روشن است كه شناخت درست پولك و ماهيان داراى پولك, بويژه ماهيان بى پولك از گزاره هاى تخصصى است كه بدون دانش لازم, هرگز نمى توان به آن دست يافت. نگاهى هر چند گذرا بر نوشته هاى ماهى شناسى, خود به روشنى بر اين سخن گواهى مى دهد. شايد بدين جهت است كه در زمان حضور امامان(ع) همواره درباره بخشى از ماهيان خاص از معصوم پرسش مى شده و از اين روى, نام آنها در متون روايى راه يافته است.

بررسى متون روايى, خود بر اين سخن كه معيار, نظر كارشناسى (عرف خاص) است و نه عرف عام, گواهى مى دهد; چه اين كه در بسيارى از روايات واژه (قشر) به گونه مطلق به كار رفته است و اين اطلاق گونه هاى گوناگون پولك, مقدار زمانِ دارا بودن پولك, از يك لحظه تا همه عمر, چگونگى قرار گرفتن پولك در پوست و بدن ماهى و نيز شمار اين پولكها, از يك عدد تا پوشيده شدن همه بدن را در بر مى گيرد. حال اين كه عرف عام به جهت تسامح عرفى, تنها به پولك دار بودن ماهيانى حكم مى كند كه در نزد او داراى شمار در خور توجهى از پولك بوده و يا چگونگى قرار گرفتن و نيز جنس پولك برابر با موارد مورد پذيرش و ذوق او باشند كه در غير اين صورت, ماهى را بدون پولك مى شمارد, هر چند اگر در واقع اين ماهى از ماهيان پولك دار باشد. روشن است كه اين تسامح, ناسازگار با اطلاق موجود در روايات است.

گواه ديگر بر اين سخن, صحيحه حماد بن عثمان176 و روايت صالح بن سندى177 است; چه اين كه وجود پولك (قشر) تنها و تنها در كنارِ گوش ماهى در صحيحه حماد بن عثمان و دارا بودن پولكهاى ريزنده هر چند در زمان بسيار كوتاه در روايت صالح بن سندى براى حلال بودن ماهى كافى دانسته شده است.

به ديگر سخن, معصوم(ع) در اين دو روايت, براى حلال بودن ماهى نظر كارشناسى را (عرف خاص) مورد توجه قرار داده است, نه نظر توده مردم (عرف عام) را; زيرا بى گمان عرف در چنين مواردى به پولك دار نبودن و جايز نبودن خوردن حكم مى كند, چنانكه لحن پرسش در هر دو روايت به اين نظر عرف اشاره اى دارد.

د. كارشناسى پولك و ماهيان داراى پولك: روشن است كه شناخت درست موضوع در به دست آوردن حكم اهميت شايانى دارد. اين مهم, ما را بر آن داشته تا در اين بخش, به موضوع شناسى در اين مسأله بپردازيم:

ماهيان, كه تاكنون بيش از بيست و يك هزار گونه آن شناخته شده اند, قديمى ترين مهره دارانى هستند كه حدود پانصد ميليون سال پيش از جانوران ساده تر تكامل يافته اند.

ماهيان به سه گروه دسته بندى مى شوند:

الف. ماهيان غضروفى:

اين ماهيان, راسته (دهان گردماهى شكلان) را سامان مى دهند. دهان گردماهيان از ابتدايى ترين ماهيان و پست ترين مهره دارانِ شناخته شده, به شمار مى روند كه داراى اسكلت غضروفى و دهانِ گرد و قيفى مانندند و به همين جهت, به دهان گردماهيان مشهورند.178 دهان گردماهى شكلان به دو گونه زير بخش پذيرند:

1. هاگ فيشها (عجوزه ماهيان) كه بدنى كوچك, كرمى شكل, نرم, لزج و زندگى انگلى دارند.

2. لامپريها (دهان گرد مارماهيها) كه بدنى مارى شكل, نرم و لزج دارند و هنگام شنا, به صورت موجى حركت مى كنند. بخشى از اين ماهيان نيز, زندگى انگلى دارند.

نكته در خور توجه درباره اين ماهيان اين است كه نبايد به جهت وجود پاره اى هماننديها, اين ماهيان را با مار ماهيان درهم آميخت و يكى دانست, هر چند كه گاه به نادرست آنان را مارماهى مى خوانند.

