محمّد بن مسعود عيّاشي ( 320 هـ ق )
13 ـ احمد بن عمير معروف به ابن جوصاء ( 320 هـ ق )
روايت او را ذهبي و حسكاني نقل كرده اند .
14 ـ محمّد بن حسين ازدي
او علاوه بر نگارش كتابي مستقل در باره ردّالشمس ، كتابي به نام
مناقب علي ( عليه السلام ) نگاشته وآن را به
سيف الدوله اهدا نموده است ، ابن عُديم در تاريخ حلب مي نويسد : « من كتاب را كه به
خطّ خودش نوشته بود ملاحظه كردم . . . در آن كتاب حديث ردّالشمس براي علي
( عليه السلام ) را تصحيح وتأييد كرده بود » .
ابن نجّار به نقل از وي مي نويسد :
ناصبي ها بازگشت خورشيد براي يوشع را قبول دارند ، ولي آن را براي
علي ( عليه السلام ) نپذيرفته اند ، در حالي
كه يوشع وصي موسي ( عليه السلام ) است و علي
( عليه السلام ) وصي محمّد ( صلي الله عليه وآله وسلم ) ، و همانگونه كه
محمّد ( صلي الله عليه وآله وسلم ) برتر و والاتر از موسي
( عليه السلام ) است ، وصيّ او نيز برتر و والاتر از وصيّ موسي است .
هر دو مطلب را ابن حجر عسقلاني از ابن عديم در تاريخ حلب وابن
نجّار نقل كرده است . ( 20 )
15 ـ ابوجعفر احمد بن محمّد طحاوي ( 321 هـ ق )
16 ـ محمّد بن سليمان كوفي ( 322 هـ ق )
17 ـ محمّد بن جعفر عقيلي ( 322 هـ ق )
18 ـ محمّد بن يعقوب كليني ( 328 هـ ق )
19 ـ ابوالعبّاس احمد بن محمّد بن سعيد معروف به ابن عقده (
332 هـ ق )
روايت او را ابن عساكر وابن جوزي نقل كرده اند .
20 ـ حسين بن حمدان خصيبي ( 334 هـ ق )
21 ـ سليمان بن احمد طبراني ( 360 هـ ق )
22 ـ علي بن حسين مسعودي ( 364 هـ ق )
23 ـ احمد بن محمّد عاصمي ( 378 هـ ق )
24 ـ محمّد بن علي بن حسين معروف به شيخ صدوق ( 381 هـ ق )
25 ـ ابو حفص بن شاهين ( 385هـ ق )
روايت او را ابن جوزي ، سيوطي وابن تيميه نقل كرده اند .
26 ـ محمّد بن جرير بن رستم طبري ( قرن چهارم )
27 ـ ابوبكر محمّد بن عبيدالله شيرازي معروف به ابن مؤمن ( قرن
چهارم )
روايت او را ابن شهرآشوب نقل كرده است .
28 ـ محمّد بن عبّاس بن ماهيار معروف به ابن الجحّام ( قرن
چهارم )
او حديث را در كتاب تفسيرش روايت كرده است ، اصل كتاب مفقود است
ولي مرحوم سيّد شرف الدين استرآبادي در تأويل الآيات الظاهرة از كتاب ابن الجحّام
نقل كرده است .
29 ـ ابوعبدالله حاكم نيشابوري ( 405 هـ ق )
او حديث را در كتابش تاريخ نيشابور روايت كرده است ، اصل كتاب
در دسترس نيست ، ولي محمّد بن يوسف گنجي در كفاية الطالب حديث از اين كتاب نقل كرده
است .
30 ـ محمّد بن حسين بن موسي معروف به سيّد رضي پديد آورنده نهج
البلاغة ( 406 هـ ق )
31 ـ ابوبكر محمّد بن حسن بن فورك اصفهاني ( 406 هـ ق )
به گفته علي بن يونس بياضي وي حديث اسماء را در كتاب الفصول
روايت كرده است . ( 21 )
32 ـ محمّد بن محمّد بن نعمان معروف به شيخ مفيد ( 413هـ ق )
33 ـ ابوبكر ابن مردويه اصفهاني ( 416 هـ ق )
او حديث را در كتاب مناقب روايت كرده است ، اصل اين كتاب در
دسترس نيست ، حديث او را ابن شهر آشوب نقل كرده است .
34 ـ ابو اسحاق احمد بن محمّد بن ابراهيم ثعلبي ( 427 هـ ق )
35 ـ ابونعيم احمد بن عبدالله اصفهاني ( 430 هـ ق )
وي در كتاب تثبيت الإمامة ( 22 ) به اين حديث اشاره
نموده است .
