درس چهل و دوّم : حقوق والى بر رعيّت و حقوق رعيّت بر والى
أعُوذُ بِاللَهِ مِنَ الشّيْطَانِ الرّجِيمِ
بِسْمِ اللَهِ الرّحْمَنِ الرّحِيمِ
وَ صَلّى اللَهُ عَلَى سَيّدِنَا مُحَمّدٍ وَ ءَالِهِ الطّيّبِينَ الطّاهِرِينَ
وَ لَعْنَةُ اللَهِ عَلَى أعْدَآئِهِمْ أجْمَعِينَ مِنَ الْأنَ إلَى قِيَامِ
يَوْمِ الدّينِ
وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوّةَ إلّا بِاللَهِ الْعَلِىّ الْعَظِيمِ
از جمله خطب «نهج البلاغة» خطبهاى است درباره حقّ والى بر رعيّت و رعيّت بر والى
. اين خطبه با اينكه مفصّل نيست أمّا بسيار عميق است ، و با جملات مختصر و موجز
، محتوى معانى بسيار راقى و عالى است ؛ و حقّاً از مصدر توحيد صادر شده است و
رموز عرفانى و ولائى محض و حقوق حقّهاى را كه والى بر رعيّت و رعيّت بر والى
دارد إجمالاً بيان مىفرمايد .
وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عَلَيْهِ السّلامُ خَطَبَها بِصِفّين :
أَمّا بَعْدُ : فَقَدْ جَعَلَ اللَهُ سُبْحَانَهُ لِى عَلَيْكُم حَقّا بِوِلَايَةِ
أَمْرِكُمْ ، وَ لَكُمْ عَلَىّ مِنَ الْحَقّ مِثْلُ الّذِى لِى عَلَيْكُمْ .
أميرالمؤمنين عليه السّلام در صفّين اين خطبه را إيراد كردند :
«أمّا بعد از حمد و ثناء و تسبيح خداوند كه مرا ولىّ أمر شما نموده ، براى من بر
عهده شما حقّى قرار داده است ؛ و براى شما بر عهده من حقّى بمثل همان حقّى كه براى
من نسبت به شماست قرار داده است.»
فَالْحَقّ أَوْسَعُ الْأَشْيَآء فِى التّوَاصُفِ ، وَ أَضْيَقُهَا فِى التّنَاصُفِ
. لَا يَجْرِى لِأَحَدٍ إلّا جَرَى عَلَيْهِ ، وَ لَا يَجْرِى عَلَيْهِ إلّا
جَرَى لَهُ . وَ لَوْ كَانَ لِأَحَدٍ أَنْ يَجْرِىَ لَهُ وَ لَا يَجْرِى
عَلَيْهِ لَكَانَ ذَلِكَ خَالِصًا لِلّهِ سُبْحَانَهُ دُونَ خَلْقِهِ ،
لِقُدْرَتِهِ عَلَى عِبَادِهِ ، وَ لِعَدْلِهِ فِى كُلّ مَا جَرَتْ عَلَيْهِ
صُرُوفُ قَضَآئِهِ ؛ وَلَكِنّهُ سُبْحَانَهُ جَعَلَ حَقّهُ عَلَى الْعِبَادِ
أَنْ يُطِيعُوهُ ، وَ جَعَلَ جَزَآءَهُمْ عَلَيْهِ مُضَاعَفَةَ الثّوَابِ
تَفَضّلاً مِنْهُ ، وَ تَوَسّعًا بِمَا هُوَ مِنَ الْمَزِيدِ أَهْلُهُ .
«حقّ چيزى است كه دامنهاش از جهت توصيف كردن و تعريف كردن از همه أشياء گستردهتر
است ؛ و أمّا از جهت إنصاف دادن و در نفس وارد كردن ، و به إنصاف و مروّت آن حقّ را
در وجود خود إنسان جاى دادن از همه أشياء تنگتر و أضيق است .
(وقتى إنسان مىخواهد حقّ را تعريف كند دامنهاش از همه چيز گستردهتر خواهد شد :
عدالت اجتماعى بايد اينطور باشد ؛ مردم بايد داراى عدالت اجتماعى باشند ؛ تا
عدالت فردى و اجتماعى در عالم ظهور و بروز نكند ، كسى نمىتواند قدم بردارد ؛ و
ديگر هر كس در هر صنف و از هر گروه و از هر طايفه و قبيلهاى باشد در بيان حقّ
داد سخن مىدهد . و أمّا وقتى بخواهد حقّ را در وجود خود و خانواده و فرزند خود
پياده كند ، و در آنجائى كه اگر حكم به حقّ كند عليه او تمام مىشود ، اينجا
ديگر حاضر نيست حكم كند ؛ و به هزار وسيله متشبّث مىشود تا اينكه آن عنوان حقّ
را بر خود منطبق كند و از آنطرف سلب نمايد . پس دائره تناصف يعنى إنصاف دادن
أفراد هر يك را بر خود ، يا خود را بر ديگران از جهت تناصف در مقام حقّ بسيار
تنگ است ؛ أَضْيَقُهَا يعنى از همه چيز تنگتر است . وقتى درباره توصيف حقّ پيش
مىرويم ، از زبان هر كس حقّ مىشنويم ؛ و وقتى حقّ را مىخواهيم در وجود أفراد
بيابيم ، بسيار اندك و كوچك و قليل مىيابيم).