ب. ماهيان غضروفى ـ استخوانى (كرجنى):179

اين ماهيان از زير راسته ماهيان استخوانى و در بر گيرنده ماهيان خاويارى (تاس ماهيان و فيل ماهيان), سفره ماهيان, ارّه ماهيان, كوسه ماهيان, ماهى شيمرا و… هستند.

ج. ماهيان استخوانى:

اين ماهيان كه گاه از آنها به ماهيان استخوانى حقيقى نام برده مى شود, بيش ترين گروه ماهيان آب شيرين و آب گرم, همچون آزاد ماهيان, شگ ماهيان, كپور ماهيان, گربه ماهيان, مارماهيان, كفال ماهيان, سوف ماهيان, گاوماهيان, سوزن ماهيان, سفيد ماهيان, اردك ماهيان و… را در بر مى گيرد.

پوست و رنگ بدن ماهيان

پوست ماهيان بيش تر ظريف, نازك و از دو لايه تشكيل يافته است:

الف. لايه رويين يا رو پوست(180) كه با محيط خارج در تماس است.

ب. لايه زيرين يا زيرپوست.181

پوست ماهيان, برهنه و نرم و يا شامل قطعات استخوانى, پولكها و دان دانهاى پوستى است.182 رنگ بدن ماهيان, مربوط به سلولهاى (رنگى ركروماتو فور (Chromato Phore است. اين سلولها رنگ دانه هاى (Pigmendt) مختلف: سياه, زرد, نارنجى و قرمز دارند. رنگهاى ديگر كه در بدن ماهيان ديده مى شوند از تركيب رنگهاى بالا به وجود مى آيند.183

پولك

بدن بيش تر ماهيان, از پولك (فلس ـ Scales) پوشيده شده است. پولكها از ماده شاخى يا استخوانى هستند. برخى از آنها با يك لايه نازك بسيار سخت به نام مينا (Enamel) پوشيده شده اند. پولكها نازك و بيش تر نيمه نيمه روى هم قرار مى گيرند. پولكها در مارماهى جدا و بسيار كوچك است و در برخى ماهيانِ پهن (Flounders) كوچك و تكمه مانند است و در خار پشت ماهيان يا ماهيان خاردار, به شكل خارهاى باريك هستند. پولكهايى كه در تارپون (Tarpon) روى هم قرار مى گيرند, پهناى آنها پنج سانتى متر است.184

سر برخى از ماهيان بدون پولك است, پولكها در برخى از ماهيان, در تمام سر و بدن و يا بدن در كنار يك ديگر و به صورت نيمه نيمه بر روى هم قرار گرفته اند و در برخى ديگر, به صورت پراكنده و در برخى نيز تنها در بخشى از بدن و يا به صورت خطى كشيده ديده مى شود. سر و بدن برخى از ماهيان, اعم از زنده و سنگواره (فسيل), از پولكهاى ستبر بزرگى به صورت تكه هاى زره مانند, همچون كيل و مهره هاى استخوانى(185), پوشيده است. مانند تنه ماهيها (Ostracion gibbosus).

پولكها در سراسر عمر مى رويد و رشد مى كند و اندازه آنها در هر ماهى افزايش مى يابد. پوشش بدن پوست اندازى ندارد, ولى به گونه اتفاقى ممكن است پولكها از بين برود و دوباره پولكهاى ديگرى برويد.186. بچه ماهيان ابتداد پولك ندارند و پولكها هنگامى كه بدن آنها داراى طول معينى مى گردد, ظاهر مى شوند. پولكها در جنب پوستى واقع در لايه زيرين پوست قرار دارند و سرعت رشد آنها, همگام با سرعت رشد بدن ماهيان است. 187 ساختمان, شكل, تعداد و تركيب قرارگرفتن پولكها, گذشته از اين كه بيان گر اطلاعات مهمى درباره ميزان رشد و نمو, تعيين سن, تخم ريزى و… هستند, براى رده بندى ماهيان نيز داراى ارزش فراوانى است.188 روى پولكها را ماده لزجى كه در صد آن در ماهيان مختلف فرق مى كند, فرا گرفته است. اين ماده اصطكاك بدن ماهى را كم كرده و سرعت حركت ماهى را در آب افزايش مى دهد.189

گونه هاى پولك

پولكها به گونه هاى زير دسته بندى مى شوند:

1. پولكهاى صفحه اى (Placoid): پولكهاى دوران عتيق, پلاكوئيدى (Placoid) يا صفحه اى, عبارت از صفحه هاى ريزى است كه در پوست فرو رفته و خارهاى عقب برگشته آنها نمايان است. پولكهاى صفحه اى را در كوسه ماهيان و ماهيان چهارگوش و ترپى مى توان ديد.

