درس چهل و يكم : در روايات نيز متشابهات به محكمات ، و ظواهر به نصوص بر مىگردد
أعُوذُ بِاللَهِ مِنَ الشّيْطَانِ الرّجِيمِ
بِسْمِ اللَهِ الرّحْمَنِ الرّحِيمِ
وَ صَلّى اللَهُ عَلَى سَيّدِنَا مُحَمّدٍ وَ ءَالِهِ الطّيّبِينَ الطّاهِرِينَ
وَ لَعْنَةُ اللَهِ عَلَى أعْدَآئِهِمْ أجْمَعِينَ مِنَ الْأنَ إلَى قِيَامِ
يَوْمِ الدّينِ
وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوّةَ إلّا بِاللَهِ الْعَلِىّ الْعَظِيمِ
همانطور كه در قرآن آيات محكمات و متشابهات وجود دارد و طبق نصّ قرآن بايد
متشابهات را به محكمات برگرداند ، در أخبار أئمّه عليهم السّلام نيز محكمات و
متشابهات هست و طبق فرمايشات خود آن بزرگواران بايد متشابهات از أحاديث را به
محكمات از أحاديث برگرداند . و قاعده مجمل و مبيّن ، و متشابه و محكم همهجا
سارى و جارى است ؛ و در محاورات عرفيّه نيز مسأله همينطور است .
مثلاً اگر خطابهاى را كه در يك سياق وارد شده است در نظر بگيريم ، بايد صدر و
ذيلش را با همديگر ملاحظه كنيم و بسنجيم ؛ اگر در يك جملهاى إجمال بود جمله
ديگر بيان اوست و اگر در يكجا مطلب خفىّ بود قرينه ديگر مبيّن اوست .
أخبارى كه ظاهراً دلالت بر عدم جواز قيام در زمان غيبت دارند ، مانند : كُلّ
رَايَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ قِيَامِ الْقَآئِمِ فَصَاحِبُهَا طَاغُوتٌ يُعْبَدُ
مِنْ دُونِ اللَهِ عَزّ وَ جَلّ ، و أمثال آن كه مورد بحث قرار گرفتند ، بايد
بر أساس إرجاع به محكمات معنى خود را نشان دهند .
از آنچه در دروس سابقه ذكر شد ، روشن شد كه مقصود ، عدم قيام بَتّى و هميشگى على
الإطلاق نيست ، بلكه در موارد خاصّه و در جائيست كه قيام يا بعنوان مقابله در
مقابل أئمّه حقّ عليهم السّلام باشد و يا در غير ممشَى و مَجرى و خواسته آنها
قرار گيرد . و أمّا اگر در مجرى و ممشاى آنها واقع شد ، اين ديگر غير قابل قبول
است كه بگوئيم : در اينجا منع شده است . زيرا آيات قرآن و أخبار كثيره مستفيضه
متواتره (بالتّواتر المعنوى) دلالت دارد بر اينكه : إنسان بايستى از ظلم
جلوگيرى كند و حقّ مظلوم را بگيرد و زير بار ولايت كفّار نباشد . و حقيقت إسلام
بستگى به استقلال إيمان و خروج از زىّ عبوديّت كفر دارد .
اين مسائل يكى دو تا نيست كه إنسان بتواند به آسانى از آن عبور كند ، بلكه قرآن و
أخبارِ ما را فرا گرفته است ؛ و أصل ولايت فقيه بر همين أساس بنيان گذارى شده
است . و همانطور كه ذكر شد ولايت فقيه يك أمر عقلى است . يعنى بعد از اينكه
دانستيم : هيچ جمعيّتى بدون سرپرست دوام پيدا نمىكند ، حتّى إنسانهاى دور از
تمدّن جنگل هم يك سرپرست و رئيس براى خود دارند ، و حتّى حيوانات هم اگر مجتمع
باشند براى خودشان رئيس دارند و اين داشتن رئيس يك أمر فطرى است ؛ بنابراين ،
خداوند علىّ أعلى نميتواند يك جمعيّتى را كه با يكديگر مجتمعند بدون رئيس و
سرپرست قرار بدهد . و إنسان مدنىّ بالطّبع است و گزيرى ندارد از اينكه با
يكديگر در تحت يك فرمانى زندگى كند كه جامع شتات و متفرّقات آنها باشد . آنوقت
آن شخص ولىّ به حكم عقل بايستى كه بهترين و پسنديدهترين و پاكترين و عاقلترين
و عالمترين و كارآمدترين أفراد آن مجتمع باشد . و اين معنى ولايت فقيه است .
بناءً عليهذا اين دسته از أخبار نميتواند بگويد : شما أصلاً سرپرست نداشته باشيد ؛
بلكه جامعه بايد سرپرست داشته باشد . سرپرست خوب كيست ؟ يا فقيه عالم و عادل و
أفقه اُمّت است ، يا غير اوست . غير او كه موجب تفضيل مفضول بر فاضل است و غلط
؛ بنابراين منحصر در أوّل خواهد شد .
و اينكه ابن أبى الحديد ميگويد : الْحَمْدُ لِلّهِ الّذى فَضّلَ الْمَفْضولَ عَلَى
الْأفْضَلِ ، حرف بسيار غلطى است . خداوند هيچگاه مفضول را بر أفضل ترجيح
نخواهد داد . آن حكم جنگل است كه مفضول را بر أفضل ترجيح ميدهد ؛ و سقيفه بنى
ساعده كه مفضول را بر أفضل ترجيح داد حكم خدا نبود ، بلكه حكم جنگل بود . حكم
خدا همان است كه أفضل را بر فاضل ترجيح ميدهد عقلاً و فطرةً . و اين بدين معنى
است كه : حال كه جامعه نياز به سرپرست دارد حتماً بايد بهترين أفراد باشد ؛ و
ولايت فقيه غير از اين چيزى نيست .