حقّ جارى نمىشود لَهِ كسى مگر اينكه جارى مىشود عليه او ؛ و عليه او جارى
نمىشود مگر اينكه جارى مىشود لَهِ او . (زيرا حقّ معنائى است كه تمام نفوس
بايد بر آن أساس اندازهگيرى شوند . بنابراين ، وقتى أصل حقّ ميزان و محور قرار
گرفت ، در بعضى أوقات له أفراد ، و در بعضى أوقات عليه آنها حكم مىكند ؛ چه در
اُمور شخصى و چه در اُمورى كه با همديگر در ارتباط و در مجتمع هستند . و به طور
كلّى هر جا كه حكم له إنسان كند عليه إنسان هم مىكند ، و هر جا كه حكم عليه
إنسان نمايد له إنسان هم مىنمايد . حقّ شمشيرى است برّنده و تيز و از كسى باك
ندارد و مىآيد و قطع مىكند و نمىگويد : اين دوست است ، اين دشمن است .
ملاحظه زيد و عمرو و خصوصيّات و مقتضيات و إمكانات و رياست و مرؤوسيّت و
حاكميّت و محكوميّت را نمىكند . حقّ حقّ است و شمشير برّان).
و اگر بنا بود كه حقّ لَهِ كسى جارى مىشد و عليه او جارى نمىشد ، اين مختصّ به
خداوند سبحانه و تعالى بود ، نه خلق خدا ؛ چون خدا بر تمام بندگانش قدرت دارد و
در تمام مراتب قضاء و قدر ، حكم كلّيّه او جارى است . در تمام ظروف و ماهيّات و
شبكههاى مترتّب و مختلف نزول حكم كلّى إلهى ، حكم او از روى عدالت و حقّ جارى
است . (چون خدا قادر است و قاهر ؛ و چون خدا در صروف مجارى أحكام ، قضائش از
روى عدل است ؛ لذا اين حقّ اختصاص به خدا دارد و اختصاص به بندگان ندارد ؛ يعنى
حقّ يكطرفى است ، نه دو طرفى . خداوند بر خلق حقّ دارد و خلق بر خدا مستحقّ
حقّى نيستند ؛ چون خدا به علّت اينكه قدرتش قدرت نافذه و قاهره است ، بنابراين
، حقّ أصيل او هر حقّ متوهّمى را از بين مىبرد ؛ و غير از توهّم ديگر چيزى
نمىماند . از آنجائى كه در تمام مجارى عالم إمكان از روى عدالت أحكامش را
تكويناً و تشريعاً جارى مىنمايد ، لذا حقّ اختصاص به او دارد . شائبه ظلم و
توهّم ظلم نمىرود تا اينكه خلق از او استحقاقى براى خود طلب كنند.)
أمّا معذلك خداوند حقّ را در اينجا هم يكطرفه قرار نداده است ؛ بلكه براى بندگان
بر خود حقّى گذاشته است . حقّى كه خود بر بندگان قرار داده ، اين است كه بندگان
إطاعت او را كنند ، و جزاء بندگان را بر خودش زيادى ثواب از روى تكرّم و تفضّل
و توسّعى كه موجب زيادى رحمت و نعمت و أهليّت از طرف پروردگار بود قرار داد.»
يعنى در اينجا هم پروردگار بقدرى حقّ است و متحقّق به حقّ ، كه با وجود اينكه
بندگان را خود إيجاد كرده و مخلوقند و عابدند ، و عنوان عبوديّت محضه نسبت به
ساحت مقدّس او دارند ، و تجلّى و ظهور او هستند و وجود و عدمشان به اوست ،
معذلك خداوند نخواست حقّ را يكطرفه قرار بدهد ، تفضّلاً و توسّعاً . و براى
بندگان هم نسبت به أوامر او ، زيادى ثواب و توسّع در رحمت را جزا قرار داد .
يعنى بر خود إلزام كرد كه بر آنها تفضّل كند .
و اين جمله ، بسيار جمله لطيف و عالى است ! أميرالمؤمنين عليه السّلام نمىفرمايد
: خداوند براى بندگان استحقاقى نسبت به خودش قرار داد كه به آنها ثواب بدهد يا
أجر بدهد ؛ بلكه تأدّباً مىفرمايد : وَ جَعَلَ جَزَآءَهُمْ ... جزاء آنها را
اين قرار داد . يعنى با اينكه مطرح سخن ما در حقوق طرفين و استحقاق فردى است بر
فرد ديگر ، أمّا در اينجا به عنوان أدب لفظ استحقاق را به كار نبرد ، بلكه
فرمود : وَ جَعَلَ جَزَآءَهُم عَلَيْهِ ...
خلاصه و محصّل مطلب اين است كه : پروردگار با عظمت و قدرت و كبريائيّت و جامعيّت
صفات جمال و جلالش كه موجودات و بندگان و مخلوقات را إيجاد كرد و از كتم عدم به
وجود آورد در حالتى كه اينها لا شىْء محض هستند ، معذلك حقّى براى آنها قرار
داد بدين كيفيّت كه در صورتى كه إطاعت او را بجا بياورند ، به آنها مزيد ثواب و
مضاعف بودن جزاء و پاداش را عنايت كند .
ثُمّ جَعَلَ سُبْحَانَهُ مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقًا افْتَرَضَهَا لِبَعْضِ النّاسِ
عَلَى بَعْضٍ ؛ فَجَعَلَهَا تَتَكَافَأُ فِى وُجُوهِهَا ، وَ يُوجِبُ بَعْضُهَا
بَعْضًا وَ لَا يُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إلّا بِبَعْضٍ .
«از حقوق خدا و بنده كه بين اين دو محقّق شد چون بگذريم ، خداوند حقوقى را براى
بعضى از مردم نسبت به بعض ديگر واجب كرده است . (يعنى ميان خود مردم هم مَنْ لَهُ
الْحَقّ و مَنْ عَلَيْهِ الْحَقّ وجود دارد.) و اين حقوق را متكافى و مساوى قرار
داد . هر جائى كه حقّى را لَهِ كسى قرار داد حقّى را هم عليه او وضع نمود ؛ و لذا
آن حقّى كه عليه اوست مستلزم حقّى شده است لَه او .
