بخش چهار: كتابشناسى

درآمدى بر كتابشناسى توصيفى كتب حديث شيعه (1)

تشيّع، با اعتقاد به عصمت امامان‏عليهم السلام و باور به استمرار نبوت در امامت، از منابع بسيار غنى در دين شناسى برخوردار است. شيعيان، علاوه بر آنچه اهل سنّت از اقوال و سيره پيامبرصلى الله عليه وآله - كه در طول 23 سال صادر شده - پذيرفته‏اند، اقوال و سيره امامان‏عليهم السلام را - كه در طول سيصد و اندى سال پس از پيامبر ظهور يافته - نيز باور دارند.
اين گنجينه‏ها، ميراث حديث شيعه است كه اهل سنّت، خود را از آن، محروم ساخته و بدين ترتيب، بزرگترين خسارات علمى را برخود وارد آورده‏اند.
تا اواسط قرن چهارم كه غيبت كبرا آغاز مى‏گردد، مُدوَّنات حديثى شيعه بسيار بود. شيخ حرّعاملى در وسائل الشيعة، رقم آنها را 6600 گفته است. (2) مجلسى اوّل، در روضةالمتقين، رقم را به هشت هزار رسانده است. (3) برخى از نويسندگان معاصر، عناوين 1695 عدد از اين مدوّنات را ارائه كرده‏اند. (4) علّامه شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعةذيل كتاب حديث، 738 كتاب (5) و ذيل عنوان اصول اربعمأة، 117 اصل را نام برده است. (6)
پس از قرن چهارم كه دوره اوّل حديث شيعه به پايان مى‏رسد، تا قرن چهاردهم نيز كتب بسيارى تأليف شده است.
گرچه از آثار دوره اوّل، اطلاعاتى اندك در اختيار است، اما باب بحث و تحقيق در آن گشوده است و مى‏تواند فوائد علمى بسيار به همراه داشته باشد. شناختن آنها و حتى فهرست كردن عناوين آنها امرى لازم و ضرورى است؛ چنان‏كه معرفى و شناساندن كامل كتب دوره‏هاى بعد - كه اينك در دسترس است - بايسته‏اى ديگر است.
واقعيتْ آن است كه اگر از چند و چون اين آثار و سير نگارش آنها و آنچه بر آنها در بستر زمان رفته، اطلاعى در دسترس نباشد، نمى‏توان بهره‏اى وافى و كامل از آنها برد.
عالمان سنّى در معرفى كتب حديثى خود، پيش‏تر از عالمان شيعى حركت كرده‏اند. تدوين آثارى چون قواعد التحديث، نوشته جمال الدين قاسمى - كه بحثى از آن به شناساندن كتب حديث اختصاص دارد - و نيز «دليل مؤلّفات الحديث الشريف المطبوعة»، نوشته محيى الدين عطيّه، گواه اين مدعاست.
در ميان شيعه، اگر از خاتمه وسائل الشيعة (7) و خاتمه مستدرك الوسائل (8) و برخى رساله‏ها (9) و نوشته‏هاى ضمنى ديگر (10) بگذريم، تأليفى جامع و كامل در معرفى كتب حديث، در دست نيست.
در طرحى كه نگارنده اين سطور در دست اجرا دارد، با استمداد از ارواح مقدّس معصومان‏عليهم السلام، تلاش مى‏شود تا متون حديثى شيعه امامى، به گونه‏اى نسبتاً جامع و كامل، معرّفى گردد؛ بدان اميد كه روزى اين كار به سامان رسد و يك‏جا انتشار يابد. (11)