36 ـ علي بن حسين بن موسي معروف به سيّد مرتضي ( 436 هـ ق )
37 ـ ابوالصلاح تقي بن نجم حلبي ( 447 هـ ق )
38 ـ ابوالحسن علي بن محمّد ماوَردي ( 450 هـ ق )
39 ـ ابوبكر احمد بن حسين بيهقي ( 458 هـ ق )
بنا به نقل مناوي در فيض القدير او حديث ردّالشمس را در
دلائل النبوّة روايت كرده است . همچنين حمّويي به سند خويش از بيهقي حديث را نقل
كرده است .
40 ـ محمّد بن حسن معروف به شيخ طوسي ( 460 هـ ق )
41 ـ خطيب بغدادي علي بن احمد بن ثابت ( 463هـ ق )
42 ـ عبدالرحمان بن احمد خزاعي نيشابوري ( 476 هـ ق )
43 ـ عبدالعزيز بن برّاج طرابلسي ( 481 هـ ق )
44 ـ علي بن محمّد واسطي معروف به ابن مغازلي ( 483 هـ ق )
45 ـ عبيدالله بن عبدالله حسكاني نيشابوري ( قرن پنجم )
او كتابي مستقل پيرامون حديث ردّالشمس نگاشته وبا سندهاي متعدّد حديث را نقل كرده است ، اين كتاب نيز در دسترس نيست ،
روايت هاي او را ابن كثير وابن تيميه نقل كرده اند .
46 ـ حسين بن عبدالوهّاب ( قرن پنجم )
47 ـ محمّد بن حسن بن علي فتّال فارسي نيشابوري ( 508 هـ ق )
48 ـ يحيي بن عبدالوهّاب ابن منده اصفهاني ( 512 هـ ق )
روايت او را سيوطي نقل كرده است .
49 ـ محمّد بن علي طبري ( 525 هـ ق )
50 ـ قاضي عياض مالكي ( 544 هـ ق )
51 ـ محمّد بن علي طوسي معروف به ابن حمزه ( 560 هـ ق )
52 ـ ابومنصور احمد بن علي طبرسي ( قرن 6 )
53 ـ موفّق بن احمد معروف به خطيب خوارزمي ( 568 هـ ق )
وي علاوه بر نقل حديث در كتاب مناقب ، آن را در كتاب اربعين نيز
روايت كرده است ، معاصر وي ابن شهرآشوب مازندراني آن را از اربعين خطيب نقل كرده
است .
54 ـ عمر بن محمّد بن خضر موصلي معروف به ملاّ ( 570 هـ ق )
روايت او را باعوني دمشقي نقل كرده است .
55 ـ علي بن حسن بن هبة الله دمشقي معروف به ابن عساكر ( 571 هـ
ق )
56 ـ سعيد بن هبة الله معروف به قطب راوندي ( 573 هـ ق )
57 ـ ابوعلي فضل بن حسن طبرسي ( قرن 6 )
58 ـ محمّد بن احمد نطنزي ( قرن 6 )
به گفته علي بن يونس بياضي او حديث ردّالشمس را روايت كرده است
. ( 23 )
59 ـ محمّد بن علي ابن شهر آشوب مازندراني ( 588 هـ ق )
60 ـ ابوالخير احمد بن اسماعيل طالقاني ( 590 هـ ق )
61 ـ ابوالفرج عبدالرحمان بن علي ابن جوزي ( 597 هـ ق )
62 ـ محمّد بن منصور بن احمد حلّي معروف به ابن ادريس ( 598هـق
)
63 ـ ابوالوقت عبدالاوّل بن عيسي سجزي ( قرن 6 )
حديث او را گنجي شافعي نقل كرده است .
64 ـ حسين بن علي بن محمّد خزاعي نيشابوري معروف به شيخ
ابوالفتوح رازي ( قرن 6 )
65 ـ ابن بطريق يحيي بن حسن حلّي ( 600 هـ ق )
66 ـ محمّد بن عمر بن حسن معروف به فخررازي ( 606 هـ ق )
67 ـ ابو محمّد عبدالعزيز بن اخضر جنابذي ( 611 هـ ق )
حديث او را ابن نجّار نقل كرده است .