از شدّت عدل و سعه قسط ، تمام اين حقوق را متكافى و مساوى قرار داد ؛ و در هر جائى
بمقدارى كه حقّى إيجاد كرد ، مستوجب حقّى شد نسبت به ديگرى . و اين حقوق را كه
تماماً حقوق متساويه و متكافيه بوده ، بدون هيچ ظلمى بر تمام أفراد مَنْ لَهُ
الْحَقّ و مَنْ عَلَيْهِ الْحَقّ از روى قسط و عدل واجب فرمود.»
وَ أَعْظَمُ مَاافْتَرَضَ سُبْحَانَهُ مِنْ تِلْكَ الْحُقُوقِ حَقّ الْوَالِى
عَلَى الرّعِيّةِ ، وَ حَقّ الرّعِيّةِ عَلَى الْوَالِى . فَرِيضَةٌ فَرَضَهَا
اللَهُ سُبْحَانَهُ لِكُلّ عَلَى كُلّ ؛ فَجَعَلَهَا نِظَامًا لاُِلْفَتِهِمْ ،
وَ عِزّا لِدِينِهِمْ .
«عظيمترين چيزى را كه از اين حقوق خداوند واجب فرمود ، حقّ والى است بر رعيّت (حقّ
حاكم بر اُمّت) ، و همچنين حقّ رعيّت است بر والى . اين دو حقّ از أعظم مَا
افْتَرَضَ سُبْحَانَهُ مِنْ تِلْكَ الْحُقُوقِ هستند . اين حقوق فريضه و واجب است ؛
حقوقى نيست كه إنسان از زير بار آن بتواند شانه خالى كند . خداوند اين حقوق را بر
همه أفراد لِكُلّ عَلَى كُلّ واجب فرموده است .
اين حقوق را نظامِ براى اُلفت آنها و عزّتِ براى دين آنها قرار داده است كه اگر
طرفين (والى و رعيّت) حقوق نسبت به هم را رعايت بنمايند ، اُلفت فيما بينشان بر
أساسى استوار منظّم خواهد شد ، و مِهر و وِداد و محبّت از سراپاى والى و اُمّت
خواهد باريد ؛ و دين و إيمان و عزّ و شرف آنها در أعلى درجه از تمكين و عزّت
خواهد بود . و ديگر ثُلمه و شكاف و ذلّت به هيچ طرف وارد نمىشود.»
فَلَيْسَتْ تَصْلُحُ الرّعِيّةُ إلّا بِصَلاَحِ الْوُلَاةِ ، وَ لَا تَصْلُحُ
الْوُلَاةُ إلّا بِاسْتِقَامَةِ الرّعِيّةِ ؛ فَإذَا أَدّتِ الرّعِيّةُ إلَى
الْوَالِى حَقّهُ وَأَدّى الْوَالِى إلَيْهَا حَقّهَا ، عَزّ الْحَقّ
بَيْنَهُمْ ؛ وَ قَامَتْ مَنَاهِجُ الدّينِ ؛ وَ اعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ
الْعَدْلِ ؛ وَ جَرَتْ عَلَى أَذْلَالِهَا السّنَنُ ؛ فَصَلَحَ بِذَلِكَ
الزّمَانُ ، وَ طُمِعَ فِى بَقَآء الدّوْلَةِ ، وَ يَئِسَتْ مَطَامِعُ
الْأعْدَآء .
«بنابراين ، رعيّت و اُمّت به صلاح و رشد و اُمور مستحسنه و ممدوحه و عزّ نمىرسند
مگر اينكه واليان و مدبّران اُمور آنها صلاح پيدا كنند ؛ و وُلات و واليان صلاح
پيدا نمىكنند مگر اينكه رعيّت مستقيم و استوار باشند (هر كدام روى ديگرى أثر
دارند) . زمانى كه رعيّت حقّ والى را بدهد ، و والى هم حقّ رعيّت را بدهد و طرفين
به حقوق يكديگر عمل كنند ، حقّ در ميان آنها عزيز مىشود .
(حقّ يعنى همان شمشير برّنده و ثبات و واقعيّتى كه همه اُمور با او بايد اندازه
گيرى شود . بطلان و ظلمت و پندار و وَهم و اعتبار كه نقيض آنست ، همه از بين
مىرود و حقّ عزيز مىشود ؛ حقّ داراى شرافت و مُكنت و فعليّت است ؛ باطل از
بين مىرود ؛ باطل ذليل است ؛ باطل منفعل است.)
مناهج دين و طرقى كه مردم بسوى دين پيدا مىكنند ، و راههاى واقعى و استوار و صراط
مستقيم در ميان مردم بر پا خواهد شد ؛ و علامتهاى عدل و داد و نشانههاى قسط در
همه أفراد برقرار مىگردد ؛ و در اين مَحجّه و راه ، سنّت پروردگار به خوبى و
آسانى و يُسر به جريان مىافتد ؛ و بواسطه اين أمر ، زمان صلاحيّت پيدا مىكند
(زمان زمانِ صالحى مىشود). و در بقاء و دوام دولت و حكومت اميد پيدا مىشود ؛
و دستخوش فساد واقع نمىشود ، نه از طرف داخل و نه از طرف خارج .
(أمّا از ناحيه داخلى ، بواسطه اينكه تمام أفراد با والى در نهايت صميميّت و
اعتدال بوده و حافظ حقوق همديگرند ؛ و أمّا از طرف خارج ، چون چنين جمعيّتى با
چنين تشكيلاتى براى دشمن خارج قدرتى نمىگذارد كه بتواند بيايد و كيان آنها را
از بين ببرد ؛ لذا در بقاء اين دولت و حكومت اميد مىرود) . و آنچه كه دشمنان
به اين حكومت طمع داشته باشند ، مبدّل به يأس و نااميدى مىشود ؛ چون مىبينند
كه رخنهاى در آن إيجاد نخواهد شد.»