تعاريف و روش‏ها

ابتدا نكاتى كه در روشن شدن عنوان بحث و شيوه كار مفيد است، بيان مى‏گردد:
1. مقصود از كتاب حديث، نوشته‏اى است كه حاوى سنّت فعلى يا قولى و يا تقرير معصوم باشد؛ خواه چنين كتابى منتسب به شخص معصوم باشد، يا راويان و محدّثانْ آن را گردآورده باشند. بنابراين، كتبى كه در آنها احاديثى نقل شده، ولى قصد و غرض اصلى مؤلف، پرداختن به موضوعات ديگر بوده (نه نقل و گردآورى حديث)، - گرچه احاديث بسيار نيز در آنها منقول باشد - كتاب حديث به شمار نمى‏روند و در اين مجموعه جاى نمى‏گيرند. در مَثَل، جامع السعادات، المَحَجّة البيضاء، علم اليقين، و... در اين كتابشناسى، جايگاهى ندارند؛ چنان‏كه كتب شرح حديث و ترجمه آن نيز محور شناسايى و معرفى قرار نمى‏گيرند.
2. كتب حاوى حديث كه اِسناد آنها به نويسنده يا معصوم، محرز باشد، و يا كتبى كه در انتساب آنها بحث و ترديد است، ليك به عنوان كتاب حديث مطرح شده‏اند، در اين مجموعه قرار مى‏گيرند و ديدگاه‏هاى مختلف درباره آنها ارائه مى‏گردد؛ همچنين هر كتابى كه مردّد است ميان سخن معصوم و غيرمعصوم، اگر گروهى را عقيده بر آن باشد كه حاوى سخن معصوم است، در اين معرفى جاى مى‏گيرد. از اين رو، كتبى مانند: ديوان الإمام على‏عليه السلام، فقه الرضا، مصباح الشريعة و... در اين كتابشناسى معرفى خواهند شد.
3. كتب حديثى‏اى كه تا كنون به چاپ رسيده‏اند، معرفى خواهند شد. از اين رو، كتبى چون: صحيفةالنبى، صحيفةعلىّ، صحيفة فاطمة و... و نيز بسيارى از اصول اربعمأة و كتب حديثى ديگر - كه در زمان حضور ائمه تدوين شده‏اند - در اين فهرستگان نمى‏گنجند؛ چرا كه از آنها نسخه‏اى در دست نيست. همچنين كتابى كه داراى نسخه خطّى است، ولى تا به حال به طبع نرسيده است، در اين فهرستگان، ياد نخواهد شد.
4. در معرفى كتب، ترتيب تاريخى وفات مؤلّفان و كسانى كه اثر بدانان منسوب است، منظور شده است. گرچه ترتيب الفبايى كتب يا ترتيب الفبايى مؤلّفان را نيز مى‏توان معيار قرار داد؛ ليك معرفى با ترتيب تاريخى، فوايد بسيار براى پژوهشگران به همراه دارد؛ گذشته از آن‏كه ترتيب الفبايى، با ضميمه ساختن فهرست‏ها، قابل دستيابى است.
5. منابعى كه صرفاً با استخراج احاديث اهل سنّت(در فضائل اهل بيت‏عليهم السلام يا ديگر موضوعات) گرد آمده‏اند، گرچه مؤلّفان آنها شيعه امامى باشند، در اين مجموعه نمى‏گنجند.
6. در معرفى هر كتاب، بناست اين اطلاعات ارائه گردد:
يك. شناسنامه كتاب.
دو. نسخه‏شناسى:
الف. معرفى نسخه‏هاى خطّى موجود در كتابخانه‏ها،
ب. معرفى نسخه‏هاى ياد شده در كتابنامه‏ها و فهرستنامه‏ها و...
سه. تعداد ويرايش‏هاى اثر و مشخصه‏هاى هريك.
چهار. ويژگى‏هاى كتاب:
الف. موضوع كتاب،
ب. تعداد ابواب و احاديث،
ج. وضعيت اسناد،
د. تنظيم و تبويب كتاب.
پنج. خلاصه فهرست مطالب.
شش. پژوهش‏هاى انجام شده درباره كتاب:
الف. شرح، حاشيه و تعليقه،
ب. ترجمه،
ج. تلخيص يا تكميل،
د. معجم‏سازى، تصنيف و تبويب،
ه . نوشته‏هاى تحليلى در زمينه كتاب.
هفت. مؤلف:
الف. ويژگى‏هاى فكرى مؤلف،
ب. گرايش‏هاى فكرى و كلامى و فقهى زمان مؤلف،
ج. شرايط اجتماعى و سياسى زمان مؤلف.
هشت. ارزيابى كتاب:
الف. انتساب كتاب به مؤلف،
ب. نقل كتاب به طرق معتبر،
ج. ديدگاه عالمان رجال درباره كتاب،
د. ديدگاه فقيهان درباره كتاب.
پايان زمانى اين معرفى‏ها «مستدرك الوسائل» ميرزاحسين نورى (م‏1320قمرى) است. بر اين اساس، فهرستى از آنچه ملاك‏هاى يادشده را در بردارد، در ابتدا ذكر مى‏كنيم و البته آن را فهرست نهايى معرفى‏ها نمى‏دانيم:

