از نظر منافع اقتصادى سازندگان ماشين يعنى از نظر اقتصاد بين المللى ! ما هر چه ديرتر به ماشين و تكنيك دست بيابيم بهتر! ((يونسكو)) نيز همين را مى گويد و عمل مى كند ((اكافه )) هم ، ((فائو)) هم ، خود سازمان ملل هم ! و همه ى خرابى ها و نابسامانى هاى ما از همين يك نكته سرچشمه مى گيرد از اين كه در حوزه ى جهانى ما را مجبور كرده اند به رعايت منافع اقتصادى سازندگان ماشين . اگر سياست ما در اين دو سه قرن اخير تابعى بوده است از متغير غرب ، به طور اعم ، به اين علت است كه اقتصاد ما در اين مدت تابع اقتصاد همان متغير بوده . گمان مى كنم مثالى از اين دست در مساءله ى نفت داده باشم . بگذريم از يكى دو سال 30 تا 32 (حكومت دكتر مصدق ) كه حتى لوبيا هم بازار صادرات پيدا كرد. در آن زمان اصل كلى اقتصادى بر اداره ى مملكت بى هيچ چشم داشتى به درآمد نفت بود و چه به جا بود و اين داستانى است كه هميشه مى توان از سر گرفت ولى تا چرخ نفت مى گردد به اعتبار در آمدش و به اعتبار طفيلى پرورى هايى كه مى كند، وضع همين است كه هست . نفت را كه غربى خودش استخراج مى كند و خودش مى پالايد و خودش مى برد و خودش ‍ حساب مى سازد و سالى مثلا چهل ميليون ليره حق السهم ما را به عنوان اعتبارى براى خريد مصنوعات خودش در بانك هاى خودش به حساب ما مى گذارد. ناچار ما مجبوريم كه به ازاى آن اعتبار فقط از همين ((خودش )) خريد كنيم و اين ((خودش )) كيست ؟ چهل درصد امريكا است و اقمارش ، چهل درصد انگليس است و من تبع و مابقى فرانسه اى يا هلندى و امثالهم . ما در مقابل اين نفتى كه آنها مى برند بايد ماشين وارد كنيم و به دنبال ماشين متخصص و به دنبال متخصص ماشين ؛ متخصص ‍ در لهجه شناسى و ادب و نقاشى و مزقان ! اين است كه ((موريسون نودسون )) هر چه مى خواهد از امريكا وارد مى كند از بولدوزر تا سيم و پيچ و مهره و ((آجيب مينراريا)) از ايتاليا و ((جان مولم )) جاده ساز از انگليس و ((آنتروپوز)) از فرانسه و جالب تر معامله هاى زير جُلى است كه در اين ميان مى شود ((جان مولم )) افتضاح بالا آورده و بساطش را جمع كرده و رفته ؛ ولى وِل كن كه نيست و همين جور مشغول است . و كجا؟ در مجله ى ((تايم )) و براى رييس سازمان برنامه اى كه پاى او را به اين ولايت باز كرد، همين جور تبليغات مى كند⁽⁴⁰⁾ و رييس اين جان مولم در تهران كه بود؟ حضرت ((پيتر اورى )) مستشرق انگليسى و فارسى دان و يك آدم بسيار دلربا و دوست داشتنى و معلم السنه ى شرقيه ! در دانشگاه ((كمبريج )) و ((ميشيگان ))! در ((كمبريج )) رفتم ديدنش . زمستان 1341 خواسته بود، ببيندم . و عليا مخدره ى مهمان دار ديدارش ‍ را گذاشته بود جزو برنامه . يك نسخه از چاپ اول همين دفتر را زدم زير بغلم و رفتم سراغش كه بفرما و حرف و سخن و پذيرايى و ضمن ديگر مطالب بهش گفتم : مى دانى حضرت ! ((ادوارد براون )) كه ((ادوارد براون )) شد در تهران رييس جان مولم نشد!... گريه اش گرفت و در آمد كه ((او پول دار بوده است و ثروتمند و من فقير بوده ام )) و از اين حرف ها كه ديدم آدم ها در تمام