شـكى نيست كه جامعه اى كه انسان به مقتضاى سرشت و طبيعت اوليه اش آن را پديد آورده , فقط بـامـبـادلـه پول و كار مى تواند روى پاى خود بايستد واگر اين مساله در كار نبود, جامعه انسانى طرفة العينى زنده نمى ماند.
ايـن مـبـنـا اسـتـوار است كه چيزهايى از مواد اوليه زمين مى گيرد و در حد توان روى آن ها كار مـى كند و آن گاه به اندازه نياز خود از آن براى خودش بر مى داردو مازاد بر نيازش را با چيزهايى كه ديگر افرادجامعه در اختيار دارند و مورد نياز او مى باشدمعاوضه مى كند.
نـانـى كـه تـهـيه كرده است بر مى دارد و اضافه بر نيازش را با پارچه اى كه نساج بافته است عوض مى كند.
همين ترتيب .

اجتماعشان در حقيقت خريد و فروش و مبادله ومعاوضه است .

آن چـه از بـررسـى هـاى اقتصادى به دست مى آيد,اين است كه نخستين انسان ها معاملات خود را بـه صـورت مـبـادلـه پـايـاپـاى و كـالا به كالا انجام مى داده اندو فكرشان به فرايندى فراتر از اين نمى رسيده است .

نـكـتـه اى كه در اين جا هست اين است كه نسبت ميان كالاها, بر حسب شدت و ضعف نيازشان به آن ها وفراوانى و كمبود كالاهاى مورد نياز, در ميان آن هافرق مى كرد.
كـمياب تر بود تمايل به تحصيل آن بيشتر مى شد وارزش آن نسبت به ساير كالاها افزايش مى يافت وبـرعـكـس , هـرچه كمتر مورد نياز بود يا بر اثر فراوانى و وفور كسادتر مى شد, رغبت مردم به آن كمترمى شد و ارزشش از ساير كالاها پايين تر مى آمد.
اين موضوع در واقع ريشه ارزش و قيمت اس .

پـس از مدت ها, انسان ها پاره اى كالاهاى كمياب و با ارزش , مانند گندم و تخم مرغ و نمك راپايه قيمت قرار دادند و ساير كالاهاى مالى , باارزش هاى متفاوت , را با آن ها سنجيدند و اين كالاها محور مبادلات بازار قرار گرفت .

هنوز هم در برخى جوامع كوچك روستايى و ميان قبايل بدوى رايج است .

انـسـان ها همچنان اين شيوه را به كار مى بستند تاآن كه به برخى فلزات , مانند طلا و نقره و مس وامـثـال ايـن هـا دسـت يـافـتـند و آن ها را ملاكى براى قيمت ديگر كالاها و مقياس واحدى براى سنجش آن ها قرار دادند.
متكى به خود و بقيه كالاها متكى به آن ها بودند.
عـاقـبـت , كـار بـه آن جـا رسـيـد كـه طلا مقام اول را به دست آورد و نقره مقام دوم را و بقيه در مـقـام هاى بعد قرار گرفتند و همگى به صورت سكه هاى شاهى يا دولتى ضرب شدند و يكى دينار شـد و يـكـى درهـم و يكى فلس و غيره كه شرح اين داستان مفصل ازدايره و هدف بحث ما, خارج است .

چـندى نگذشت كه طلا و نقره پايه قيمت گذارى شدند و بهاى هر چيزى با آن ها تعيين مى شد و مـال يـا كـار انسان با آن دو سنجيده مى شد و بالا رفتن هرنياز حياتى در اين دو فلز متمركز بود و ملاك ثروت و دارايى به شمار مى آمدند و روح زندگى جامعه باآن ها پيوند داشت , به طورى كه با مختل شدن كاراين دو فلز, روح جامعه نيز دچار اختلال مى شد, اگراين دو فلز در بازار معاملات جـريـان مـى يـافـتند,معاملات نيز به جريان مى افتاد و اگر متوقف مى شدند معاملات نيز متوقف مى گرديد.
بعدها وظيفه اى را كه در جوامع انسانى به اين دوفلز محول شده بود ـ يعنى حفظ ارزش كالا و كار وتـشـخـيـص نـسـبـت يكى از آن ها به ديگرى ـ اوراق رسميى كه امروزه ميان مردم رايج است به عهده گرفت , مثل پوند و دلار و غيره و مانند چك هاى بانكى .