و اين مسأله آنچنان بغرنج و پيچيده نيست كه در حقّ آن خود را به زحمت انداخته و در
عُسر و حرج قرار بدهيم ؛ بلكه رجوع إنسان به مرجعى كه اُمور دينى و اجتماعى او
را به بهترين وجه متكفّل شود ، رجوع به ولىّ فقيه أعلم و أتقى و أفضل است ، و
همين معناى ولايت فقيه و حكومت إسلامى است . حاكم إسلام يعنى كسى كه حكمش بر
إنسان نافذ است ؛ چه نفوذ حكم او در زمان تقيّه و عدم تشكيل حكومت إسلامى باشد
، و چه در زمان بروز و بسط يد حاكم شرع و عدم تقيّه در آن زمان . در بعضى أوقات
مردم با حاكم بيعت ميكنند و حاكم حكم خود را إبراز و إظهار مىكند ، اين ميشود
بروز ؛ و اگر إظهار نكند تقيّه است .
و على كلّ تقدير ، حكم فقط بايد بدست أعلم اُمّت باشد و لازمه اين معنى همان حكومت
و دفع ظلم و رسيدگى به حقوق مظلومين و دفع دشمنان و ظالمين و نگهدارى مرزهاى
مسلمين و رسيدن به حوائج آنها از جهت دنيا و دين است .
بر اين أساس اگر در روايتى ديديم كه مىگفت : هيچ قيامى تا زمان ظهور جائز نيست و
باطل است بالضّرورة الدّينيّه ، معنيش اين إطلاقى كه ما خيال مىكنيم نيست ،
بلكه بايد در مساق خاصّى قرار داده شود كه ذكرش گذشت ؛ و إلّا منافات با ضرورت
دين پيدا مىكند .
از جمله أدلّه وجوب إقامه دولت إسلام و خروج از تحت قيمومت كفر و ظلم ، اين آيات
مباركات است :
إِنّ الّذِينَ تَوَفّبهُمُ الْمَلَئِكَةُ ظَالِمِى أَنفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ
كُنتُمْ قَالُوا كُنّا مُسْتَضْعَفِينَ فِى الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ
أَرْضُ اللَهِ وَ سِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا فَأُولَنِكَ مَأْوَيهُمْ
جَهَنّمُ وَ سَآءَتْ مَصِيرًا ش إِلّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرّجَالِ
وَالنّسَآء وَ الْوِلْدَ نِ لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لَايَهْتَدُونَ
سَبِيلاً ش فَأُولَنِكَ عَسَى اللَهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ كَانَ اللَهُ
عَفُوّا غَفُورًا ش وَ مَن يُهَاجِرْ فِى سَبِيلِ اللَهِ يَجِدْ فِى الْأَرْضِ
مُرَ غَمًا كَثِيرًا وَ سَعَةً وَ مَن يَخْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى
اللَهِ وَ رَسُولِهِ ثُمّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى
اللَهِ وَ كَانَ اللَهُ غَفُورًا رّحِيمًا . (1)
«كسانى كه مىميرند و ملَئكه غضب جان آنها را توفيه مىكنند (يعنى بتمام معنى بيرون
ميكشند و با خود نگه ميدارند) در حاليكه اينان أفرادى هستند كه به خودشان ظلم
كردهاند ، ظلم به نفس كردهاند ، ملَئكه به اينها ميگويند : در اين دنيا كجا بوديد
؟! چرا اينقدر به نفس خود ظلم كرديد ؟! چرا اينقدر بدبخت شديد ؟! چرا تحمّل ظلم
كرديد ؟! آنها ميگويند : ما در روى زمين مستضعف بوديم ؛ يعنى مورد تعدّى و تجاوز
ظالم قرار گرفتيم و گردنكشان و سركردگان آنها ، ما را در زير مهميز عبوديّت خود
قرار داده ، و ما را به عنوان استعباد و عبوديّت خود گرفتند ؛ لذا خواهى نخواهى در
تحت آن حكومت استكبارى كه ما را ضعيف شمردند ، نمىتوانستيم بيش از اين مقدار كارى
كنيم . ما در تحت قدرت قاهره ديگران بوديم ؛ نه اينكه خودمان فى حدّ نفسه جنايتكار
باشيم و بخواهيم به نفوس خود ظلم كرده باشيم . ملَئكه به اينها ميگويند : مگر زمين
خدا واسع نبود ؟! چرا شما مهاجرت نكرديد ؟! از اينجا بر مىخاستيد ؛ از تحت لواء
كفر و أفرادى كه در اينجا زندگى مىكنند حركت مىكرديد و در جاى ديگر قرار ميگرفتيد
. اين زمينِ واسع خداست ؛ در آنجا به آزادى زندگى مىكرديد كه نتوانيد به نفس خود
ظلم كنيد و مورد استضعاف مستكبران قرار گيريد !