وَ إذَا غَلَبَتِ الرّعِيّةُ وَاِلِيَهَا ، وَ أَجْحَفَ الْوَالِى بِرَعِيّتِهِ ،
اخْتَلَفَتْ هُنَالِكَ الْكَلِمَةُ ؛ وَ ظَهَرَتْ مَعَالِمُ الْجَوْرِ ، وَ
كَثُرَ الْإدْغَالُ فِى الدّينِ ، وَ تُرِكَتْ مَحَآجّ السّنَنِ .
«أمّا زمانى كه مطلب به عكس شود ، و رعيّت بر والى غلبه كند و بخواهد حقّ او را
ضايع كند و از او إطاعت نكند ، و والى هم به حقّ رعيّت إجحاف كند ، در اينصورت
اختلاف كلمه پيدا مىشود ؛ دوئيّت ، نفاق و شقاق ظهور پيدا مىكنند ؛ معالم جور و
ستم بروز مىكند ؛ إفساد در دين زياد مىشود ، و آن محجّهها و طريقهاى واضح و
راههاى استوار و سنّتهاى پسنديده متروك مىماند.»
فَعُمِلَ بِالْهَوَى ، وَ عُطّلَتِ الْأَحْكَامُ ، وَ كَثُرَتْ عِلَلُ النّفُوسِ ؛
فَلاَيُسْتَوْحَشُ لِعَظِيمِ حَقّ عُطّلَ وَ لَا لِعَظِيمِ بَاطِلٍ فُعِلَ .
«در اينصورت به هَوى عمل مىشود (هَوى يعنى أفكار شيطانى و خيالات و پندارى كه در
مقابل حقّ است . آنچه از معنى براى حقّ ذكر شد در مقابلش هوى است) و أحكام خدا از
بين رفته ، تعطيل مىشود ؛ و مرضهاى نفوس زياد شده ، مردم مريض مىگردند ؛ مقصود
مرض بدن نيست ، عمده مرض نفوس است كه به نفسهاى مردم سرايت مىكند و مبتلا مىشوند
به كبر و عجب و بخل و حسد و كينه ، و به إعمال غرائز باطل و منويّات شيطانى و أفكار
حيوانى ؛ تمام اينها عللى است نفسانى (عِلَل جمع علّت است ، يعنى عيب و نقصان) .
اين جامعه أفرادى خواهند شد داراى علّتهاى نفسى و روحى ، و جامعه ، جامعه مريض
مىشود .
بنابراين ، اگر حقّى تعطيل شود ولو اينكه آن حقّ عظيم باشد مردم وحشت نمىكنند ؛ و
اگر باطلى ولو بزرگ بجا آورده شود مردم اضطرابى ندارند و نگران نمىشوند .
مىگويند : شد كه شد ، چه إشكالى دارد؟!»
فَهُنَالِكَ تَذِلّ الْأَبْرَارُ ، وَ تَعِزّ الْأَشْرَارُ ، وَ تَعْظُمُ
تَبِعَاتُ اللَهِ سُبْحَانَهُ عِنْدَ الْعِبَادِ . فَعَلَيْكُمْ بِالتّنَاصُحِ
فِى ذَلِكَ ، وَ حُسْنِ التّعَاوُنِ عَلَيْهِ .
«در آن حكومت ـ با اين شرائط ـ مردمان بَرّ و نيك ذليل و خوار مىشوند . قواى فعلى
را از دست داده و منفعل مىشوند . چون قواى أشرار بر آنها غلبه مىكند ، و أفكار و
أهواء شيطانى رسوخ پيدا مىكند ؛ لذا أبرار در عالمى از ذلّت به سر مىبرند ، و
أشرار عزّت پيدا مىكنند . بازار ، بازار شيطان مىشود و بازار شرّ . و بر همين
أساس گناهان مردم زياد مىشود ، و مؤاخذه پروردگار از مردم زياد خواهد شد . هر چه
فساد بيشتر باشد مؤاخذه و مسؤوليّتش بيشتر خواهد بود .
بنابراين ، اى مردم ! بر شما باد بِالتّنَاصُحِ فِى ذَلِكَ . در اين أمر بايد
همديگر را نصيحت كنيد ! پند بدهيد ! اندرز بدهيد ! زير بال همديگر را بگيريد !
نگذاريد جامعه به آنصورت برگردد ! بگذاريد جامعه بر أساس مدنيّت إلهى و حُسن
تعاون جلو برود ! و نگذاريد أشرار بر أريكه هوى و شيطنت و عزّت مسلّط شوند!»
فَلَيْسَ أَحَدٌ وَ إنِ اشْتَدّ عَلَى رِضَى اللَهِ حِرْصُهُ وَطَالَ فِى
الْعَمَلِ اجْتِهَادُهُ ، بِبَالِغٍ حَقِيقَةَ مَااللَهُ سُبْحَانَهُ أَهْلُهُ
مِنَ الطّاعَةِ لَهُ . وَلَكِنْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ اللَهِ عَلَى عِبَادِهِ
النّصِيحَةُ بِمَبْلَغِ جُهْدِهِمْ وَ التّعَاوُنُ عَلَى إقَامَةِ الْحَقّ
بَيْنَهُمْ .