بدون آن كه فى نفسه ارزشى داشته باشند, پس اين هاارزش هايى اعتبارى هستند.
دقـت در جايگاه اجتماعى طلا و نقره ـ از اين جهت كه دو پول نگهدارنده ارزش ها و قيمت ها ودو مـقـيـاسـى هـسـتـنـد كـه كـالاهـا و دارايى ها,با نسبت هاى متفاوتى كه ميانشان هست , با آن دو سنجيده مى شوند ـ روشن مى سازد كه اين دو فلز نمايانگرنسبت اشيا با يكديگر مى باشند و از آن جا كـه ,بـرحسب اعتبار ـ نمايانگر نسبت ها و حتى مى توان گفت خود نسبت ها, هستند, لذا با بطلان آن هـانـسـبـت هـا نيز باطل مى شوند و با نگهدارى آن ها وجلوگيرى از جريانشان نسبت ها حبس مى شوند و باتوقف آن ها متوقف مى شوند.
در دو جـنـگ جـهـانـى اخـيـر شـاهـد بـوديم كه ازاعتبار افتادن پول هاى برخى كشورها, مانند منات دولت تزارى و مارك آلمان , چه آشوب و فروپاشى ثروت و اختلالى در امور زندگى مردم پديد آمد.
اندوختن طلا و نقره و جلوگيرى از گردش آن ها درميان مردم نيز همين وضع را پيش مى آورد.
فـرمـايـش امـام بـاقـر(ع ) در روايـت امـالـى كـه پـيـشترنقل كرديم اشاره به همين نكته دارد : خـداونـددرهـم ها و دينارها را براى مصلحت آفريدگانش قرار داده و امور زندگى و كسب و كار آن ها با اين هارو به راه مى شود.
از اين جا روشن مى شود كه گنجينه كردن واندوختن طلا و نقره , باعث از بين رفتن ارزش اشياو نـابـود شدن قدرت زر و سيم هاى اندوخته شده درزنده كردن داد و ستدهاى جارى و رونق بازار درجـامـعه است و از بين رفتن معاملات و از كار افتادن بازارها, حيات جامعه را از بين مى برد و به نسبت ركود و وقفه داد و ستدها و بازارها, حيات جامعه دچار وقفه و ضعف مى گردد.
مـنـظـورم از انـدوخـتـن زر و سيم , انبار كردن آن هادر گنجه هاى مخصوص نيست , چه , حفظ ونـگـهـدارى امـوال نـفيس و كالاهاى ارزشمند ازنابودى , وظيفه اى است كه غريزه انسانى بدان حكم مى كند و عقل سليم آن را مى پسندد.
نـقـديـنه ها در راه داد و ستدها, به هر نحوى , به جريان افتد, افتاده است و چنانچه برگشت كرد, بايداندوخته شوند و از نابودى و خطر غصب و سرقت وتاراج و خيانت حفظ گردند.
مـنـظـورم انـدوخـتـن زر و سـيـم و دور قـرار دادن آن ها از جريان يافتن در دادوستدهاى بازار و گـردش بـراى بـهـبود شؤون زندگى و رفع نيازهاى جامعه است , مانند سير كردن گرسنه اى و سـيراب كردن تشنه اى و پوشاندن برهنه اى و سود كاسبى وبهره مند شدن كارگرى و رشد مالى و درمان بيمارى وآزاد ساختن اسيرى و نجات دادن بدهكارى و زدودن رنجى و گشودن گره غمى و كمك به بيچاره ودرمانده اى و دفاع از قلمرو و حريم جامعه پاك وسالم و اصلاح مفاسد اجتماعى و مـوارد بى شمارديگرى كه هزينه كردن پول در آن ها يا واجب ولازم است يا مستحب و يا مباح و در هر صورت بايدحد اعتدال را نگه داشت و از افراط و تفريط وامساك و ولخرجى خوددارى كرد.
كـه انـفاق و هزينه كردن پول مستحب (يا مباح ) است ,گو اين كه خوددارى از آن نه شرعا گناه و جرم است و نه عقلا, اما از بين بردن زمينه انفاقات مستحب باانباشتن پول , خود از بدترين جرم ها و گناهان است .