اين أفرادى كه به نفس خود ظلم كردند و ملَئكه قبض روح ، آنها را بيرون مىكنند ،
جايگاهشان جهنّم است و بد بازگشتى است جهنّم . مگر آن أفرادى از زنان يا مردان
يا فرزندانى كه مورد استضعاف قرار گرفتند و نميتوانند مهاجرت كنند . خودشان
قدرت ندارند ، قوّه فكرى و قوّه مالى ندارند ، قوّه بدنى ندارند . نه ميتوانند
براى خروج از زىّ كفر و لواء كفر حيلهاى كنند ، و نه ميتوانند براى فرار و
هجرت راهى پيدا كنند . اينها مستضعفين هستند نه آن گردنكشان و أفراد با علم و
درايت كه مىگويند : كُنّا مُسْتضْعَفِينَ فِى الْأَرْضِ . آنها كه قدرت بر
مهاجرت دارند مستضعف نيستند ؛ مستضعف آن كسانى هستند كه قدرت بر مهاجرت ندارند
: لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لَا يَهْتَدُونَ سَبِيلاً . اميد است كه
خداوند علىّ أعلى از آنها بگذرد ، و خداوند عفوّ و غفور است .
و كسى كه در راه خدا هجرت كند ، يَجِدْ فِى الْأَرْضِ مُرَ غَمًا كَثِيرًا وَ
سَعَةً ، در روى اين زمين مُراغَم كثيرى مىيابد . چه تعبير عالى فرموده است !
«مُراغَم» يعنى جاهاى بسيارى را كه در آنجا مىتواند دماغ كفر را به خاك بمالد
و دشمنان و أبطال را روى زمين بيندازد و شمشير دست بگيرد و شجعان روزگار كه
بادين و ناموس او نظر سوء داشتهاند بخاك و خون بكشد .
نبايد در مكّه ماند و گفت : ما نمىتوانيم از دين خود دفاع كنيم ؛ آزادى نداريم ،
زيرا كه در تحت ولايت رؤساى قريش هستيم و اينها چنين و چنان ميكنند . خدا
ميگويد : حركت كن ، بيرون بيا و از آن حيطه خارج شو . بيا در اين زمين واسع
پروردگار و مراغم كثير آنجا با آزادى كامل دين خود را إبراز و إظهار كن . نماز
خود را بلند بخوان ، أمر به معروف و نهى از منكر كن .
رَغم ، يعنى به خاك ماليدن ؛ مُراغَم ، يعنى آن مكانهائى كه إنسان مىتواند به
تمام معنى از حقّ خود دفاع كند و به مطلوب و منظور خاصّ خود برسد . پس تا إنسان
هجرت نكند فائده ندارد ؛ مگر كسانى كه نميتوانند هجرت كنند كه آنها مستضعفند .
هجرت بر تمام أفراد واجب است ؛ چه هجرت ظاهرى از بلده كفر به بلده إسلام ، و چه
هجرت باطنى از كفر به إسلام ظاهر و إسلام باطن . و هر كس هجرت كند و از خانه
نفس بيرون بيايد ، در روى زمين آزادى و فراخ و گشايشى مىبيند كه مىتواند پرچم
و لواء و رايت را برافرازد و با دشمنان روبرو شود و آنها را با شمشير و نيزه و
تير براند ؛ و بر أساس إيمان و إسلام و اعتقاد خود زندگى كند .
و كسيكه از خانه خود خارج شود و هجرت بسوى خدا و رسول خدا كند ، گر چه به خدا و
رسول هم نرسيده باشد و در راه مرگ او را فرا بگيرد ، أجرش با خدا بوده و ضايع
نخواهدشد ؛ زيرا گر چه به خدا و رسول نرسيده است ، أمّا چون از خانه بيرون آمده
و به نيّت وصول به الله و رسول الله حركت كرده است مهاجر به حساب مىآيد ؛ و
چنانچه در بين راه مرگش فرا رسد خداوند غفور و رحيم است و أجر او را خواهد
داد.»
اين آيه بخوبى دلالت دارد بر اينكه : مردم نمىتوانند به عذر اينكه در تحت فشار و
قدرت أجنبى و خارجى و تحت تعليمات و سياست آنها قرار دارند از مسؤوليّت شانه
خالى كنند و بگويند : كارى از دست ما بر نمىآيد و ما معذوريم . اين آيه عذر را
برداشته است و مىگويد : عذر فقط از بعضى از زنان و بچّهها و مردهائى پذيرفته
است كه قدرت ندارند و نمىتوانند مهاجرت كنند .
در تفسير وارد است كه حتّى وِلْدان ، يعنى آن بچّههائى كه به عقل رسيده و نزديك
به بلوغ هستند و مىتوانند هجرت كنند ، هجرت بر آنها هم واجب است ، ولو اينكه
بالغ نشده باشند . و همچنين زنهائى كه ميتوانند هجرت كنند بر آنها هم واجب است
.
هجرت يعنى بيرون آمدن از زير لواء كفر و ظلم ؛ در اينصورت اگر إنسان هجرت نكند و
بگويد : من كارى از دستم بر نمىآيد ؛ چه كنم ؟ بيچارهام ، بدبختم ، ذليلم ،
قدرت خارجى چنين است و چنان است ، هيچكدام پذيرفته نيست و اين آيه شامل همه
آنها خواهد شد . ميگويد : ملَئكه غضب جان آنها را مىگيرند و آنها را به جهنّم
مىبرند و وقتى كه إنسان ميخواهد بر آنها إقامه حجّت كند ، با منطق قوىّ و
برهان قوىّ خود إنسان را محكوم مىكنند و مىگويند : چرا در خانه نشستى تا
اينكه دشمن بر تو وارد شود ؟!
رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم فرمود :
مَنْ قُتِلَ دُونَ مَظْلَمَتِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ . «اگر كسى در راه إحقاق حقّى كه
از او سلب شده است كشته شود شهيد است.» مثلاً اگر جان او مورد تعدّى قرار گرفته
و در راه دفاع از آن كشته شود شهيد است . چون كسى كه ميخواهد إنسان را ظلماً
بكشد و إنسان براى حفظ جان خود دفاع كند ، در برابر مظلمه دفاع كرده است . و يا
كسى كه بخواهد از ناموس و يا أموال خود دفاع كند و كشته بشود شهيد به حساب
مىآيد .
