از آنچه قرآن تو را نسبت به صفات خداوند راهنمايى مى‏كند، تبعيت كن تا ميان تو و شناخت او ارتباطى باشد و به قرآن اقتدا كن و از نور هدايت آن روشنى بخواه، زيرا قرآن نعمت و حكمتى است كه به تو داده شده است. پس آن را گرفته و شكر گذار خداوند باش و نسبت به آنچه در قرآن آمده است، از چيزهايى كه قرآن آنها را واجب نكرده و در سنت رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) و امامان (عليهم السلام)، اثرى از آنها نيست، علمش را به خدا واگذار كن، زيرا اين واگذارى انتهاى حق خداوند بر توست و بدان كه استوارترين افراد در علم كسانى هستند كه خداوند آنها را از افتادن در موانع قرار داده شده، و در مقابل غيب، بى‏نياز كرده است. پس از تمام چيزهايى كه غيب هستند، آگاهى ندارند و گفتند: به تمام چيزهايى كه نزد پروردگارمان است ايمان داريم‏⁽¹²⁾ و خداوند به اعترافشان در مورد ناتوانى از رسيدن به آنچه در مورد آن علم ندارند، ستايش كرده است و اينكه آنها را در آنچه نسبت به آن تكليفى ندارند و دورى كرده‏اند، رسوخ ناميده است. پس به همين مقدار اكتفا كن و بزرگى خدا را با عقل خود مقايسه مكن، زيرا در اين صورت جزء نابود شدگان مى‏باشى.

14 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ الْعَبَّاسِ قَالَ حَدَّثَنِي جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ فَتْحِ بْنِ يَزِيدَ الْجُرْجَانِيِّ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع أَسْأَلُهُ عَنْ شَيْ‏ءٍ مِنَ التَّوْحِيدِ فَكَتَبَ إِلَيَّ بِخَطِّهِ قَالَ جَعْفَرٌ وَ إِنَّ فَتْحاً أَخْرَجَ إِلَيَّ الْكِتَابَ فَقَرَأْتُهُ بِخَطِّ أَبِي الْحَسَنِ ع