دنيا به يك اندازه كوچك اند. آن وقت همين آدم تازگى كتابى نوشته به اسم ((ايران مدرن )) و در آن اين جورى با ما طرف شده : ((اخيرا كتابى در آمده درباره ى بيمارى غرب زدگى كه دست بر قضا توقيفش كردند. آدم هايى كه مثل نويسنده ى اين كتاب فكر مى كنند، شايد در ميان ايرانيان تحصيل كرده اقليتى باشند اما تاريخ نشان داده است كه هيچ نهضت روشنفكرى را در ايران گر چه هم كه در آغاز كوچك باشد نمى توان كاملا نديده گرفت .)) بله حضرات اين جورى مواظب امورند يا كمپانى هاى فورد و راكفلر بنيادهايى دارند فرهنگى و كمك هايى به اين و آن مى كنند براى نشر فرهنگ بسيار خوب با تكيه به همين پول ها ((بنياد ايران )) راه مى افتد و بيمارستان و دانشگاه در شيراز مى سازد اما برويد و ببينيد چه تكيه گاهى براى اشرافيت ساخته اند و چگونه بغل گوش حافظ و سعدى ، زبان رسمى دانشكده ى ادبيات شان انگريزى است و چه رصد خانه اى براى مطالعه در حركت قمرهاى مصنوعى امريكا و چگونه از پيچ و مهره تا ديگ و ديگبر و در و پيكر را يك قلم از امريكا وارد كرده اند! يا همين ((فورد)) و ((راكفلر)) پول مى دهند به ((فرانكلين )) در تهران تا كتاب هاى مدرسه اى را سر و سامانى بدهد برويد ببينيد.⁽⁴¹⁾ چه كمپانى عظيمى ساخته اند و چه انحصارى در كار كتاب درسى درست كرده اند و چه طور گردن هر چه ناشر محلى است شكسته اند! يا رفته بوديم فيروز آباد (در نوروز 1341 با مهندس سيحون و فرخ غفارى و مهندس مقتدر) و كازرون و شيراز به بيابان گردى . شنيديم در شاپور كازرون حضرت ((گيرشمن )) دارد حفرياتش را دنبال مى كند. گفتيم برويم و سلامى و پرس و جويى كه نبود يا اگر بود خواب بود و راه مان نداد. ولى بر سر همان خرابه هاى شاپور كازرون ، خيمه و خرگاهش برپا بود و همه جا انگ كنسرسيوم نفت و علاماتش بر چادرها و اجناس و ماشين ها بود و اين يعنى چه ؟ يعنى حفريات باستان شناسى شاپور كازرون ، زايده ى صنعت نفت ! و اين جورى مى شود كه حضرت گيرشمن مى خواهد به ضر دگنك ثابت كند كه خارك پايگاه مسيحيت بوده است و ديگر قضايا⁽⁴²⁾... بگذرم .

به همين ترتيب است كه نفت مى رود و در مقابلش ماشين مى آيد با همه ى متفرعاتش از مستشرق و متخصص گرفته تا فيلم و ادب و كتاب . و نفع اين بده بستان عايد كيست ؟ نخست عايد كمپانى ها (كه در آمد هر سرمايه اى كه خارج از مملكت خودشان به كار بيندازند از ماليات معاف است ) و بعد عايد دلال هاى واسطه و اين دلال هاى واسطه كه ها باشند؟ غير از آنها كه شمردم ماهيتش را خودتان حدس بزنيد... به اين طريق است كه ما وزير داريم و نماينده ى مجلس داريم و حكومت داريم و دولت هامان در دنبال همين بده بستان ها متزلزل مى شوند و كابينه ها مى آيند و مى روند و سياست مدارمان را غرب همين جورى رهبرى مى كند يا زير پايش را مى روبد يا برايش به به مى خواند. ناچار رجل سياسى ما حق دارد كه چشمش و گوشش بيش تر به دست و دهان ((رويتر)) باشد يا ((يونايتدپرس )) يا ((تايم )) تا به دهان اتاق بازرگانى تهران يا كميسيون هدف فرهنگى يا انجمن شهر بيرجند. اگر چنين