بايد توجّه نمود مبادا فكر ما آنقدر به إنحراف رود كه آن محكمات و ضروريّات دين ،
جاى خود را به مطالب خلاف واقع بدهد !
مثلاً هجرت كه در اين آيه مباركه واجب است و مىفرمايد : وَ مَن يُهَاجِرْ فِى
سَبِيلِ اللَهِ يَجِدْ فِى الْأرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَ سَعَةً ، در مورد
پيامبر اينچنين است . خداوند به پيغمبرش أمر ميكند كه مكّه را رها كن و به
مدينه برو ! مكّه مشرّفه ، يعنى خانه حضرت إبراهيم ، حضرت آدم ، و محلّ آباء و
أجداد رسول خدا و مردان موحّد كه قدمت چندين هزار ساله دارد و مدفن بزرگان از
مؤمنين از جمله هفتاد پيغمبر در أطراف خانه خداست ؛ و آنجا كه حضرت إسمعيل دفن
شده است و مدفن حضرت هاجر است را بايد رها كرد و به مدينه رفت و ديگر در مكّه
نبود . اين مكّه ديگر دارالنّور نيست ، دارالظّلمه است . پيغمبر پس از اينكه به
مدينه هجرت فرمود ، يكى دو سفر ديگر به مكّه رفت ولى توقّفش در آنجا كم بود و
مىفرمود : دوست ندارم دو مرتبه به آن شهرى كه از آنجا هجرت كردهام باز گردم .
با اينكه خدا ميداند چقدر قلبش به مكّه شائق و رائق است ! و أمّا آن مكّهاى كه
پرچم أبوسفيان و بقيّه همقطارانش در آنجا باشد و إنسان را در تحت ظلم و فشار
قرار بدهند ديگر آن معنويّت را ندارد . يعنى مكّه مىشود دارالظّلمه . و پيغمبر
بايد بيابانها را بپيمايد و هشتاد فرسخ آنطرفتر در مدينه محلّى را بيابد كه
مُرَ غَمًا كَثِيرًا وَ سَعَةً باشد و بتواند كفّار را به روى زمين بيندازد و
دين را إعلان كند و تشكيل حكومت بدهد .
تشكيل حكومت إسلام از همان وقتى بود كه پيغمبر به مدينه آمدند . تا هنگامى كه
پيغمبر در مكّه بودند (سيزده سال) تشكيل حكومت نبود ؛ دعوت ، دعوت خصوصى يا
عمومى بود ولى تشكيل حكومت نبود . از وقتى كه پيغمبر هجرت فرمود حكومت تشكيل
داده شد .
حضرت سيّد الشّهداء عليه السّلام به أهل كوفه مىنويسد : فَلَعَمْرِى ، مَا
الْإمَامُ إلّا الْحَاكِمُ بِالْكِتَابِ ، القَآئِمُ بِالْقِسْطِ ، الدّآئِنُ
بِدِينِ الْحَقّ ، الْحَابِسُ نَفْسَهُ عَلَى ذَاتِ اللَهِ ؛ وَالسّلاَم .
«سوگند به نفس خودم ، إمام نيست مگر حاكم به كتاب خدا ، و آنكس كه قيام به قسط كند
، و ملتزم به دين حقّ باشد ، و نفسش را بر ذات پروردگار تعالى حبس كند.» يعنى نفسش
را صد در صد گرو أوامر و نواهى و رضا و خواستهها و تجليّات خدا در آورد ؛ همّ و
غمّى جز تحصيل رضاى خدا نداشته باشد ؛ خواب و بيدارى و حركات و سكناتش موقوف بر خدا
باشد . اين إمام است .
جمله فَلَعَمْرِى مَا الْإمَامُ إطلاق دارد . و گر چه در آن زمان لفظ إمام بر خود
رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم و أميرالمؤمنين و حضرت إمام حسن و حضرت
إمام حسين عليهم السّلام انحصار داشته است ، و تا اين زمان هم حضرت بقيّة الله
عجّل الله تعالى فرجه الشّريف فرد منحصر در اين أمر است ، و هيچكس نمىتواند
نام إمام بر خود بنهد ؛ أمّا إطلاق إمام از اين جهت است كه هر كس زمام اُمور را
در هر زمان بدست گيرد بايد داراى اين صفات : قائم به قسط و ملتزم به دين حقّ و
حاكم به كتاب ، الحَابِسُ نَفْسَهُ عَلى ذَاتِ اللَهِ باشد ؛ يعنى در مغز و
فكرش غير از پروردگار و راه خدا و انديشه خدا و سعادت و فوز مردم چيز ديگرى
نبايد بوده باشد .
ابن أبى الحديد در آخر «شرح نهج البلاغة» پس از إتمام شرح حِكَم أميرالمؤمنين عليه
السّلام ، نهصد و نود و هشت حكمت از حكم منسوبه به آنحضرت را إضافه كرده است .
در حكمت صد و پانزدهمين چنين آورده است :
يَنْبَغِى لِمَنْ وَلِىَ أمْرَ قَوْمٍ أَنْ يَبْدَأَ بِتَقْوِيمِ نَفْسِهِ قَبْلَ
أَنْ يَشْرَعَ فِى تَقْوِيمِ رَعِيّتِهِ ؛ وَ إلّا كَانَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ
رَامَ اسْتِقَامَةَ ظِلّ الْعُودِ قَبْلَ أنْ يَسْتَقِيمَ ذَلِكَ الْعُودُ .