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُلْهِمِ عِبَادَهُ الْحَمْدَ وَ فَاطِرِهِمْ عَلَى مَعْرِفَةِ رُبُوبِيَّتِهِ الدَّالِّ عَلَى وُجُودِهِ بِخَلْقِهِ وَ بِحُدُوثِ خَلْقِهِ عَلَى أَزَلِهِ وَ بِأَشْبَاهِهِمْ عَلَى أَنْ لَا شِبْهَ لَهُ الْمُسْتَشْهِدِ آيَاتِهِ عَلَى قُدْرَتِهِ الْمُمْتَنِعِ مِنَ الصِّفَاتِ ذَاتُهُ وَ مِنَ الْأَبْصَارِ رُؤْيَتُهُ وَ مِنَ الْأَوْهَامِ الْإِحَاطَةُ بِهِ لَا أَمَدَ لِكَوْنِهِ وَ لَا غَايَةَ لِبَقَائِهِ لَا يَشْمَلُهُ الْمَشَاعِرُ وَ لَا يَحْجُبُهُ الْحِجَابُ فَالْحِجَابُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ لِامْتِنَاعِهِ مِمَّا يُمْكِنُ فِي ذَوَاتِهِمْ وَ لِإِمْكَانِ ذَوَاتِهِمْ مِمَّا يَمْتَنِعُ مِنْهُ ذَاتُهُ وَ لِافْتِرَاقِ الصَّانِعِ وَ الْمَصْنُوعِ وَ الرَّبِّ وَ الْمَرْبُوبِ وَ الْحَادِّ وَ الْمَحْدُودِ أَحَدٍ لَا بِتَأْوِيلِ عَدَدٍ الْخَالِقِ لَا بِمَعْنَى حَرَكَةٍ السَّمِيعِ لَا بِأَدَاةٍ الْبَصِيرِ لَا بِتَفْرِيقِ آلَةٍ الشَّاهِدِ لَا بِمُمَاسَّةٍ الْبَائِنِ لَا بِبَرَاحِ مَسَافَةٍ الْبَاطِنِ لَا بِاجْتِنَان الظَّاهِرِ لَا بِمُحَاذٍ الَّذِي قَدْ حَسَرَتْ دُونَ كُنْهِهِ نَوَاقِدُ الْأَبْصَارِ وَ امْتَنَعَ وُجُودُهُ جَوَائِلَ الْأَوْهَامِ أَوَّلُ الدِّيَانَةِ مَعْرِفَتُهُ وَ كَمَالُ الْمَعْرِفَةِ تَوْحِيدُهُ وَ كَمَالُ التَّوْحِيدِ نَفْيُ الصِّفَاتِ عَنْهُ لِشَهَادَةِ كُلِّ صِفَةٍ أَنَّهَا غَيْرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهَادَةِ الْمَوْصُوفِ أَنَّهُ غَيْرُ الصِّفَةِ وَ شَهَادَتِهِمَا جَمِيعاً عَلَى أَنْفُسِهِمَا بِالْبَيْنَةِ الْمُمْتَنِعِ مِنْهَا الْأَزَلُ فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ فَقَدْ حَدَّهُ وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ وَ مَنْ عَدَّهُ فَقَدْ أَبْطَلَ أَزَلَهُ وَ مَنْ قَالَ كَيْفَ فَقَدِ اسْتَوْصَفَهُ وَ مَنْ قَالَ عَلَامَ فَقَدْ حَمَلَهُ وَ مَنْ قَالَ أَيْنَ فَقَدْ أَخْلَى مِنْهُ وَ مَنْ قَالَ إِلَامَ فَقَدْ وَقَّتَهُ عَالِمٌ إِذْ لَا مَعْلُومَ وَ خَالِقٌ إِذْ لَا مَخْلُوقَ وَ رَبٌّ إِذْ لَا مَرْبُوبَ وَ إِلَهٌ إِذْ لَا مَأْلُوهَ وَ كَذَلِكَ يُوصَفُ رَبُّنَا وَ هُوَ فَوْقَ مَا يَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ

ترجمه :

14. فتح بن يزيد جرجانى مى‏گويد: نامه‏اى به امام رضا (عليه السلام) نوشتم و در مورد خداشناسى پرسيدم. آن حضرت با خط مبارك خود نوشتند: به نام خداوند بخشنده مهربان، ستايش مخصوص خداوندى است كه ستايش را بر بندگان خود الهام كرد و آنها را بر اساس شناخت خود سرشت، و به سوى آفريدگارى هميشگى خود و با شباهت داشتن آنها به يكديگر بر شباهت نداشتن خود به چيزى، راهنمايى كرد؛ و نشانه‏هاى خود را شاهدى بر قدرتش گرفت. ذات او طورى است كه از ديده شدن و شكست خوردن و به ذهن آمدن به دور است. براى ماندنش، پايانى و نهايتى نيست. هيچ احساسى نمى‏تواند او را در بر بگيرد و هيچ حجابى، نمى‏تواند او را بپوشاند و حجابى كه ميان او و مخلوقاتش وجود دارد، به دليل اين است كه ذات خداوند ديده نمى‏شود ذات مخلوقات حالت امكانى دارد كه در ذاتشان موجود است، و ذاتا محال است كه بتوانند خداوند را ببينند و اين به دليل تفاوتى است كه، ميان سازنده و ساخته شده، پرورش دهنده و پرورش شونده، محدود كننده و محدود شونده وجود دارد. خداوند، يكى است، اما نه اينكه عدد باشد. آفريننده است، اما نه اينكه حركتى انجام دهد. شنونده است، اما نه اينكه با وسيله‏اى مى‏شنود. بيناست، اما نه اينكه ديدنش به وسيله يكى از ابزارها باشد. شاهد است، اما نه اينكه بخواهد چيزى را لمس كند. جدا است، نه اينكه جدايى او بر اساس مسافت باشد. پوشيده است، نه اينكه خودش پنهان گردد. آشكار است، نه اينكه با رو برو قرار گرفتن آشكار شود. كسى كه در مقابل ذات پروردگار ظرافت ديده است، سرافكنده مى‏گردد و وجودش از حركت بر اساس خيال دور مى‏شود. ابتداى دين دارى، شناخت او و نهايت شناخت او، يگانه دانستنش مى‏باشد و نهايت يگانه دانستن او اين است هر نوع صفتى از او نفى شود، زيرا هر صفتى شهادت مى‏دهد كه غير موصوف است و موصوف هم شاهد است كه غير صفت مى‏باشد؛ و صفت و موصوف هر دو شاهد اين هستند كه جدا از يكديگر بوده و هميشگى بودنشان منتفى است. پس كسى كه خدا را وصف كند، او را محدود ساخته و هر كس محدودش كند، او را به اندازه مشخصى در آورده است و كسى كه او را به اندازه مشخص در آورد، جاودانى او را از بين برده است و كسى كه بگويد: خداوند چگونه است؟ او را وصف كرده است و كسى كه بگويد: بر چه چيزى قرار دارد؟ او را سوار بر چيزى كرده است و كسى كه بگويد: خداوند كجاست؟ مكان‏هايى را از وجود او خالى كرده است و كسى كه بگويد: خداوند تا چه موقع هست؟ او را در زمان قرار داده است. او زمانى كه معلومى وجود نداشت، عالم بود و زمانى كه مخلوقى نبود، آفريننده بود و زمانى كه پرورش شونده‏اى نبود، پروردگار بود و زمانى كه خدا پرستى وجود نداشت، خدا بود و پروردگار ما، اين گونه توصيف مى‏گردد و او بالاتر از آن چيزى است كه وصف كنندگان توصيف مى‏كنند.