«أحدى از أفراد بشر قادر نيست ـ گرچه نهايت درجه حرص و سعى و كوشش خود را بر رضاى
خدا داشته باشد ، و در عمل به حدّ أكمل بكوشد ـ بتواند از عهده أهليّت طاعت و فرمان
پروردگار برآيد . آنچه كه خدا بر بندگان خود واجب كرده است اين است كه : بمقدار سعه
و استطاعت ، و بمقدار جهد و توانائى خودشان نصيحت و خيرخواهى كنند . دست از نصح بر
ندارند ، و بر إقامه حقّ در ميان خود تعاون نمايند.»
حضرت در همين چند جمله كوتاه ، سه حقّ مهمّ دولت را بر ملّت بيان مىكنند . أوّل
إطاعت است و دوّم نصيحت و سوّم تعاون ؛ كه إن شآءالله درباره حقّ أخير بعداً
سخن خواهيم گفت .
وَ لَيْسَ امْرُؤٌ وَ إنْ عَظُمَتْ فِى الْحَقّ مَنْزِلَتُهُ وَ تَقَدّمَتْ فِى
الدّينِ فَضِيلَتُهُ ، بِفَوْقِ أَنْ يُعَانَ عَلَى ما حَمّلَهُ اللَهُ مِنْ
حَقّهِ . وَ لَا امْرُؤٌ وَ إنْ صَغّرَتْهُ النّفُوسُ وَ اقْتَحَمَتْهُ
الْعُيُونُ ، بِدُونِ أَنْ يُعِينَ عَلَى ذَلِكَ أَوْ يُعَانَ عَلَيْهِ .
«هيچ كس بالاتر از اين نيست ـ ولو اينكه در نزد پروردگار و حقّ منزلهاش رفيع باشد
، و در دين فضيلتش عالى و قويم باشد ، و در إسلام و إيمان و جهاد و فضائل روحى و
أخلاقى تقدّم داشته باشد ـ كه در آنچه خداوند بر او تكليف كرده و از حقوق خود بر
عهده او گذاشته است ، نياز به معاونت نداشته باشد . و هيچكس پائينتر از اين نيست ـ
اگر چه آن شخص در نزد مردم حقير و ضعيف است و مردم با چشمهاى حقارت و پستى به او
مىنگرند ـ كه بتواند به اين حكومت كمك كند ؛ يا كسى به او كمكى كند.» (1)
مىفرمايد : من كه أميرالمؤمنينم ! ولو اينكه چنين و چنانم ، ولو عَظُمَتْ فى
الْحَقّ مَنْزِلَتى وَ تَقَدّمَتْ فى الدّينِ فَضيلَتى ... با تمام اينها من
محتاج به شما هستم ، و يك يك از أفراد شما بايد بيائيد و كمك كنيد . تمام أفراد
شما ولو پستترين شما ، حتّى غلام بينى بريده شما ، و آن كسيكه تازه إسلام
آورده است و أصلاً در نزد أنظار و عيون و نفوس داراى شأن و اعتبارى نيست ،
داراى شخصيّت إسلامى است و بايستى كه كمك كند ؛ و مردم هم بايد به او كمك كنند
. تمام أفراد در ولايت إسلامند و همه مانند يك پيكره همديگر را دربردارند ؛ و
براى برقرارى صلاح لازم و ملزوم و به يكديگر پيوستهاند .
در اينجا كه مىفرمايد : بِفَوْقِ أَنْ يُعَانَ عَلَى مَا حَمّلَهُ اللَهُ مِنْ
حَقّهِ ، إجمالاً حقوق والى را بر رعيّت و حقوق رعيّت را بر والى بيان مىكند .
و حقوق رعيّت بر والى سه چيز است : يكى حفظ جان و مال و ناموس و عِرض (آبرو) .
دوّم آزادى در روش و سلوك و آداب . سوّم رسيدگى به مايحتاج آنها از سلامتى و
صحّت و بهداشت و منزل و غذا و رفع فقر و مسكنت و عُسرت ؛ و همچنين مايحتاج آنها
از اُمور معنوى مثل سلامت روح و نفس و إيمان و حفظ معتقدات و خواهشهاى معنوى و
روحى ، و تسهيلات در معابد و مساجد و عبادات ، و بطور كلّى تسهيل در دسترسى به
فرهنگ أصيل إسلام (كه تمام اينها در مايحتاج اُمور مادّى و معنوى گنجانده شده
است و بحث اينها إن شآء الله خواهد آمد) و بر عهده والى است كه نسبت به رعيّت
رعايت كند .
حضرت مىفرمايد : من محتاجم به اينكه : مرا نصيحت كنيد و به من كمك نمائيد !
فَأَجَابَهُ عَلَيْهِ السّلاَمُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ بِكَلاَمٍ طَوِيلٍ
يُكْثِرُ فِيهِ الثّنَآءَ عَلَيْهِ وَ يَذْكُرُ سَمْعَهُ وَ طَاعَتَهُ لَهُ .
«خطبه حضرت كه بدينجا رسيد ، يكى از أصحاب برخاست و با كلام و گفتار طويلى شروع كرد
به ثناء گفتن بر آن حضرت و آمادگى خود را در إطاعت از آن حضرت و شنوائى در فرامين و
دستورات آن حضرت.»
فَقَالَ عَلَيْهِ السّلاَمُ : إنّ مِنْ حَقّ مَنْ عَظُمَ جَلاَلُ اللَهِ
سُبْحَانَهُ فِى نَفْسِهِ ، وَ جَلّ مَوْضِعُهُ مِنْ قَلْبِهِ ، أَنْ يَصْغُرَ
عِنْدَهُ لِعِظَمِ ذَلِكَ كُلّ مَا سِوَاهُ .