أميرالمؤمنين عليه السّلام مىفرمايد : «سزاوار است كسيكه ولايت أمر جماعتى را در
دست مىگيرد ، أوّلاً خود را بسازد سپس مردم را . أوّل ابتداء كند به آراستن و
استقامت و پاكيزگى و طهارت و إيجاد عدالت در كانون ضمير خود ، قبل از اينكه
شروع كند در آراستن رعيّت و تقويم عامّه مردم و برپاداشتن اُمور آنها ؛ و إلّا
به منزله كسى است كه مىخواهد مردم را در زير چادر و سايبان قرار بدهد قبل از
اينكه چوبه آن چادر را بر پا بدارد.» تشبيه عجيبى مىفرمايند !
اين مطلب روشن است كه اگر بخواهند چادرى بزنند ، چنانچه در مكّه يا عرفات و منى و
سابقاً در أيّام روضهخوانى مرسوم بوده است كه چادر مىزدند (نه اينكه
نمىتوانستند در شبستان مسقّف عزادارى كنند ، بلكه چادر موضوعيّتى دارد كه
نشانگر چادرهاى سيّدالشّهداء عليه السّلام است . چون روضهخوانىهائى كه
مىكردند مىخواستند زير چادر بنشينند و زير چادر روضه خوانى كنند ـ به
همانگونهاى كه وقتى حضرت سيّدالشّهداء عليه السّلام به كربلا آمدند خيام را بر
پا كردند ـ و خيلى هم فكر خوبى بود) يك ديرك يا در بعضى از چادرهاى بزرگ دو
ديرك زير آن قرار مىدادند ؛ يعنى أوّل چوب را بر سر پا ميكنند بعد خيمه را روى
سرش مياندازند . هيچ ديده شده است كسى بتواند چادر بزند و أفرادى را در زير
چادر و سايبان از گرما و آفتاب محفوظ بدارد قبل از آنكه اين ديرك را بزند ؟ اين
معنى ندارد . چادر بر روى پايه و ديرك خود استوار است .
حضرت ميفرمايد : كسيكه ولايت أمر مردم را در دست دارد ، در حكم ديرك چادر است و آن
إمارتى را كه بر مردم دارد حكم چادر آنرا دارد . إصلاح و آسايش مردم محال است
متحقّق بشود مگر اينكه خود إنسان آراسته شود . محال است كسى بتواند در ميان
مردم عدالت إجتماعى برقرار كند قبل از اينكه خودش واقعاً طالب عدالت و روحش
عادل باشد . محال است إنسان مردم را نمازخوان كند قبل از اينكه خودش نماز خوان
باشد . محال است مردم را به جهاد وادار كرد قبل از اينكه خودش مجاهد فى سبيل
الله باشد . محال است إنسان مردم را به قرآن و تعليمات قرآن آشنا كند قبل از
اينكه خودش قرآن را بفهمد و بدان عمل كند !
حضرت ميفرمايد : كسيكه ولايت أمر مردم را در دست مىگيرد حكم ديرك چادر را دارد .
محال است اين چادر بر مردم سايه بيندازد قبل از اينكه خود اين پايه برقرار بشود
.
أميرالمؤمنين عليه السّلام هنگاميكه مىخواستند مالك أشتر را به مصر بفرستند ،
رسالهاى به او نوشتند ـ كه مقدار كمى از اين رساله سابقاً بيان شد ـ و در واقع
بعنوان دستور العمل با خود مالك فرستادند ؛ ولى قبل از اينكه مالك به مصر برسد
و اين دستور العمل را به مرحله إجراء در بياورد معاويه او را شهيد كرد . يعنى
بوسيله يكى از غلامهاى عثمان يا عمر كه با مالك همسفر بود و طريق آشنائى و
مودّت و خلوص را با او در پيش گرفت و خود را از خواصّ و خصّيصين مالك إرائه داد
، قبل از اينكه به مصر برسد زهرى در عسل ريخت و به مالك خوراند و مالك همانجا
به شهادت رسيد . بعد اين نامه بدست بنى اُميّه افتاد و بنى اُميّه چه در مصر و
چه در غرب (أندُلُس) بناى كار خود را عمل بر روى همين نامه قرار دادند ؛ و اين
نامه را هم به خود منسوب كردند . بعد كه حكومت بنى اُميّه در مغرب (أندلس) بر
چيده شد و اين نامه به اينطرف آمد ، معلوم شد كه قضايا از چه قرارى بوده ، و از
چه مسيرى شروع شده و سر درآورده است ! زيرا گرچه حكومت بنى اُميّه در مشرق
بواسطه بنى عبّاس برداشته شد ليكن حكومت آنها در مغرب تا دويست سال و أندى باقى
ماند . و اين نامه را بعد به زبانهاى مختلف ترجمه كردند ؛ و مىگويند : امروز
قوانين أساسى تمام ملل راقى دنيا از روى اين نامه تنظيم شده است .
و مرحوم نائينى در «تنبيه الاُمّة و تنزيه الملّة» مىگويد : آية الله فقيه كبير
مرحوم حاج ميرزا محمّد حسن شيرازى رحمة الله عليه هميشه اين نامه را مطالعه
مىكرد ؛ چون دستور أميرالمؤمنين عليه السّلام است به ولىّ خود مالك كه بعنوان
حاكم مصر او را به ولايت آنجا برگزيده است . و حاج ميرزا محمّد حسن شيرازى هم
كه ولىّ فقيه مسلمين بود دائماً اين نامه را مطالعه ميكرد كه مبادا از آن تخطّى
حاصل بشود ، مبادا فرعونيّت إنسانرا بگيرد ، مبادا جبروتيّت إنسان را بگيرد .