ايـن مـسـالـه را در زنـدگـى روزمـره خـود در امورمربوط به مسكن و ازدواج و خورد و خوراك وپـوشاك در نظر بگيريد,خواهيد ديدكه ترك انفاقهاى مستحب در شؤون زندگى و معاش و اكتفا كـردن دقـيـق بـه انفاقات ضرورى كه در حد واجب شرعى باشد چه اختلالى در نظام زندگى به وجود مى آورد,اختلالى كه هيچ چيز آن را جبران نمى كند و راه سرايت فساد و تباهى به آن را هيچ عاملى نمى بندد.
با اين توضيحات روشن مى شود كه آيه ((والذين يكنزون الذهب و الفضة و لاينفقونها فى سبيل اللّه فـبـشـرهـم بـعـذاب الـيـم )) بـعـيـد نـيـست مطلق باشدو انفاقات مستحب را هم , با عنايت به آن چـه گـذشت , شامل شود, زيرا اندوختن پول و دارايى هاموضوع انفاقات مستحب را نيز, همانند انفاقات واجب , از بين مى برد.
هـمـچـنـين معناى سخن ابوذر روشن مى شود كه پيش از اين به روايت طبرى گفتيم كه وقتى بـرعثمان بن عفان وارد شد, به او گفت : از مردم به همين راضى نشويد كه آزار ندهند, بلكه بايد بذل احسان كنند و پردازنده زكات نبايد به همين كاربسنده كند, بلكه بايد به همسايگان و برادران نيزنيكى كند و به خويشاوندان برسد.
عـبـارت او تـقـريـبـا يا دقيقا تصريح دارد به اين كه وى نيز انفاق آن چه را, بعد از اخراج زكات , از هـزيـنه زندگى اضافه بيايد واجب نمى دانسته است , بلكه انفاق در راه خدا را به واجب و مستحب تقسيم مى كند, منتها حرف او اين بوده كه راه هاى انفاقات غير زكوى را نبايد بست و باب خيرات را بـكـلـى مسدود كرد, زيرا اين كار مستلزم ابطال غرض تشريع و تباه كردن مصلحت عامى است كه شارع درنظر گرفته است .

ابـوذر مى گويد : حكومت اسلام , حكومت خودكامانه قيصران روم يا پادشاهان ايران نيست كه تنها وظيفه اش ايجاد امنيت و جلوگيرى از تجاوزمردم به يكديگر باشد و مردم آزاد باشند هر كارى كه دلـشـان خـواست انجام دهند, افراط كنند يا تفريط,اصلاح كنند يا افساد, راه درست را بپيمايند يا بيراهه روند.
بكنند و كسى از ايشان باز خواست نكند.
حـكـومـت اسـلام يك حكومت اجتماعى ـ دينى است كه صرفا از مردم به اين راضى نمى شود كه به يكديگر آزار نرسانند, بلكه مردم را در كليه شؤون زندگيشان به سوى عواملى سوق مى دهد كه آنـان رامى سازد و براى تمام طبقات جامعه ـ از امير و مامورو رئيس و مرئوس و خادم و مخدوم و توانگر وتهيدست و قدرتمند و ناتوان ـ در حد توانش سعادت زندگى آن ها را فراهم مى آورد.
ثروتمند را از طريق كمك فقير به او برطرف مى سازد و نياز فقير را از طريق مال ثروتمند,جايگاه و مـقـام قـوى را از طـريـق احـتـرام ضعيف به اوحفظ مى كند و حيات ضعيف را از طريق مهربانى ومـراقـبـت قـوى از او, صـدارت فـرادسـت را از طـريـق اطـاعـت فرودست از او حفظ مى كند و اطاعت فرودست را از طريق انصاف و عدالت فرادست .

ايـن همه , تنها با ترويج نيكوكارى ها و گشودن باب خيرات و به كار بستن واجبات و مستحبات به نحوى كه در خور و شايسته آن ها باشد امكانپذير است .