«سپس حضرت فرمود : آن كسى كه جلال پروردگار در نفس او به عظمت فرود آمده و جلال
پروردگار را به عظمت إدراك كرده است (موضع و موقع عظمت پروردگار را در قلب خود
يافته است) حقّ اين است كه ما سواى پروردگار در نزد او صغير جلوه كند ، و ديگر با
وجود عظمت و جلال پروردگار و كبريائيّت و قدرت و عظمت او كه در قلبش فرود آمده است
، كس ديگرى بزرگ نخواهد بود ؛ هر كه و هر چه باشد كوچك است.»
وَ إنّ أَحَقّ مَنْ كَانَ كَذَلِكَ لَمَنْ عَظُمَتْ نِعْمَةُ اللَهِ عَلَيْهِ ، وَ
لَطُفَ إحْسَانُهُ إلَيْهِ ؛ فَإنّهُ لَمْ تَعْظُمْ نِعْمَةُ اللَهِ عَلَى
أَحَدٍ إلّا ازْدَادَ حَقّ اللَهِ عَلَيْهِ عِظَمًا .
«و أحقّ آن كسانى كه اينطورند (يعنى حقيقترين و لائقترين كسى كه سزاوار است جلال
پروردگار در قلب او عظيم بيايد ، و ما سواى او حقير و صغير جلوه كند) آن كس است كه
نعمت خدا بر او زياد باشد . اگر نعمت و إحسان و لطف خدا بر او زياد شده است ، آن
فرد أحقّ أفرادى است كه بايد اين معنى را رعايت كند . زيرا نعمت خدا بر أحدى زياد
نمىشود مگر اينكه حقّ خدا بر او عظيم مىشود . خدا به هر كس نعمت بيشترى بدهد بر
او بيشتر حقّ دارد . حال كه نعمت معرفت داده و عظمت و جلال خود را در قلب او متوطّن
كرده است ، موجب مىشود كه إنسان او را عظيم و ما سواى او را صغير ببيند ؛ و در
مقابل وجود او هيچ موجودى را موجود نبيند و هيچ شأنى از شؤون را در مقابل پروردگار
ذى شأن و ذى قيمت ننگرد.»
وَ إنّ مِنْ أَسْخَفِ حَالَاتِ الْوُلَاةِ عِنْدَ صَالِحِ النّاسِ أَنْ يُظَنّ
بِهِمْ حُبّ الْفَخْرِ ، وَ يُوضَعَ أَمْرُهُمْ عَلَى الْكِبْرِ . وَ قَدْ
كَرِهْتُ أَنْ يَكُونَ جَالَ فِى ظَنّكُمْ أَنّى أُحِبّ الاْطْرَآءَ وَ
اسْتِمَاعَ الثّنَآء ؛ وَ لَسْتُ بِحَمْدِاللَهِ كَذَلِكَ . وَ لَوْ كُنْتُ
أُحِبّ أَنْ يُقَالَ ذَلِكَ لَتَرَكْتُهُ انْحِطَاطًا لِلّهِ سُبْحَانَهُ عَنْ
تَنَاوُلِ مَا هُوَ أَحَقّ بِهِ مِنَ الْعَظَمَةِ وَ الْكِبْرِيَآ .
«سخيفترين و پستترين حالات واليان در نزد مردم اين است كه مردم صالح به آنها گمان
ببرند كه اين واليان حبّ فخر دارند ؛ دوست دارند كه بر مردم افتخار كنند و أمر
خودشان را بر أساس كبر قرار بدهند . (اين بسيار زشت است ، أمّا نه در نزد عامّه
مردم ؛ عامّه مردم چه بسا حبّ فخر و كبر را براى واليان أمر ممدوحى بشمارند ؛ بلكه
زشت است عِنْدَ صَالِحِ النّاسِ . مردمان صالح حبّ فخر را براى واليان سخيف
مىدانند . بلكه از أسخف حال ولات مىدانند كه واليان حبّ فخر داشته باشند و أمر و
أساس ولايتشان را بر پايه أنانيّت و كبر و شخصّيت قرار بدهند . أمّا حالا چنين شده
است كه ولايتى به آنها داده شده است ، و آنها حقيقةً خود را از نقطه نظر تكوين
مسلّط بر نفوس مىبينند ، و طريق تَفَرعُن را در أمر و نهى خود بر قرار مىكنند.)
وليكن من ناخوشايند و مكروه دارم كه در گمان شما چنين جولان كند ، چنين خطور كند
كه من دوستدار خودپسندى و مدح و ثناء و تعريف كردن هستم . من ناخوشايند دارم از
اينكه حتّى در فكر شما بگذرد كه من دوست دارم كسى مرا تعريف كند !
نمىفرمايد : من دوست ندارم كسى مرا تعريف كند ! نه ، نمىخواهم شما چنين گمانى
كنيد كه علىّ كسى است كه دوست دارد او را تعريف كنند ! أصلاً من كراهت دارم و
بدم مىآيد كه در گمان شما چنين پندارى بگذرد كه من دوستدار إطراء ، يعنى تعريف
كردن ، تحميد و تمجيد كردن و استماع ثناء هستم . من دوست ندارم ثناء شما را
بشنوم ؛ وَ لَسْتُ بِحَمْدِ اللَهِ كَذَلِكَ .
مىگويد : الحمدللّه اينطور نيستم ! يعنى خدا خواسته است و جلوه جمال پروردگار در
من ظهور و بروز كرده است كه اين صفت را از من برداشته است ؛ اگر هم مىخواست بر
نمىداشت . نمىفرمايد : لَسْتُ كَذَلِكَ : اينطور نيستم ؛ بلكه مىفرمايد :
لَسْتُ بِحَمْدِاللَهِ كَذَلِكَ ، يعنى اين هم از خداست .