2. پولكهاى لوزوى (Ganoid): پولك گانوئيدى (Ganoid) يا درخشنده يا لوزوى, به شكل صفحات لوزى مانند است كه از خارج به وسيله مينا (Enamel) پوشيده شده است. پولك بدن بيش تر ماهيان سنگواره (فسيلى) و برخى از گونه هاى ماهيان معاصر ـ همچون تاس ماهيان (ماهيان خاويارى) از اين گونه است.

3 . پولك دايره اى (Cycloid): پولك سيكلوئيدى (Cycloid) يا گرد يا دايره اى, پولكى است گردسان, نازك و داراى لبه هاى صاف, مانند: پولك كپور ماهيان, اردك ماهيان و….

4. پولك شانه اى (Ctenoid): پولك كتنوئيدى (Ctenoid) يا شانه اى, عبارت از صفحه هاى به نسبت گردى است كه در سمت آزاد عقب آن دندانه يا خارهاى كوچك نرمى وجود دارد, مانند پولك ماهى سوف(190).

ماهيان پولك دار191

الف . ماهيان غضروفى

بدن و دهان گردماهيان بى پولك, برهنه پوست و از ماده لزج فراوانى پوشيده شده است.

ب. ماهيان غضروفى ـ استخوانى

1. ماهيان خاويارى: درازاى بدون تاس ماهيان (تاس ماهى, فيل ماهى) از پنج رديف زائده هاى برجسته يا مهره هاى سخت استخوانى پوشيده شده و در قسمت بالايى باله دمى داراى شمارى پولك از گونه پولكهاى لوزوى (Ganoid) و در كناره بالاى اين باله رديفهاى متغير پولكهاى مثلثى شكل قرار دارد.192

آنچه از پاره اى سنگواره هاى برجاى مانده از اين گونه ماهيان, كه امروزه از بين رفته اند به دست مى آيد, وجود پولكهاى لوزوى و يا پولكهاى سيكلوئيدى ـ گانوئيدى را بر روى تمامى بدن گواهى مى دهد. در برخى نيز پولكها رشد نكرده و تنها در بخشى از قسمتهاى بدن پراكنده است و يا به صورت نوارى بر روى نيمه بالايى باله دمى ديده مى شود به گونه اى كه در نگاه نخست, چنين به نظر مى رسد كه اين ماهيان بدون پولك و به كلى برهنه پوست هستند.193

پولك لوزوى (گانوئيدى) كه بدن اجداد تاس ماهيان (ماهيان خاويارى) از آن پوشيده شده بود, در بدن تاس ماهيان كنونى به كلى از بين رفته است و تنها در هلال بالايى باله دم, نوار پولك لوزوى شكل به جاى مانده است. اين پولكهاى اصلى و اساسى از بقاياى پولكهايى است كه در دوران گذشته اجداد از بين رفته اين ماهيان, بر روى پوست خود داشته اند. اين پولك, همچنين در ابتداى باله مخرجى و پشتى تاس ماهيان (ماهيان خاويارى) عصر حاضر مانده است.194

ماهيان خاويارى (تاس ماهى, فيل ماهى) از پرارزش ترين ماهيان شيلاتى اند, به گونه اى كه دست كم, تمام اجزاى بدن آنها مورد استفاده قرار مى گيرد, در مثل از گوشت آنها(به صورت تازه, منجمد, شور, دودى آفتاب سوز) به عنوان غذا, از تخم براى خاويار, از كُرد (Chorde) يا دمارماهى در تهيه شيرينيها و از كيسه شنا براى درست كردن چسب استفاده مى شود.(195)