اين نامه ، نامه عجيبى است و واقعاً همه چيز در آن هست ! مرحوم نائينى مىگويد :
سزاوار است كه همه علماء به مرحوم حاج ميرزا محمّد حسن شيرازى تأسّى كنند و اين
نامه را با خود داشته باشند و پيوسته مطالعه كنند ؛ نه اينكه يك مرتبه مطالعه
كنند و بگويند : ما يك مرتبه «نهج البلاغة» را با شرحش مطالعه كرديم و ديگر
نيازى نيست .
اين نامه مثل نماز ميماند . إنسان نماز صبح را كه خواند ، ظهر كه مىشود باز بايد
نماز بخواند ، عصر هم بايد نماز بخواند ، مغرب و عشاء هم بايد نماز بخواند ،
فردا هم همينطور . نبايد بگوئيم : خدا يكى است ديگر ؛ الله أكبر ، تمام شد و
رفت ؛ ديگر چرا دو مرتبه بگوئيم ؟ زيرا آن الله أكبر أوّل ، الله أكبر ديگرى
بود و الله أكبر دوّم ، الله أكبر ديگرى است . غذائى كه صبح و ظهر مىخوريم
گرچه در شكل و كميّت يكى باشند أمّا دو غذاست و دو أثر دارد . اين نامه حكم
غذاى روح است ، مثل نماز است و دائماً إنسان بايد بخواند .
بارى ، اينكه حضرت ميفرمايد : ثُمّ اعْلَمْ يَا مَالِكُ ! مثل اين است كه
أميرالمؤمنين به ما خطاب مىكند ! و ما بايد مرتّب عبارتهايش را بخوانيم تا
اينكه پيوسته جان و روح ما با اين مطالب اُنس پيدا كند و ساخته شود ، و إلّا
مِن حيث لانشعر از دست مىرويم . رياست و حكومت طورى است كه كم كم به إنسان أثر
مىكند ؛ و مثل بادى است كه مىوزد و كم كم بعضى از چيزها را با خود بر مىدارد
و ميبرد ؛ و چون به تدريج ميبرد إنسان نمىفهمد ؛ كمكم روح أنانيّت و استكبار
و خودمنشى و خودرأيى در إنسان مىآورد و به عنوان رياست و حكومت أمر و نهى
مىكند در حالى كه خود خبر ندارد كه از دست رفته است . و هيچ چارهاى نيست جز
اينكه إنسان پيوسته خودش را در مسكنت و عبوديّت قرار بدهد ؛ و هيچ راهى نيست جز
اينكه اين نامه را پيوسته إنسان مطالعه كند .
از جمله مطالبى كه أميرالمؤمنين عليه السّلام راجع به خودسازى مالك در اين نامه به
او تذكّر مىدهند اين است :
ثُمّ أُمُورٌ مِنْ أُمُورِكَ لَابُدّ لَكَ مِنْ مُبَاشَرَتِهَا ؛ مِنْهَا إجَابَةُ
عُمّالِكَ بِمَا يَعْيَا عَنْهُ كُتّابُكَ .
«اى مالك ! پس از بيان مسائلى كه راجع به أصناف هفت گانه ملّت به تو گوشزد نموديم ،
اينك اُمورى است كه اختصاص به تو دارد و تو بايد مباشر آن باشى و نمىتوانى آنها را
به كس ديگرى بسپارى !
از جمله آن اُمور اين مطلب است : چنانچه كُتّاب و نويسندگانى كه شرح مراجعات عمّال
و مردم را به تو گزارش مىدهند بواسطه ازدياد مراجعات و تراكم مرافعات نتوانند
آنطور كه بايد و شايد مطالب را به تو يادآورى كنند ، در اينصورت تو خود بايد
سراغ عمّال خود بروى و احتياجات و نياز آنها را از خودشان بشنوى تا اُمور مربوط
به آنها بواسطه اشتغال به اُمور مردم فراموش نگردد.»
وَ مِنْهَا إصْدَارُ حَاجَاتِ النّاسِ يَوْمَ وُرُودِهَا عَلَيْكَ بِمَا تَحْرَجُ
بِهِ صُدُورُ أَعْوَانِكَ ؛ وَ أَمْضِ لِكُلّ يَوْمٍ عَمَلَهُ فَإنّ لِكُلّ
يَوْمٍ مَا فِيهِ .
«از جمله كارهائى كه بايد انجام بدهى اينست كه : حاجت روزمره مردم را در همانروز بر
آورده كنى و به فردا نيندازى ! آن حاجاتى را كه أعوان و كارمندان تو خسته مىشوند و
نمىتوانند همانروز انجام دهند ؛ يا غالباً براى آنها مشكل است كه پس از كارهاى
زياد مردم به آنها مراجعه كنند ، و دوست دارند به فردا و پس فردا بيندازند و مردم
را از امروز به فردا و پس فردا حوالت كنند ، آنها را خودت انجام بده ! أعوان تو
خسته مىشوند ؛ نبايد بگذارى خسته بشوند ؛ و اگر خسته شدند بايد خودت انجام بدهى ؛
و مبادا حاجات مردم را از روز مراجعه به تأخير بيندازى ! و كار هر روز را همانروز
انجام بده ، زيرا هر روزى ظرف براى عمل آنروز و حاجت آنروز است ؛ فردا ظرف ديگرى
است و مظروف ديگرى دارد.»