15 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْعَبَّاسِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عَمْرٍو النَّصِيبِيِّ قَالَ سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع عَنِ التَّوْحِيدِ فَقَالَ وَاحِدٌ صَمَدٌ أَزَلِيٌّ صَمَدِيٌّ- لَا ظِلَّ لَهُ يُمْسِكُهُ وَ هُوَ يُمْسِكُ الْأَشْيَاءَ بِأَظِلَّتِهَا عَارِفٌ بِالْمَجْهُولِ مَعْرُوفٌ عِنْدَ كُلِّ جَاهِلٍ فَرْدَانِيٌّ لَا خَلْقُهُ فِيهِ وَ لَا هُوَ فِي خَلْقِهِ غَيْرُ مَحْسُوسٍ وَ لَا مَجْسُوسٍ وَ لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ عَلَا فَقَرُبَ وَ دَنَا فَبَعُدَ وَ عُصِيَ فَغَفَرَ وَ أُطِيعَ فَشَكَرَ لَا تَحْوِيهِ أَرْضُهُ وَ لَا تُقِلُّهُ سَمَاوَاتُهُ وَ إِنَّهُ حَامِلُ الْأَشْيَاءِ بِقُدْرَتِهِ دَيْمُومِيٌّ أَزَلِيٌّ لَا يَنْسَى وَ لَا يَلْهُو وَ لَا يَغْلَطُ وَ لَا يَلْعَبُ وَ لَا لِإِرَادَتِهِ فَصْلٌ وَ فَصْلُهُ جَزَاءٌ وَ أَمْرُهُ وَاقِعٌ- لَمْ يَلِدْ فَيُورَثَ وَ لَمْ يُولَدْ فَيُشَارَكَ- وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ

ترجمه :