و اگر فرضاً من دوست داشتم كه از من تعريف و ثناء كنند ، تركش مىكردم . براى چه
؟! براى اينكه مىديدم چون مرا تعريف كنند ، خدا را از مقام و درجه خود ، و از
آنچه أحقّ است از عظمت و كبريائيّت پائين آوردهام . چون غير از وجود خدا
موجودى نيست ، غير عظمت پروردگار عظمتى نيست . علىّ كه والى ولايت إمكان است
محو در ذات پروردگار است . در اينصورت اگر مرا در مقابل خدا قرار بدهند و تعريف
كنند ، من عظمت او را پائين آوردهام ؛ لذا من ناخوشايند داشتم كه خدا را پائين
بياورم و از آنچه كه سزاوار مقام عظمت اوست منحطّ گردانم .
عظمت و كبريائيّت آراسته اوست . خلعتى است مخلّع بر قامت او . آيا سزاوار است او
را از آن عظمت و كبريائيّت پائين بياورم ، و به خود مجازاً و به دروغ نسبت
بدهم؟!»
وَ رُبّمَا اسْتَحْلَى النّاسُ الثّنَآءَ بَعْدَ الْبَلاَء ؛ فَلاَ تُثْنُوا
عَلَىّ بِجَمِيلِ ثَنَآءٍ لِإخْرَاجِى نَفْسِى إلَى اللَهِ سُبْحَانَهُ وَ
إلَيْكُمْ مِنَ التّقِيّةِ فِى حُقُوقٍ لَمْ أَفْرُغْ مِنْ أَدَآئِهَا وَ
فَرَآئِضَ لَابُدّ مِنْ إمْضَآئِهَا .
«چه بسيار است كه مردم دوست دارند ثناء بگويند و تمجيد و تعريف كنند بعد از بلائى
كه نازل شده است . إنسان زحمت كشيده ، رنجى ديده ، عرقى ريخته ، جهادى در راه خدا
كرده است ، در اينحال مردم بيايند از او تعريف كنند ؛ اين ثناء در اينجا براى مردم
خيلى شيرين است .
أمّا اى مردم ، شما به من ثناء نگوئيد ! از من تعريف نكنيد ؛ مرا به جميل و نيكوئى
مدح نكنيد ؛ زيرا همه اين كارهائى كه من مىكنم ، براى اين است كه خودم را از
تعهّدى كه نسبت به خدا و شما داشتم بيرون بياورم ؛ و خود را از حقوق و فرائضى
كه خداوند بر عهده من قرار داده است و هنوز از عهده آن برنيامدهام خارج كنم .
تمام اين زحمتهائى را كه مىبينيد متحمّل مىشوم براى اين است كه أمر خدا را
درباره خود و درباره شما إجرا كنم . من درباره شما مردم متعهّد و مسؤولم .
درباره پروردگار ، حقوقى به من متوجّه است كه بايد حقّ او را أدا كنم ؛ اين
زحمات من براى اين است كه من خود را از خوف عقاب اين حقوقى كه هنوز از عهده آن
بر نيامدهام و اين فرائضى كه حتماً بايد بجا بياورم خارج كنم .
چرا شما به من ثناء مىكنيد ؟ من چيزى ندارم كه به من ثناء كنيد ! من در مقابل شما
حقّى ندارم ؛ من بر شما منّتى ندارم ! هر كارى مىكنم براى اين است كه بين خود
و بين پروردگار از آن ميزان حقّ تجاوز نكنم ، و در مقام عبوديّت ، بنده صرف
پروردگار باشم . چيزى إضافه بر عهده تكليف ندارم كه به خود ببندم و نسبت بدهم .
من بنده صرف و عبد رقّ خدا هستم ؛ جزاى من با اوست نه با شما ! در اينصورت اين
تمجيدها و ثناء گفتنهاى شما به من مختصر أثرى ندارد!»
حقّاً أميرالمؤمنين عليه السّلام در اينجا معجزه كرده است ! دقّت كنيد با اين جمله
كوتاه چگونه حقيقت مقام عبوديّت را بيان فرموده است ؛ حقّا بايستى پيغمبران
بيايند و در اين مكتب بنشينند و ببينند أميرالمؤمنين عليه السّلام چه فرموده
است و چگونه معارف إلهى را با دو كلمه بيان مىكند !
فَلاَ تُكَلّمُونِى بِمَا تُكَلّمُ بِهِ الْجَبَابِرَةُ ؛ وَ لَاتَتَحَفّظُوا
مِنّى بِمَا يُتَحَفّظُ بِهِ عِنْدَ أَهْلِ الْبَادِرَةِ ؛ وَ لَا
تُخَالِطُونِى بِالْمُصَانَعَةِ .
«بنابراين ، با كلماتى كه مردم با حاكمان و واليان جبّار تكلّم مىكنند ، با من
تكلّم نكنيد ! و مانند أفراديكه خود را در مقابل سلطان غضبناكى حفظ مىكنند تا
مبادا حرفى از آنها سر بزند و در مقابل أوامرشان خطائى از آنها سر بزند ، و در
مقابل گفتارشان ـ چه راست و چه دروغ ـ ملاحظه كارى مىكنند ، و بر رأى آن واليان
صواباً أو خطآءً صحّه مىگذارند ، با من اينطور نباشيد ! راست و مستقيم باشيد ! هيچ
حال انفعال در شما پيدا نشود ؛ بمناسبت ولايت من از خود تنازل نكنيد ؛ حال انفعال
بخود نگيريد ؛ هر چه من مىگويم نديده و نفهميده قبول نكنيد ! من از اين كارها خوشم
نمىآيد ؛ با من مصانعه نكنيد ، بازى نكنيد ؛ به تعارفات مطلب را خلط نكنيد و
نگذرانيد!»