وَ اجْعَلْ لِنَفْسِكَ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَهِ أَفْضَلَ تِلْكَ
الْمَوَاقِيتِ ، وَ أَجْزَلَ تِلْكَ الْأَقْسَامِ ؛ وَ إنْ كَانَتْ كُلّهَا
لِلّهِ إذَا صَلَحَتْ فِيهَا النّيّةُ وَ سَلِمَتْ مِنْهَا الرّعِيّةُ .
«بهترين و با فضيلتترين أوقات را از تمام اين أوقاتى كه براى مردم مصرف مىكنى
آنوقتى قرار ده كه خودت ما بين خود و خدا خلوت دارى ! جزيلترين و با فضيلتترين
أوقات را آن وقت قرار بده ؛ اگر چه همه اين وقتها مال خداست و همه اين كارها مال
اوست ، اگر نيّت صالح باشد و رعيّت در سلامت به سر ببرند ؛ وليكن آن وقتى را كه
مىخواهى ميان خود و خدا به راز و نياز مشغول باشى بايد پاكيزهترين أوقات تو
باشد.»
ببينيد چقدر مطلب را عالى بيان مىكند ! مىفرمايد : تو تمام أوقاتت را صرف مردم
مىكنى ؛ و به عنوان اينكه فقيهم ، فتوى مىدهم ، مدرّسم ، درس مىدهم ، مسائل
مردم را پاسخ مىدهم ، شهريّه قسمت مىكنم ، بايد به أمر مردم رسيدگى كنم و
جواب كتبى استفتائات مردم را بدهم ؛ اگر جواب استفتائات مردم را ندهم فلان
استفتائى كه از هند آمده است بى جواب مىماند و چه و چه مىشود ، خود را مشغول
مىدارى و حال عبادت براى تو باقى نمىماند . در نتيجه نمازى كه مىخوانى از
روى كسالت و خستگى است ؛ نه حال نافله دارى نه حال ذكر و نه حال توجّه و فكر ،
و چه بسا نماز هم از أوّل وقت عقب بيفتد و به أقلّ واجب اكتفا شود ، آنهم از
روى كسالت .
آدمى كه زحمت كشيده و خسته شده ، فعّاليّت كرده و در اُمور اجتماعى بنيه و توانش
را از دست داده كه ديگر حال نماز ندارد ؛ آنوقت نمازش را از روى كسالت مىخواند
. يعنى بدترين حالات و پائينترين أوقات خود را براى نماز مىگذارد .
آن هنگام كه سر حال و با نشاط است سخنرانى ميكند ، خطابه مىخواند ، درس مىدهد ،
بحث مىكند و با نشاط به كارهاى مردم و به وزراء و سفراء رسيدگى مىكند و مراقب
است كه مبادا خداى نكرده جملهاى غلط از او صادر شود ؛ و أمّا نماز مىماند
براى رديفهاى آخر !
حضرت مىفرمايد : مطلب به عكس است ؛ تو كه دارى براى مردم كار مىكنى ، مردم مال
خدا هستند ؛ اگر نيّت تو صاف و صادق باشد مردم را درست هدايت خواهى نمود ، و
اگر از آن صراط و ممشاى حقّ و حقيقت تجاوز كنى هدايت آنها هم هدايت نخواهد بود
. تو بايد از خدا بگيرى و به مردم پخش كنى ! بايد حال داشته باشى تا از خدا
بگيرى و بر مردم إنفاق كنى ؛ وقتى حال ندارى چطور به مردم پخش خواهى نمود ؟!
ضَعُفَ الطّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ . (2)
ميگويند : شيخ أنصارى رحمة الله عليه به شاگردان دستور مىداد كه حتماً بايد نماز
شب بخوانند و خيلى روى اين معنى تأكيد داشت و بعضى از شاگردها مىگفتند : آخر
جناب شيخ ، تو كه مىبينى تمام أوقات ما به درس و بحث و مطالعه و نوشتن مىگذرد
و أصلاً فراغت براى نماز شب نداريم ، ما چه كنيم ؟! آيا نماز شب مقدّم است يا
اين اُمور ؟!
مرحوم شيخ گفت : اين حرفهاى شما بهانه است . شما قِرْشه مىكشيد يا نه ؟! (عربها
به قليان قرشه مىگويند و قليان زياد مىكشند) شما فرض كنيد يك قرشه مىكشيد ؛
يك قرشه كشيدن پنج دقيقه ، ده دقيقه بيشتر طول مىكشد ؟! همين نماز شبى كه شما
مىخوانيد بجاى قرشه ! يك قرشه را تعطيل كنيد ، نماز شب بخوانيد .
و واقعاً هم ما بهانه مىآوريم . ما وقتى مىنشينيم سرسفره مىخواهيم غذا بخوريم ،
وقتى در آداب اجتماعى سخنى داريم و وقت خود را به تعارفات مىگذرانيم ، بهيچ
وجه به حساب نمىآوريم ؛ أمّا دو دقيقه كه مىخواهيم نماز بخوانيم گويا به نزِع
روان افتادهايم و آتش به جان ما افتاده است .
مىگويند : بايد إنسان در اُمور اجتماعى دخالت كند ! پس بيچارهها چه مىشوند ؟
يتيمها چه مىشوند ؟ و چه و چه ؟ مىگوئيم : كدام شخص بايد به اُمور ايشان
رسيدگى كند ؟ آن شخصى كه خودش رابطهاش را با خدا برقرار نكرده است ؟!
حضرت مىفرمايد : اى مالك ! تمام دستوراتى را كه به تو ميدهم بجاى خود محفوظ ؛ ولى
بايد بهترين أوقاتت را با خدا خلوت كنى ! بقيّه أوقات مال سائر مردم . اگر
اينطور شد همه مردم بركت مىبرند ، و گرنه هم خودت ضايع شدهاى و هم سائر مردم
ضايع شدهاند .