انجمنى در آن شهر باشد و وقتى اقتصاد مملكت اين چنين به دست ديگران بود و اين ديگران سازندگان ماشين بودند روشن است كه ما بايد هميشه خريدار بمانيم و نيازمند باشيم خوشبختانه هنوز قسط ماشين و تراكتور و بولدوزر تمام نشده است كه خود ماشين شكسته يا زنگ زده . و كمپانى هم كه بيش از پنج سال ضمانت نكرده ⁽⁴³⁾ و جالب وقتى است كه اين نسبت يك جورى در يك جاى عالم به هم مى خورد. نخستين برگه هاى پرونده را مخبرهاى يونايتدپرس و رويتر مى سازند، بعد صداى صليب سرخ در مى آيد كه مثلا دو تا پرستارش زخمى شده ، بعد خارجى هاى مقيم آن جا بار سفر مى بندند، بعد پاپ روم دعا مى كند كه بلا از آن ناحيه برطرف شود، بعد نرخ در بورس لندن و نيويورك به هم مى خورد، بعد ((تايمز)) و ((نيويورك تايمز)) شروع مى كنند به مقاله نگارى هاى دو پهلو و راه و چاه نشان دادن به عوامل محلى ، و بعد قطع رابطه ى سياسى است ، و بعد سربازان مزدور سرازير مى شوند و ناوگان هفتم در مديترانه به حركت مى آيد يا در خليج فارس يا آبهاى چين يا در سواحل افريقا ما اين ها را بارها تجربه كرده ايم : در ملى شدن نفت ، در كانال سوئز، در كوبا، در كنگو، در ويتنام .

اما انصاف بايد داد كه سياست و اقتصاد ما هم در اين ميان زياد بى كاره نيست متخصصان غرب زده ى اقتصاد مى نشينند و بحث مى كنند و مشاوران خارجى مى آيند و مى روند و يك مرتبه مى بينى كارخانه ى سوار كردن جيپ و فيات افتتاح مى شود يا كارخانه ى پلاستيك سازى يا باترى سازى ارتش كه هنوز چند تن از امراى ارتش بابت لفت و ليس هايش در زندان به سر مى برند و تازه اين همه با چه افتخاراتى و چه تشريفاتى و نوار سه رنگ و قيچى و دم و دستگاه . اما واقع امر چيست ؟ اين كه ديگر صرف نمى كند كه كمپانى حتى چيت و دبيت و باترى و آفتابه ى نشكن هم براى ما بفرستد به صرفه ى خود اوست كه فقط ماشين هاى سنگين را صادر كند و بعد اين كه كمپانى خارجى ، اگر بتواند قطعات پراكنده ى يك ماشين را به صورت ابزار يدك صادر كند، حقوق گمركى ارزان ترى مى دهد و خرج بسته بندى و حمل و نقلش ارزان تر مى شود و بعد هم مزد سوار كردن همان قطعات در ولايتى مثل ايران البته كه ارزان تر است تا در اروپا يا امريكا. اين است كه كارخانه هاى سوار كردن جيپ و فيات و راديو و باترى و ديگر صنايع واسطه ى بى ريشه در ممالك در حال رشد چنين بازار گرمى يافته و البته فراموش نكنيم كه براى يك مملكت عقب مانده در هر حال اين هم قدمى است اگر نه قدمى صحيح و شمرده ، دست كم با آن ، پز كه مى توان داد و مى توان آخر هر سال گزارش رسمى داد كه بله امسال چند درصد به تعداد كارگران ، و چند درصد به سرمايه گذارى ملى ، و چند درصد به سرمايه گذارى خارجى افزوده شده ⁽⁴⁴⁾ و دنبال همين حرف ها است كه ((سمينار))ها درست مى كنيم ، طرح برنامه ى دوم و سوم مى ريزيم ، و رفت و آمد مشاوران خارجى مداوم است . اما حق مطلب را بخواهيد اين ها همه ضمايم صناعت غرب است . و به هر صورت سوار كردن يك ماشين چيزى است در حدود تعمير كارى . صنعت نيست . ساختن ماشين نيست .