2. خانواده كوسه ماهيان: پوست بدن انواع كوسه ماهيان196, ارّه ماهيان, سفره ماهيان197 و ماهى شيمرا, سخت و از پولكهاى كوچك صفحه اى (Plcoid) پوشيده شده است.198

آنچه از سنگواره ها به دست آمده, اجداد و گونه هاى از بين رفته اين ماهيان, پولك داشته اند.199 اسكلت خارجى كه از صفحه هاى ريز مستطيلى تشكيل مى يابد و تمام بدن و باله ها را مى پوشاند, از گونه پولكهاى صفحه اى يا پلاكوئيدى تغيير شكل يافته اى هستند كه گاهى خار نداشته و گاهى نيز به جاى خار برجستگيهاى كندى داشته اند. شايد بتوان اين پولكها را مرحله تغيير از پولك (پلاكوئيدى تى پيكر) به پولك (گانوئيدى) دانست.(200)

كوسه ماهيان ارزش اقتصادى فراوانى دارند. به عنوان نمونه, از پوست آنها چرم ساغرى براى كفش, كيف, جعبه جواهر و… از باله هاى آنها براى مصارف پزشكى و غذايى همچون سوپ باله, از گوشت آنها, به صورت تازه, شور و دودى آفتاب سوز, براى خوراك انسان و به صورت پودر براى غذاى دام و طيور, از روغن جگر آنها براى مصارف پزشكى و درمان بيمارى, سيفه براى لنج ها, مصارف صنعتى همچون: سرمه سازى و… استفاده مى شود.201

گذشته از ماهيان نام برده شده, خانواده هاى ديگرى از ماهيان غضروفى ـ استخوانى وجود دارند كه از بقاياى ماهيان ديرينه به شمار مى آيند. از اين ماهيان كه بدنى باريك و پولكهاى لوزى شكل درخشانى دارند, مى توان به پوليپ تروس (Polypterus) كه در نواحى گرم آفريقا وجود دارد, و نيز ماهى (گالاموايكتيس) (Galamoichthys), كه شبيه مارماهى است و در نيجريه و گنگو وجود دارد, اشاره داشت.202

بنابراين, از مطالبى كه تاكنون بيان گرديد, اين حقيقت آشكار مى شود كه برخلاف آنچه در نزد بسيارى از مردم و شمارى از فقيهان پنداشته مى شود, نوع ماهيان غضروفى ـ استخوانى پولك دارند.

ج. ماهيان استخوانى

بدن بيش تر ماهيان استخوانى از پولك هاى دايره اى (Cycloid) يا شانه اى (Ctenoid)و گاه در برخى از گونه ها از پولكهاى لوزى درخشان (Ganoid) پوشيده شده است.203

از ميان ماهيان استخوانى راسته گربه ماهيان (اسبله, گرزك, گلو), اسبك ماهيان شمشيرى, (Trichiuridae), بچه اژدها ماهيان (Calliony midae) پولك ندارند. مارماهيان نيز دوگونه اند: بيش تر مارماهيان به استثناى مارماهيان رنگين نوارى (Cepolidae) و مارماهى حقيقى (Angullidae) كه فلسهاى ريز آنها در زير پوست قرار دارند,204 برهنه پوست هستند. سه خاره ماهيان برهنه پوست و يك رديف صفحه استخوانى دارند. سوزن ماهيان در قسمت تنه, هفت رديف و در ساقه دمى چهار رديف قطعه استخوانى دارند. تمام بدن ماهيان ميگويى, در يك جعبه, زرهيِ محكمِ شفافِ تشكيل شده از صفحه هاى لحيم شده استخوانى جاى دارد. بدن تيره ماهيان سنگى, بدون پولك, ولى بر جستگيهاى كوچك يا زوائدپوستى ريش دار بر روى آن ديده مى شود.

بدن تيره ماشه ماهيان و سوهان ماهيان (Balistidae) به وسيله پولكهاى استخوانى سخت يا پولكهاى خارى شكل ريز پوشيده شده است.

در تيره فوكل ماهيان, بدن به وسيله خارهاى كوچك يا سوزنى شكل و در تيره جوجه تيغى ماهيان, بدن از خارهاى بزرگ متحرك يا كوتاه قوى پوشيده شده است.