68 ـ عبدالكريم بن محمّد رافعي قزويني ( 623 هـ ق )
69 ـ محمّد بن محمود بن حسن معروف به ابن نجّار ( 643 هـ ق )
70 ـ يوسف بن قزاُغلي معروف به سبط ابن جوزي ( 654 هـ ق )
71 ـ محمّد بن يوسف گنجي شافعي ( 642 هـ ق )
72 ـ عبدالحميد بن ابي الحديد ( 656 هـ ق )
73 ـ شاذان بن جبرئيل قمي ( 660 هـ ق )
74 ـ علي بن موسي ابن طاووس ( 664 هـ ق )
75 ـ جمال الدين يوسف بن حاتم شامي ( 664 هـ ق )
76 ـ محمّد بن احمد قرطبي ( 671 هـ ق )
77 ـ نجم الدين جعفر بن حسن معروف به محقّق حلّي ( 676 هـ ق )
78 ـ شهاب الدين احمد بن ادريس قرافي ( 692 هـ ق )
79 ـ علي بن عيسي اربلي ( 692 هـ ق )
80 ـ احمد بن عبدالله معروف به محبّ الدين طبري ( 694 هـ ق )
81 ـ محمّد بن حسن قمي ( قرن هفتم )
82 ـ علي بن يوسف بن جبر ( قرن هفتم )
83 ـ ابراهيم بن محمّد حمّويي جويني ( 722 هـ ق )
84 ـ ابوالعباس احمد بن تيميه ( 728 هـ ق )
85 ـ شهاب الدين نويري ( 732 هـ ق )
86 ـ علاّمه حلّي حسن بن يوسف بن مطهّر ( 736 هـ ق )
87 ـ خطيب تبريزي محمّد بن عبدالله ( 741 هـ ق )
88 ـ بهاء الدين احمد بن تقي الدين علي سبكي ( 773 هـ ق )
روايت او را صالحي شامي در سبل الهدي والرشاد نقل كرده است .
89 ـ ابوالفداء اسماعيل بن كثير دمشقي ( 774 هـ ق )
90 ـ محمّد بن مكّي معروف به شهيد اوّل ( 786 هـ ق )
91 ـ نور الدين علي بن ابي بكر هيثمي ( 807 هـ ق )
92 ـ ابو زرعه عراقي ( 826 هـ ق )
93 ـ احمد بن فهد حلّي ( 841 هـ ق )
94 ـ تقي الدين احمد بن علي مقريزي ( 845 هـ ق )
95 ـ ابن حجر عسقلاني احمد بن علي ( 852 هـ ق )
96 ـ محمود بن احمد عيني حنفي ( 855 هـ ق )
97 ـ محمّد بن احمد باعوني دمشقي ( 871 هـ ق )
98 ـ علي بن يونس بياضي عامِلي ( 877 هـ ق )
99 ـ شهاب الدين احمد بن جلال الدين ايجي ( قرن نهم )
100 ـ شمس الدين سخاوي حنفي ( 902 هـ ق )
101 ـ جلال الدين عبدالرحمان بن ابي بكر سيوطي ( 911 هـ ق )
102 ـ نور الدين علي بن عبدالله سمهودي شافعي ( 911 هـ ق )
103 ـ شهاب الدين احمد بن محمّد قسطلاني ( 923 هـ ق )
104 ـ سيّد شرف الدين استرآبادي ( 940 هـ ق )
105 ـ شمس الدين محمّد بن يوسف صالحي دمشقي ( 942 هـ ق )
106 ـ عبدالرحمان بن علي بن محمّد شيباني معروف به ابن دبيع (
944 هـ ق )
107 ـ عبدالرحيم بن احمد عبّاسي ( 963 هـ ق )
108 ـ علي بن محمّد بن علي كناني ( 963 هـ ق )
109 ـ زين الدين جبعي عامِلي معروف به شهيد ثاني ( 965 هـ ق )
110 ـ احمد بن محمّد بن علي معروف به ابن حجر هيتمي مكّي ( 974
هـ ق )
111 ـ محمّد طاهر بن علي فتني هندي ( 986 هـ ق )
112 ـ علي متّقي هندي ( 975 هـ ق )
113 ـ ملاّ علي قاري حنفي ( 1014 هـ ق )
114 ـ محمّد عبدالرؤوف مناوي ( 1031 هـ ق )
115 ـ علي بن ابراهيم بن احمد معروف به نور الدين حلبي شافعي (
1044هـق )
116 ـ شهاب الدين احمد بن محمّد بن عمر خفاجي مصري ( 1069هـق )
117 ـ ملاّ محسن فيض كاشاني ( 1091 هـ ق )
118 ـ محمّد طاهرقمي شيرازي ( 1098 هـ ق )
119 ـ شيخ برهان الدين ابراهيم بن حسن كردي ( 1102 هـ ق )
120 ـ محمّد بن حسن معروف به شيخ حرّ عاملي ( 1104 هـ ق )
121 ـ علاّمه محمّد باقر مجلسي ( 1110 هـ ق )
122 ـ عبدالملك بن حسين بن عبدالملك عصامي مكّي ( 1111 هـق )
123 ـ ابراهيم بن محمّد حسيني ( 1120 هـ ق )
124 ـ محمّد بن عبدالباقي زرقاني مالكي ( 1122 هـ ق )
125 ـ اسماعيل بن محمّد عجلوني ( 1162 هـ ق )
126 ـ شمس الدين حنفي شافعي ( 1181 هـ ق )
اودرحاشيه اش بر جامع الصغير سيوطي از صحّت حديث دفاع كرده است
.
