شيوه های تحصيل و تدريس در حوزه های علميه

محمد علی رضائی اصفهانی

- ۱ -


درآمد

حوزه‏هاي شيعه آبشار پر بركت علم و معرفت است كه بيش از هزار سال است نداي قرآني « فلولا نَفَرَ من كلِّ فرقةٍ... »1 را لبيك مي‏گويد و علوم و معارف را از گنجينه‏هاي علم الهي يعني قرآن و اهل بيت استخراج مي‏كند و با انديشه‏اي زلال بيابان‏هاي تشنه فكر بشري را سيراب مي‏كند.

آري، حوزه، غني‏ترين و با سابقه‏ترين دانشگاه سرزمين‏هاي اسلامي است. هر چند مكان آن از مدينه تا نجف، سامرا، قم، اصفهان، مشهد و... در تغيير بوده، ولي اين محفل علمي هميشه پويا بوده و به رشد و بالندگي و تكامل خويش ادامه داده است.

اكنون كه ما حوزويان، ميراث‏دار اين ذخيره پر بها هستيم، چه نيكوست كه آن را شكوهمندتر از هميشه حفظ كنيم و با برنامه‏ريزي دقيق، نظام آن را بالنده‏تر كنيم.

براي رسيدن به اين هدف، لازم است به گذشته پر بار حوزه نظر كنيم و عوامل رشد و ترقي آن را جستجو كنيم تا رمز پيشرفت و تكامل آينده را به دست آوريم.

عالمان بزرگ شيعه، در حوزه‏هاي عراق چگونه تدريس كردند كه مرحوم آخوند خراساني رحمه‏الله را پروريدند، شيوه‏هاي تدريس مرحوم ميرزاي شيرازي رحمه‏الله چگونه بود كه در مكتب سامرا مجتهدان برجسته‏اي پرورش يافتند و روش تحصيل بزرگان ما چگونه بوده است كه در مدت كوتاهي مراتب بالاي علمي را طي مي‏كردند و همچون شيخ اعظم انصاري رحمه‏الله ، علامه طباطبائي رحمه‏الله كتاب‏هاي پر ارزشي براي ما به يادگار گذاشتند.

ما در اين نوشتار، رويكردي توصيفي به شيوه‏هاي تدريس، تحصيل، مباحثه و نگارش در سلف صالح خواهيم داشت و به نقاط قوت و ضعف هر روش اشاره مي‏كنيم.

مراحل تحصيل در حوزه‏هاي علميه

در حوزه‏هاي علميه شيعه، هر طلبه به طور معمول سه مرحله درسي را طي مي‏كند:

الف) مرحله مقدمات

در نظام فعلي حوزه عليمه قم، اين مرحله شامل پايه‏هاي اوّل تا سوم است و هدف اصلي در اين دوره، آموزش ادبيات عرب (صرف، نحو، معاني و بيان و...) و آشنايي با دروس پايه مثل منطق و فقه است كه به طور معمول از كتاب‏هاي جامع المقدمات، سيوطي، مغني و تلخيص‏هاي آن، المنطق و يا تلخيص المنطق و... استفاده مي‏شود.

هدف‏هاي فرعي در اين مرحله، بالا بردن اطلاعات عمومي مثل ادبيات فارسي و مستدل شدن و تثبيت عقايد در طلاب است.

ب) مرحله سطح

در نظام فعلي حوزه، اين مرحله شامل پايه‏هاي چهارم تا دهم است. در اين دوره اهداف زير تعقيب مي‏شود:

1 ـ بالا بردن قدرت فهم متون فقهي و اصولي؛

2 ـ آشنا شدن با روش‏هاي استنباط از آيات و احاديث؛

3 ـ خواندن يك دوره كامل فقه و اصول؛

4 ـ تعميق عقايد و گسترش اطلاعات عمومي طلاب به وسيله دروس عمومي.

در اين دوره به طور معمول در علم اصول كتاب‏هايي نظير: معالم الأُصول يا اصول الإستنباط، اصول الفقه، رسائل، كفاية الأصول تدريس مي‏شود.

در علم فقه، كتاب‏هايي نظير شرح لمعه و مكاسب تدريس مي‏شود.

اين مرحله بين چهار تا هفت سال طول مي‏كشد كه زمان آن بستگي به استعداد و تلاش طلاب دارد.

پ) مرحله درس خارج

اين مرحله عالي‏ترين دوره دروس حوزوي محسوب مي‏شود كه با هدف مجتهد شدن طلاب در دو رشته فقه و اصول و توان استنباط احكام از منابع اصيل (كتاب، سنت، عقل، اجماع) برپا مي‏شود و معمولاً متن درسي خاصي ندارد. ولي براي نظم بخشيدن به مطالب، مباحث براساس كفاية الاصول در اصول فقه و جواهر الكلام، تحرير الوسيله و عروة الوثقي در فقه طرح مي‏شود و در حقيقت اين دوره تحقيقاتي حوزه محسوب مي‏شود.

در سال‏هاي اخير، رشته‏هاي تخصّصي تفسير و كلام و تبليغ نيز در كنار فقه و اصول تشكيل شده است كه متخصصان و محقّقاني در آن رشته‏ها تربيت مي‏كنند.

از آنجا كه رسيدن به قوه اجتهاد بستگي به استعداد و تلاش شخصي افراد دارد، لذا زمان اين دوره براي افراد متفاوت است. ولي اين دوره دست كم شش سال طول مي‏كشد.