15. حماد بن عمرو نصيبى مى‏گويد: از امام صادق (عليه السلام) درباره يگانگى خدا پرسيدم، فرمودند: (خداوند) يگانه، بى‏نياز و هميشگى است. بى‏نيازى است كه هيچ تكيه گاهى ندارد تا او را حفظ كند، در حالى كه تمام چيزها با تكيه بر او حفظ شده‏اند. به ناشناخته‏ها آگاه است و نزد هر نادانى شناخته شده مى‏باشد. يگانه‏اى است كه نه مخلوقاتش در او بوده و نه او در مخلوقاتش مى‏باشد و قابل حس نيست و مورد جست و جو قرار نمى‏گيرد و چشم‏ها او را نمى‏بينند. بزرگى است كه نزديك مى‏باشد و نزديكى است كه دور است. نافرمانى مى‏شود و مى‏بخشد، مورد اطاعت قرار مى‏گيرد و پاداش مى‏دهد. زمين خداوند نمى‏تواند او را در بر بگيرد و آسمان او را به زحمت نمى‏اندازد، زيرا او با قدرت خود تمام چيزها را در بر مى‏گيرد. دائمى و هميشگى است، به طورى كه فراموش نمى‏كند و اهل كارهاى بيهوده نيست، اشتباه نكرده و بازى نمى‏كند و در خواسته او جدايى نمى‏افتد، جدايى او انجام گرفته و دستورات او به وقوع پيوسته است. كسى را متولد نكرده است تا از او ارث ببرد و از كسى متولد نشده تا با او شريك باشد و هيچ كس همتاى او نمى‏باشد.

16 وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ حَدَّثَنَا يَزِيدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ الْخَزَّازِ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ اللَّهُ غَايَةُ مَنْ غَيَّاهُ وَ الْمُغَيَّا غَيْرُ الْغَايَةِ تَوَحَّدَ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَ وَصَفَ نَفْسَهُ بِغَيْرِ مَحْدُودِيَّةٍ فَالذَّاكِرُ اللَّهَ غَيْرُ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَيْرُ أَسْمَائِهِ وَ كُلُّ شَيْ‏ءٍ وَقَعَ عَلَيْهِ اسْمُ شَيْ‏ءٍ سِوَاهُ فَهُوَ مَخْلُوقٌ أَ لَا تَرَى إِلَى قَوْلِهِ الْعِزَّةَ لِلَّهِ الْعَظَمَةُ لِلَّهِ وَ قَالَ وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏ فَادْعُوهُ بِها وَ قَالَ قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَيًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏ فَالْأَسْمَاءُ مُضَافَةٌ إِلَيْهِ وَ هُوَ التَّوْحِيدُ الْخَالِصُ

ترجمه :

16. از امام صادق (عليه السلام) روايت شده است كه فرمودند: خداوند، پايان هر چيزى است كه پايان دارد و پايان دهنده غير پايان‏پذير است. با پروردگارى، يگانه است و بدون اينكه محدود شود، خود را توصيف كرده است. پس كسى كه از خداوند ياد مى‏كند، غير از خداوند است و خداوند غير از نام‏هاى خود مى‏باشد و هر چيزى كه بر او نام (چيز) به جز او واقع گردد، آفريده شده است. مگر نمى‏بينى كه خداوند فرموده است: سربلندى و بزرگى، مخصوص خداوند است و مى‏فرمايد: نام‏هاى نيكو، به خداوند اختصاص دارد، پس او را با همان نام‏هاى خوب صدا بزنيد.⁽¹³⁾

قال مصنف هذا الكتاب رضي الله عنه إن الله تبارك و تعالى نهى آدم و زوجته عن أن يأكلا من الشجرة و قد علم أنهما يأكلان منها لكنه عز و جل شاء أن لا يحول بينهما و بين الأكل منها بالجبر و القدرة كما منعهما من الأكل منها بالنهي و الزجر فهذا معنى مشيته فيهما و لو شاء عز و جل منعهما من الأكل بالجبر ثم أكلا منها لكانت مشيتهما قد غلبت مشيته كما قال العالم ع تعالى الله عن العجز علوا كبيرا

ترجمه :