وَ لَا تَظُنّوا بِىَ اسْتِثْقَالًا فِى حَقّ قِيلَ لِى ، وَ لَا الْتِمَاسَ
إعْظَامٍ لِنَفْسِى ؛ فَإنّهُ مَنِ اسْتَثْقَلَ الْحَقّ أَنْ يُقَالَ لَهُ ،
أَوِ الْعَدْلَ أَنْ يُعْرَضَ عَلَيْهِ ، كَانَ الْعَمَلُ بِهِمَا أَثْقَلَ
عَلَيْهِ .
«گمان نكنيد كه اگر حقّى به من گفته شود بر من سنگين خواهد بود و در نفس من بزرگ
جلوه مىكند ؛ نه ، كسى كه إظهار حقّ به او سنگين باشد ، يا اگر عدل بر او عرضه
بشود إعراض كند ، عمل به حقّ بر او سنگينتر است . پس راه عمل به حقّ و عمل به عدل
اين است كه إنسان حقّ را و عدل را آسان و راحت بشنود.»
فَلاَ تَكُفّوا عَن مَقَالَةٍ بِحَقّ أَوْ مَشْوَرَةٍ بِعَدْلٍ ؛ فَإنّى لَسْتُ
فِى نَفْسِى بِفَوْقِ أَنْ أُخْطِئَ وَ لَا ءَامَنُ ذَلِكَ مِنْ فِعْلِى ، إلّا
أَنْ يَكْفِىَ اللَهُ مِنْ نَفْسِى مَا هُوَ أَمْلَكُ بِهِ مِنّى .
«بنابراين ، از گفتگوى بحقّ دست برنداريد ، و از إظهار حقّ خوددارى نكنيد ! وقتى با
شما مشورت مىكنم نظريّات خود را از روى عدل بيان كنيد ؛ زيرا من بالاتر از آن
نيستم كه در وجود خود خطا نكنم ؛ و در نفس خود مأمون نيستم مگر اينكه خدا مرا حفظ
كند ، آن خدائى كه مالكيّتش بر من بيشتر است از خود من بر من . و جان و نفس من در
يد قدرت اوست . خداوند اگر من را نگه دارد نگهداشته مىشوم ، و اگر رها كند رها
مىشوم.»
فَإنّمَا أَنَا وَ أَنتُمْ عَبِيدٌ مَمْلُو كُونَ لِرَبّ لَا رَبّ غَيْرُهُ ،
يَمْلِكُ مِنّا مَا لَا نَمْلِكُ مِنْ أَنْفُسِنَا ، وَ أَخْرَجَنَا مِمّا
كُنّا فِيهِ إلَى مَا صَلَحْنَا عَلَيْهِ ؛ فَأَبْدَلَنَا بَعْدَ الضّلاَلَةِ
بِالْهُدَى ، وَ أَعْطَانَا الْبَصِيرَةَ بَعْدَ الْعَمَى . (2)
«من و شما بندگان مملوك پروردگارى هستيم كه پروردگارى غير از او نيست . خداوند بر
ما و بر نفوس ما مالكيّت دارد ، و ما خودمان مالك خود نيستيم ؛ او مالك ماست . و
خداست كه ما را از آن چيزى كه در او بوديم بيرون آورده ، و به سوى صلاح و رشد قرار
داده است ؛ و بعد از ضلالت ما را هدايت فرموده ، و بعد از كورى ما را بصيرت داده
است . ما در نفس و در ذات خود كور بوديم ؛ در نفس و ذات و سرشت خود ضالّ و گمراه
بوديم ؛ تمام اينها نور پروردگار است كه آمده و به ما رسيده است و ما را به عالم
هدايت و بصيرت در آورده و به صلاح و رشد وارد كرده است . پس هر چه هستيم عبد مملوك
خدا هستيم ، و هر آنچه بر ما كند دست خداست . در اين صورت چگونه به خود إعجاب كنيم
، و چگونه در ذات خود عدم نياز را در اُمور اجتماعى نسبت به رعيّتهاى خود داشته
باشيم.»
اين بود إجمال خطبهاى كه أميرالمؤمنين بيان فرمودند .
اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ ءَالِ مُحَمّد
پىنوشتها:
1) غزّالى در «إحيآء العلوم» ج 2 ، ص 273 گويد : قالَ رَسولُ اللَهِ صَلّى اللَهُ
عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ : أَفْضَلُ شُهَدَآء أُمّتِى رَجُلٌ قَامَ إلَى إمَامٍ
جَآئِرٍ فَأَمَرَهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَاهُ عَنِ الْمُنْكَرِ فَقَتَلَهُ
عَلَى ذَلِكَ ، فَذَلِكَ الشّهِيدُ مَنْزِلَتُهُ فِى الْجَنّةِ بَيْنَ حَمْزةَ
وَ جَعْفَرٍ .
و در ج 2 ، ص 277 گويد : أفْضَلُ الدّرَجاتِ كَلِمَةُ حَقّ عِنْدَ إمامٍ جآئِرٍ ؛
كَما وَرَدَ فى الْحَديثِ . و در تعليقه آن ، مُعلّق گويد : حَديْثُ : أَفْضَلُ
الْجِهَادِ كَلِمَةُ حَقّ عِنْدَ إمَامٍ جَآئِرٍ ، أخْرَجَهُ أبو داودَ وَ
التّرمِذىّ وَحَسّنَهُ ، وَ ابْنُ ماجَةُ مِنْ حَديْثِ أبى سَعيْدِ الْخُدْرىّ
.
2) نهج البلاغة» با تعليقه دكتر صبحى صالح ، خطبه . 216 ص 332 ؛ و از طبع مصر ، با
تعليقه شيخ محمّد عبده ، خطبه 214 ، ج 1 ، ص 433