127 ـ شيخ يوسف بحراني ( 1186 هـ ق )
128 ـ ميرزا ابوالقاسم قمي ( 1221 هـ ق )
129 ـ محمّد بن علي شوكاني ( 1250 هـ ق )
130 ـ محمّد امين معروف به ابن عابدين ( 1252 هـ ق )
131 ـ محمود بن عبدالله آلوسي ( 1270 هـ ق )
132 ـ احمد زيني دحلان ( 1304 هـ ق )
133 ـ سيّد مؤمن بن حسن شبلنجي ( بعد 1308 هـ ق )
همچنين تعدادي از معاصرين همچون علاّمه شيخ محمّد حسن مظفّر در
دلائل الصدق ، علاّمه اميني در الغدير ، وعلاّمه محمّد باقر محمودي در پاورقي هاي
مفصّلش بر حديث ردّالشمس در تاريخ مدينه دمشق وجواهر المطالب واربعين خزاعي ،
ونگارش كتابي مستقلّ در اين زمينه ـ كه در بخش آثار مستقل در زمينه ردّالشمس ،
معرّفي شد ـ ، وده ها نويسنده ديگر كه هر يك به سهم خود در اين زمينه قلم زده اند ،
كه به جهت اختصار از آوردن نامشان معذوريم .
پىنوشتها:
1 . المستدرك علي الصحيحين ، ج 3 ، ص 107 . محبّ طبري در فصل 9 كتاب الرياض
النضرة ، ج 3 ، ص 165 از احمد بن حنبل و قاضي اسماعيل بن اسحاق اينگونه نقل كرده
است : « آن مقدار از فضايل كه با سندهاي نيكو در باره علي بن ابي طالب ( عليه
السلام ) نقل شده ، در باره هيچ يك از صحابه روايت نشده است » .
2 . معظّم له كه عموي پدر حقير مي باشد ، در تاريخ 27 فروردين 1385 هـ ش برابر
هفدهم ربيع الاوّل سال 1427 هـ ق به ديار باقي شتافت ، و در حجره 23 صحن مطهّر حضرت
معصومه ( عليها السلام ) به خاك سپرده شد .
3 . كفاية الطالب ، ص 383 ـ 384 .
4 . لسان الميزان ، ج 5 ، ص 139 ـ 140 ، شماره 465 .
5 . تاريخ بغداد ، ج 2 ، ص 240 ـ 241 ، شماره 709 .
6 . مناقب آل ابي طالب ، ج 2 ، ص 354 .
7 . معالم العلماء ، ص 78 ، شماره 367 .
8 . مناقب آل ابي طالب ، ج 2 ، ص 354 .
9 . رجال نجاشي ، ص 85 ، شماره 205 .
10 . مناقب آل ابي طالب ، ج 2 ، ص 354 ، في طاعة الجمادات له .
11 . رجال نجاشي ، ص 428 ، شماره 150 .
12 . تذكرة الحفّاظ ، ج 3 ، ص 1200 ـ 1201 .
13 . مناقب آل ابي طالب ، ج 2 ، ص 354 .
14 . معالم العلماء ، ص 117 ، شماره 778 .
15 . لسان الميزان ، ج 5 ، ص 713 ، شماره 7090 .
16 . الذريعه ، ج 3 ، ص 96 ـ 97 ، شماره 308 .
17 . أهل البيت في المكتبة العربيّة ، ص 426 ، شماره 612 .
18 . اين رساله 84 صفحه اي در سال 1349ش در قطع جيبي از سوي دارالتبليغ اسلامي قم
چاپ و منتشر شده است .
19 . العقد النضيد ، ص 19 ـ 20 ، ح 5 .
20 . لسان الميزان ، ج 6 ، ص 61 ، شرح حال محمّد بن حسين ازدي به شماره 7312 .
21 . الصراط المستقيم ، ج 1 ، ص 201 .
22 . تثبيت الامامة ، ص 73 ، ذيل حديث شماه 30 .
23 . الصراط المستقيم ، ج 1 ، ص 201 .