18. فتح بن يزيد جرجانى مى‏گويد: امام رضا (عليه السلام) را در حاليكه از مكه به خراسان مى‏رفتم، ديدم كه ايشان به سوى عراق مى‏رفتند و شنيدم كه مى‏فرمود: كسى كه از خدا بترسد، از او مى‏ترسند و كسى كه از خدا اطاعت كند، از او اطاعت مى‏كنند. سعى كردم كه خودم را به ايشان برسانم و (در نهايت) رسيدم و سلام كردم. جواب سلام مرا داده و فرمودند: اى فتح! كسى كه خدا را خشنود كند، از ناخشنودى بندگان ترسى ندارد و كسى كه آفريدگار را خشنود سازد شايسته است كه خداوند، خشم آفريدگان خود را نسبت به او از بين ببرد. آفريدگار جز به چيزى كه خودش را وصف مى‏كند، وصف نمى‏شود. چگونه او قابل توصيف است در حالى كه حواس از درك او و خيال از رسيدن به او و انديشه‏ها از تعيين او و چشم‏ها از غلبه بر او ناتوان هستند. از آنچه توصيف كنندگان توصيف مى‏كنند برتر و از آنچه كه ستايش كنندگان ستايش مى‏كنند، بالاتر است. دورى‏اش در نزديكى و نزديكى‏اش در دورى است. پس او در دورى‏اش نزديك و در نزديكى‏اش دور مى‏باشد. به چگونگى، چگونگى بخشيده است؛ پس گفته نمى‏شود كه او چگونه است؟ و به كجايى، كجايى داده است، پس به او گفته نمى‏شود كه كجاست؟ زيرا او ايجاد كننده چگونگى و كجايى است. اى فتح! هر جسمى از غذايى استفاده مى‏كند مگر خداوند روزى دهنده، زيرا او به جسم‏ها جسم بخشيده، و خود نه جسم و نه صورت است، قطعه قطعه نمى‏شود، پايان نمى‏پذيرد، اضافه نمى‏شود، كم نمى‏گردد، از تركيب شدن در ذاتى كه جسم است به دور مى‏باشد. او لطيف، آگاه شنونده، بينا، يكتا، يگانه و بى‏نياز است. كسى را به دنيا نياورده و از كسى، متولد نشده است، كسى همتاى او نيست. ايجاد كننده چيزها، تجسم بخش جسم‏ها، تصوير كننده چهره‏هاست و اگر چنان بود كه تشبيه كنندگان مى‏گويند، آفريدگار از آفريده شده، روزى دهنده از روزى داده شده و ايجاد كننده از ايجاد شده شناخته نمى‏شد. ولى او ايجاد كننده است و ميان خود و به آنچه كه جسم، صورت و حقيقت داده، فرق گذاشته است، زيرا به چيزى شباهت ندارد. عرض كردم: خدا يكى و انسان هم يكى است. آيا در اين صورت در يكى بودن مساوى نيستند؟ فرمودند: خداوند تو را نگه دارد. موضوع محالى را بيان كردى. شباهت و همانندى در معانى است، ولى نام‏ها يكى هستند كه دلالت بر نامبرده مى‏كنند. در انسان كه گفته مى‏شود يكى است يعنى اين كه يك جسم داشته و دو جسم ندارد، ولى داراى اجزايى جدا بوده و مثل هم نيست، خونش غير از گوشتش، گوشتش غير از خونش، رگش غير از عروقش، موهايش غير از پوستش، سياهى او غير از سفيدى‏اش است و قسمت‏هاى ديگر بدنش با هم متفاوت است. پس انسان در نام يكى است نه در معنا، ولى خداوند يكى است و غير از او خدايى نيست. در او دگرگونى راه ندارد و تفاوتى به زيادى يا كمى نيست. بنابراين انسان از تكه‏هاى گوناگون جوهر كه با جمع شدن با يكديگر يك چيز شده است؛ آفريده شده است. عرض كردم: كلمه زيبايى در كلام شما بود، آن را براى من توضيح دهيد. مى‏دانم كه به دليل تفاوت، لطف خداوند غير از لطف ديگران است، اما دوست دارم كه بيشتر توضيح بدهيد. اى فتح! اينكه گفتم خداوند لطيف است يعنى براى آفريده‏ها لطيف است و به چيزهاى لطيف آگاهى دارد. آيا به آثار آفريدن او در گياهان لطيف و غير لطيف نگاه نمى‏كنى؟ و به آفرينش ظريف در حيوانى مثل جيرجيرك، پشه و چيزهاى كوچك‏تر از آن‏ها، يعنى آفريده‏هايى كه با چشم ديده نمى‏شوند و حتى به خاطر كوچكى، نر و ماده و قديم و جديد آن تشخيص داده نمى‏شود، نگاه نمى‏كنى؟ زمانى كه موجودات كوچك با اين همه ظرافت و آگاهى نسبت به جفت‏گيرى و فرار از مرگشان و نيز آماده شدن آنچه كه به صلاحشان است در عمق درياها و يا در درون درختان و صحرا و بيابان‏ها و فهميدن سخن يكديگر و شناخت فرزندانشان و آوردن غذا براى آنها و نيز تركيب رنگ هايشان كه سرخى با زردى و سفيدى با سرخى تركيب مى‏شود، نگاه مى‏كنيم، مى‏فهميم كه آفريننده اين موجودات، لطيف است. ديگر آن كه هر سازنده لطيفى آن را از چيزى مى‏سازد و خداوند آفريدگار لطيف و بزرگ از غير آن چيز آفريده و ساخته است. عرض كردم: فداى شما شوم! آيا غير از آفريدگار بزرگ آفريدگارى هست؟ فرمود: خداوند مى‏فرمايد: بر خداوند مبارك باد كه بهترين آفرينندگان است.⁽¹⁵⁾ او خود مى‏گويد كه در ميان بندگانش آفريننده‏هايى مانند عيسى بن مريم وجود دارد كه با اجازه خدا از گِل، شكل پرنده‏اى را مى‏ساخت و سپس در آن مى‏دميد و به اذن خداوند تبديل به پرنده (زنده) مى‏شد و سامرى براى مردم جسم گاوى كه صدا مى‏كرد ساخت. عرض كردم: عيسى (عليه السلام) از گِل پرنده‏اى ساخت، تا شاهد پيامبرى‏اش باشد و سامرى جسم گاوى ساخت تا پيامبرى موسى (عليه السلام) را انكار كند. فرمود: اى فتح! خداوند دو اراده دارد: (يكى) اراده حتمى و ديگر اراده‏اى كه نهى مى‏كند ولى مى‏خواهد. دستور مى‏دهد اما نمى‏خواهد. مگر نديدى كه خداوند، آدم و همسرش را از خوردن ميوه درخت نهى كرد، ولى خواست و اگر نمى‏خواست، آن دو نمى‏خوردند و اگر مى‏خوردند اراده آن دو، بر اراده خداوند پيروز مى‏شد؛ و به ابراهيم (عليه السلام) دستور داد فرزندش را قربانى كند ولى خواست كه او قربانى نشود و اگر نمى‏خواست كه او قربانى نشود اراده ابراهيم (عليه السلام) بر اراده خداوند پيروز مى‏شد. عرض كردم: خداوند مشكلات شما را برطرف سازد، همان طورى كه مشكل مرا برطرف ساختيد. شما فرموديد كه خداوند شنوا و بيناست. آيا شنونده به گوش و بينا به چشم است؟ آن حضرت فرمودند: او مى‏شنود به آنچه كه مى‏بيند و مى‏بيند به آنچه مى‏شنود. بيناست نه به چشم مثل چشم بندگان. و شنونده است نه مثل شنيدن شنوندگان، از كسى كه از جاى پاى مورچه‏اى سياه بر روى سنگى بى صدا در شب تاريك در زير زمين و دريا بر خداوند پوشيده نمى‏ماند، مى‏گوييم كه او بيناست، اما نه مثل چشم آفريده‏ها. و از آن جايى كه گوناگونى زبان‏ها موجب اشتباه او نمى‏گردد و شنيدن از يكى، او را از شنيدن ديگران منع نمى‏كند مى‏گوييم، شنونده است، اما نه مثل شنيدن شنوندگان. عرض كردم: فداى شما شوم يك موضوع ديگر مانده است.