گاندى جملهاى دارد كه بسيار جمله زيبائى است . مىگويد : اروپائيها طبيعت و دنيا
را شناختند و خود را نشناختند ؛ و چون خود را نشناختند ، هم خود را ضايع كردند
و هم دنيا را !
أميرالمؤمنين عليه السّلام خيلى خوب مىفرمايد : وَلْيَكُنْ فِى خَآصّةِ
مَاتُخْلِصُ بِهِ لِلّهِ دِينَكَ إقَامَةُ فَرَآئِضِهِ الّتِى هِىَ لَهُ
خَآصّةً . فَأَعْطِ اللَه مِنْ بَدَنِكَ فِى لَيْلِكَ وَ نَهَارِكَ ؛ وَ وَفّ
مَا قَرّبْتَ بِهِ إلَى اللَهِ مِنْ ذَلِكَ كَامِلاً غَيْرَ مَثْلُومٍ وَ لَا
مَنْقُوصٍ ، بَالِغًا مِنْ بَدَنِكَ مَا بَلَغَ .
«از آن اختصاصىترين چيزها و خصوصىترين كارهائى را كه متقرّبًا إلى الله انجام
مىدهى ، و با آن كارها دينت و آئينت را براى خدا پاك و پاكيزه مىكنى بايد إقامه
فرائض خدا باشد ، كه آن فرائض اختصاص به خدا دارد (به فرائض بايد خيلى أهمّيّت بدهى
، و بهترين كارها و بهترين أعمال قُربىِ تو بايستى عبادات خودت باشد) . بنابراين ،
از بدن خود در شب و روز براى خدا مايه بگذار ، و آنچه را بواسطه أعمال مقرّب به
خداوند انجام ميدهى ، آنها را بطور وافى و كافى انجام بده ؛ عملت شكسته و كوتاه و
سوراخ نباشد . بدنت را به خدا بده ، بَلَغَ ما بَلَغَ . (هر چه بيشتر در محراب
عبادت بايست و بگذار بدن خسته بشود ، پاهايت خواب برود ، مهمّ نيست . در روزهاى گرم
تابستان روزه بگير بگذار فشار بر بدنت وارد شود ؛ اين كار را بكن ، چون عواقب ،
بسيار وخيم است . خيال نكنى اكنون كه من ترا ولىّ خود قرار دادم و به عنوان ولايت
به مصر فرستادم ، تو بروى آنجا و بگوئى : من نائب أميرالمؤمنين هستم و بايد به
كارهاى مردم مراجعه كنم ، و توجّه به نفس و مراقبه ديگر بس است ؛ بايد اينك دو اسبه
و چهار نعله به اُمور اجتماعى و إصلاحات دست زد ! تا بحال كه عبادت كرديم كفايت
مىكند).»
وَ إيّاكَ وَ الْإعْجَابَ بِنَفْسِكَ وَالثّقَةَ بِمَا يُعْجِبُكَ مِنْهَا وَ حُبّ
الْإطْرَآء ! فَإنّ ذَلِكَ مِنْ أَوْثَقِ فُرَصِ الشّيْطَانِ فِى نَفْسِهِ
لِيَمْحَقَ مَا يَكُونُ مِنْ إحْسَانِ الْمُحْسِنِينَ .
«مبادا خودپسندى و إعجاب به نفس تو را بربايد و به آنچه به نفس خود مُعجِب شدى ،
وثوق واعتماد پيدا كنى ! و دوست داشته باشى كه مردم از تو تعريف و تمجيد كنند ، و
كارهاى تو را مورد مدح و تحسين قرار بدهند ! اين از دستاويزترين دست آويزها و
فرصتهاى شيطان است كه بواسطه اين درد ، إنسان را از پاى در آورد و إحسان محسنين را
به كلّى نابود كند .»
امْلِكْ حَمِيّةَ أَنْفِكَ وَ سَوْرَةَ حَدّكَ وَ سَطْوَةَ يَدِكَ وَ غَرْبَ
لِسَانِكَ ! وَاحْتَرِسْ مِنْ كُلّ ذَلِكَ بِكَفّ الْبَادِرَةِ وَ تَأْخِيرِ
السّطْوَةِ حَتّى يَسْكُنَ غَضَبُكَ فَتَمْلِكَ الِاخْتِيَارَ . وَ لَنْ
تَحْكُمَ ذَلِكَ مِنْ نَفْسِكَ حَتّى تُكْثِرَ هُمُومَكَ بِذِكْرِ الْمَعَادِ
إلَى رَبّكَ !
«در وقت طغيان غرور و باد به بينى افكندنت ، و تيزى و برّندگى صولت و قدرتت ، و
غلبه و برترى قوّت و زور بازويت ، و تندى و زشت گوئى زبانت خويشتن دار بوده و بر
نفس خود و إراده خود مسلّط باش !
و از تمام اين فجايع بواسطه اجتناب از عمل در حالت شتابزدگى ، و تأخير إعمال قدرت
و سطوت تا هنگاميكه غضبت فرو نشيند و خشمت آرام گيرد و مالك اختيار و إرادهات
گردى ، ميتوانى خودت را مصون و محفوظ بدارى .
و هرگز مسلّط بر خويشتن نخواهى شد مگر آنكه بسيار انديشهها و أفكارت را در ياد
معاد و بازگشت به سوى پروردگارت در موقف قيامت بيندازى!»
اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ ءَالِ مُحَمّد
پىنوشتها:
1) آيه 97 تا 100 ، از سوره 4 : النّسآء
2) قسمتى از آيه 73 ، از سوره 22 : الحجّ
