درآمد
حوزههاي شيعه آبشار پر بركت علم و معرفت است كه بيش از هزار سال است نداي قرآني
« فلولا نَفَرَ من كلِّ فرقةٍ... »1 را لبيك ميگويد و علوم و معارف را از
گنجينههاي علم الهي يعني قرآن و اهل بيت استخراج ميكند و با انديشهاي زلال
بيابانهاي تشنه فكر بشري را سيراب ميكند.
آري، حوزه، غنيترين و با سابقهترين دانشگاه سرزمينهاي اسلامي است. هر چند
مكان آن از مدينه تا نجف، سامرا، قم، اصفهان، مشهد و... در تغيير بوده، ولي اين
محفل علمي هميشه پويا بوده و به رشد و بالندگي و تكامل خويش ادامه داده است.
اكنون كه ما حوزويان، ميراثدار اين ذخيره پر بها هستيم، چه نيكوست كه آن را
شكوهمندتر از هميشه حفظ كنيم و با برنامهريزي دقيق، نظام آن را بالندهتر كنيم.
براي رسيدن به اين هدف، لازم است به گذشته پر بار حوزه نظر كنيم و عوامل رشد و
ترقي آن را جستجو كنيم تا رمز پيشرفت و تكامل آينده را به دست آوريم.
عالمان بزرگ شيعه، در حوزههاي عراق چگونه تدريس كردند كه مرحوم آخوند خراساني
رحمهالله را پروريدند، شيوههاي تدريس مرحوم ميرزاي شيرازي رحمهالله چگونه بود كه
در مكتب سامرا مجتهدان برجستهاي پرورش يافتند و روش تحصيل بزرگان ما چگونه بوده
است كه در مدت كوتاهي مراتب بالاي علمي را طي ميكردند و همچون شيخ اعظم انصاري
رحمهالله ، علامه طباطبائي رحمهالله كتابهاي پر ارزشي براي ما به يادگار
گذاشتند.
ما در اين نوشتار، رويكردي توصيفي به شيوههاي تدريس، تحصيل، مباحثه و نگارش در
سلف صالح خواهيم داشت و به نقاط قوت و ضعف هر روش اشاره ميكنيم.
مراحل تحصيل در حوزههاي علميه
در حوزههاي علميه شيعه، هر طلبه به طور معمول سه مرحله درسي را طي ميكند:
الف) مرحله مقدمات
در نظام فعلي حوزه عليمه قم، اين مرحله شامل پايههاي اوّل تا سوم است و هدف
اصلي در اين دوره، آموزش ادبيات عرب (صرف، نحو، معاني و بيان و...) و آشنايي با
دروس پايه مثل منطق و فقه است كه به طور معمول از كتابهاي جامع المقدمات، سيوطي،
مغني و تلخيصهاي آن، المنطق و يا تلخيص المنطق و... استفاده ميشود.
هدفهاي فرعي در اين مرحله، بالا بردن اطلاعات عمومي مثل ادبيات فارسي و مستدل
شدن و تثبيت عقايد در طلاب است.
ب) مرحله سطح
در نظام فعلي حوزه، اين مرحله شامل پايههاي چهارم تا دهم است. در اين دوره
اهداف زير تعقيب ميشود:
1 ـ بالا بردن قدرت فهم متون فقهي و اصولي؛
2 ـ آشنا شدن با روشهاي استنباط از آيات و احاديث؛
3 ـ خواندن يك دوره كامل فقه و اصول؛
4 ـ تعميق عقايد و گسترش اطلاعات عمومي طلاب به وسيله دروس عمومي.
در اين دوره به طور معمول در علم اصول كتابهايي نظير: معالم الأُصول يا اصول
الإستنباط، اصول الفقه، رسائل، كفاية الأصول تدريس ميشود.
در علم فقه، كتابهايي نظير شرح لمعه و مكاسب تدريس ميشود.
اين مرحله بين چهار تا هفت سال طول ميكشد كه زمان آن بستگي به استعداد و تلاش
طلاب دارد.
پ) مرحله درس خارج
اين مرحله عاليترين دوره دروس حوزوي محسوب ميشود كه با هدف مجتهد شدن طلاب در
دو رشته فقه و اصول و توان استنباط احكام از منابع اصيل (كتاب، سنت، عقل، اجماع)
برپا ميشود و معمولاً متن درسي خاصي ندارد. ولي براي نظم بخشيدن به مطالب، مباحث
براساس كفاية الاصول در اصول فقه و جواهر الكلام، تحرير الوسيله و عروة الوثقي در
فقه طرح ميشود و در حقيقت اين دوره تحقيقاتي حوزه محسوب ميشود.
در سالهاي اخير، رشتههاي تخصّصي تفسير و كلام و تبليغ نيز در كنار فقه و اصول
تشكيل شده است كه متخصصان و محقّقاني در آن رشتهها تربيت ميكنند.
از آنجا كه رسيدن به قوه اجتهاد بستگي به استعداد و تلاش شخصي افراد دارد، لذا
زمان اين دوره براي افراد متفاوت است. ولي اين دوره دست كم شش سال طول ميكشد.