فرمودند: خداوند پدرت را بيامرزد، آن را بگو.

عرض كردم: آيا قديم يعنى خداوند چيزى كه نبوده است را مى‏داند كه اگر بود شود، چگونه خواهد بود؟ آن حضرت فرمود: واى بر تو! پرسش‏هاى تو دشوار است. (بوى كفر مى‏دهد.) مگر نشنيده‏اى كه خداوند مى‏فرمايد: اگر در آسمان و زمين خدايى غير از خداى يگانه بود، هر دو نابود مى‏شدند.⁽¹⁶⁾ و نيز فرموده است: ما را از اين مكان بيرون ببر تا كار خوب انجام دهيم، غير از كارهايى كه انجام داديم.⁽¹⁷⁾ و فرمود: اگر به دنيا بازگردانده شوند به آنچه از آن نهى شده‏اند، باز مى‏گشتند.⁽¹⁸⁾ پس او چيزى را كه نبود مى‏دانست كه اگر بود شود چگونه خواهد بود. برخاستم تا دست و پاى آن حضرت را ببوسم. سر مبارك را جلو آورد و صورت و سر (مبارك) ايشان را بوسيدم و از نزد ايشان خارج شدم، در حالى كه از توفيقى كه به من داده شده بود، آن چنان خوشحال بودم كه نمى‏توان وصف كرد.

شيخ صدوق رحمه الله نويسنده كتاب مى‏گويد: خداوند، حضرت آدم (عليه السلام) و همسرش را از خوردن درخت نهى كرد ولى مى‏دانست كه آن دو از آن مى‏خورند؛ با اين حال با قدرت خود، بين آن دو و خوردن آن درخت، مانع نشد، اما با نهى و منع از خوردن، از آن درخت منعشان كرد. اين معناى خواست خدا درباره آن دو بود و اگر خداوند مى‏خواست به زور آن دو را از خوردن منع و آن دو از آن بخورند، در اين صورت همان گونه كه امام فرموده است: خواست آن دو بر خواست خداوند پيروز مى‏شد و خداوند از ناتوان شدن بالاتر است.

19 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِيُّ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّهُ قَالَ إِلَهِي تَاهَتْ أَوْهَامُ الْمُتَوَهِّمِينَ وَ قَصُرَ طَرْفُ الطَّارِفِينَ وَ تَلَاشَتْ أَوْصَافُ الْوَاصِفِينَ وَ اضْمَحَلَّتْ أَقَاوِيلُ الْمُبْطِلِينَ عَنِ الدَّرْكِ لِعَجِيبِ شَأْنِكَ أَوِ الْوُقُوعِ بِالْبُلُوغِ إِلَى عُلُوِّكَ فَأَنْتَ فِي الْمَكَانِ الَّذِي لَا يَتَنَاهَى وَ لَمْ تَقَعْ عَلَيْكَ عُيُونٌ بِإِشَارَةٍ وَ لَا عِبَارَةٍ هَيْهَاتَ ثُمَّ هَيْهَاتَ يَا أَوَّلِيُّ يَا وَحْدَانِيُّ يَا فَرْدَانِيُّ شَمَخْتَ فِي الْعُلُوِّ بِعِزِّ الْكِبْرِ وَ ارْتَفَعْتَ مِنْ وَرَاءِ كُلِّ غَوْرَةٍ وَ نِهَايَةٍ بِجَبَرُوتِ الْفَخْرِ

ترجمه :

19. سهل بن زياد از امام هادى (عليه السلام) نقل مى‏كند كه آن حضرت فرمودند: پروردگارا! خيال خيال پردازان به كجى رفته و نگاه ناظران ناتوان شده و توصيف توصيف كنندگان درهم ريخته و سخن باطل كنندگان، از درك جايگاه دست نيافتنى تو نابود شده است. آيا دست يابى به اوج قدرت تو امكان دارد در حالى كه تو در جايگاه بى‏پايان هستى، و چشمى با اشاره و كلامى بر تو قرار نمى‏گيرد، هرگز و باز هم هرگز اى نخستين! اى يگانه! اى فرد! به بزرگى جايگاهت از همه برترى، و به جبروت افتخارت از هر نهايتى، بالاترى.