اكـتـفـا نـمودن به دادن زكات واجب و ترك يكسره انفاق هاى مستحب , بنياد زندگى دينى را به هـم مى زند و غرض شارع را نقض مى كند و مايه حركت سريع به سمت يك نظام از هم گسيخته و هرج ومرج و فسادى ريشه دار غير قابل اصلاحى مى شود.
هـمه اين ها, ناشى از سهل انگارى در زنده داشتن غرض دين و مسامحه با ستمگران است ((اگر به آن عمل نكنيد فتنه و فسادى بزرگ در زمين پديدخواهد آمد)).
ابـوذر ـ در روايـتى كه قبلا از طبرى نقل كرديم ـبه معاويه مى گفت : چرا مال مسلمانان را مال اللّه مـى نـامـى ؟
مـعـاويه در جوابش مى گفت : خدا رحمتت كند! اى ابوذر, مگر نه اين است كه ما بندگان خداهستيم و مال مال اوست و مردم آفريدگان او وفرمان , فرمان او؟
و ابوذر مى گفت : با اين همه , اين سخن را مگو.
علتش اين بود كه آن چه را معاويه و كارگزاران او و خلفاى اموى بعد از او مى گفتند, گو اين كه سـخـن حـق و درستى بود و از پيامبر(ص ) نيز اين سخن روايت شده و كتاب خدا هم بر آن دلالت دارد, امـانـتـيـجـه اى كه آن ها از اين جمله مى گرفتند, درست برخلاف آن چيزى بود كه خداى سبحان در نظردارد, زيرا مقصود از جمله ((المال مال اللّه )) اين است كه مال به سبب برخوردارى كسى از قدرت و شوكت و سلطه , اختصاص به او پيدا نمى كند.
دارايى ها از آن خداست و بايد در همان مواردى كه خود او تعيين و مشخص كرده است , هزينه شود.
ثـروتـى را كـه فـرد از طريق كسب و كار يا ارث و ياامثال اين راه ها به دست مى آورد حكم خود را داردو امـوالـى را كه حكومت اسلامى به دست مى آورد,مانند غنيمت يا جزيه يا خراج يا صدقات و امـثال اين ها نيز موارد انفاقشان را دين مشخص كرده وزمامدار حق ندارد هيچ يك از اين درآمدها را بـه مقدار بيشتر از آن چه براى مخارج زندگيش لازم است به خود يا يكى از بستگانش اختصاص دهـد,چه رسد به اين كه اموال را كنز و مال اندوزى كند و باآن ها كاخ ‌ها برافرازد و حاجب و دربان استخدام كندو نحوه زندگى قيصر و كسرا را در پيش گيرد.
امـا غـرض مـعـاويـه و امـثال او از اظهار اين جمله آن بود كه جلو اعتراض مردم به مصرف كردن مال مسلمانان در راه اميال و شهواتشان و بذل و بخشش آن در راه هاى غير خداپسندانه و نرساندن آن بـه مـستحقانش را بگيرند و نگذارند كه مسلمانان بگويند : مال مسلمانان را چرا در راهى غير از راه آنـان خـرج مـى كنيد؟
لذا مى گفتند : مال از آن خداست و ما هم امناى او هستيم و طبق نظر خـود دراين اموال دخل و تصرف مى كنيم و با اين منطق ,بازى كردن دلخواهانه با مال اللّه را براى خـود روامـى شـمـردند و بر دخل و تصرفات خودسرانه شان درآن مهر صحت و تاييد مى زدند, در صـورتـى كـه جـمله المال مال اللّه نتيجه اى خلاف اين مى دهد ومال خدا و مال مسلمانان به يك معناست .

و امثال او اين دو جمله را به دو معناى جداگانه گرفتند كه هريك خلاف ديگرى است .

اگـر مـنـظـور مـعـاويه از اين جمله اش : ((المال مال اللّه )) همان معناى درست و واقعى آن بود, معنانداشت كه ابوذر از كاخ او بيرون آيد و در ميان مردم فرياد زند : بشارت باد گنج اندوزان را به داغ نهادن بر پيشانى ها و پهلوها و پشت هايشان .

الـبـتـه مـعـاويه به ابوذر گفته بود كه به نظر او آيه كنز اختصاص به اهل كتاب دارد و شايد يكى ازعـوامـل بـدبـيـنى او به آن ها اين بود كه در هنگام نوشتن مصحف عثمان آنان اصرار داشتند كه حرف واو را از جمله ((والذين يكنزون الذهب .

كـنـنـد تـا جـايـى كه ابى تهديد كرد اگر اين حرف رانياورند خواهد جنگيد و آن ها هم ناچار واو رانوشتند.
ايـن داستان در سخن طبرى كه از سيف و او ازشعيب نقل كرد,گرچه به گونه اى پرداخته شده كه نشان دهد اجتهاد ابوذر در اين زمينه نادرست بوده ـ وطبرى در آغاز گفتارش به اين معنا تصريح هم كرده ـ اما سر و ته داستان دلالت بر درستى نظر او دارد.
بـارى , آيـه شـريـفـه كـنـز بـر حـرمـت گنجينه كردن طلا و نقره در جايى كه انفاقش واجب و ضـرورى اسـت و نـدادن آن بـه مستحقان زكات و خوددارى ازانفاق آن ها در راه دفاع و همچنين حرمت قطع نمودن راه خير و احسان در ميان مردم دلالت دارد.
و در تـعـلـق وجوب انفاق فرقى نيست ميان اموالى كه در بازارها جارى و در گردش است و ميان امـوالـى كـه در زمين دفن شده است , منتها گنجينه كردن اموال ,اين گناه اضافى را دارد كه به سبب پوشاندن مال ازنظر زمامدار مسلمانان , خيانت و فريب نسبت به اوبه شمار مى آيد.

نهى از مال پرستى .