فهرست كتب حديث شيعه

1. ديوان الامام على‏عليه السلام، امام على‏عليه السلام(م 40ق)،
2. كتاب سليم بن قيس، سليم بن قيس هلالى(م 90ق)،
3. الصحيفةالسجادية، امام سجادعليه السلام(م 94ق)،
4. توحيد المفضّل، امام صادق‏عليه السلام(م 148ق)،
5. مصباح الشريعة، امام صادق‏عليه السلام(م 148ق)،
6. أصل أبى سعيد عَبّاد العصفرى، ابوسعيد عَبّاد العصفرى(ق‏2)،
7. أصل جعفربن محمد القرشى، جعفربن محمد القرشى(ق‏2)،
8. أصل جعفربن محمد الحضرمى، جعفربن محمد الحضرمى(ق‏2)،
9. أصل خلاّد السندى، خلاّد السندى(ق‏2)،
10. أصل زيد الزرّاد، زيد الزرّاد(ق‏2)،
11. أصل زيد النرسى، زيد النرسى(ق‏2)،
12. أصل عاصم بن حميد الحنّاط، عاصم بن حميد الحنّاط(ق‏2)،
13. أصل عبد اللَّه بن الجبر، عبد اللَّه بن الجبر(ق‏2)،
14. أصل عبد الملك بن الحكيم، عبد الملك بن الحكيم(ق‏2)،
15. أصل علاء بن رَزين، علاء بن رَزين(ق‏2)،
16. أصل على بن أسباط، على بن اسباط(ق‏2)،
17. أصل مثنّى بن الوليد الحنّاط، مثنّى بن الوليد الحنّاط(ق‏2)،
18. أصل محمد بن المثنّى الحضرمى، محمد بن المثنّى الحضرمى(ق‏2)،
19. كتاب حسين بن عثمان، حسين بن عثمان(ق‏2)،
20. كتاب دُرُست بن أبى منصور، دُرُست بن ابى منصور(ق‏2)،
21. كتاب عبد اللَّه بن يحيى الكاهلى، عبد اللَّه بن يحيى الكاهلى(ق‏2)،
22. الرسالةالذهبية، امام رضاعليه السلام (م 203ق)،
23. صحيفة الإمام الرضا، امام رضاعليه السلام (م 203ق)،
24. فقه الرضا، امام رضاعليه السلام (م 203ق)،
25. تفسير الامام العسكرى، امام حسن عسكرى‏عليه السلام (م 260ق)،
26. النوادر، احمد بن محمد اشعرى قمى(م‏280ق)،
27. الغارات، ابواسحاق ابراهيم بن محمد ثقفى(م 283ق)،
28. بصائرالدرجات، ابن فَرّوخ صفّار(م 290ق)،
29. طبّ الأئمه، ابوعَتّاب بن سابور الزيّات(ق‏3)،
30. المحاسن، احمد بن عبد اللَّه البرقى(ق‏3)،
31. الزهد، حسين بن سعيد الأهوازى(ق‏3)،
32. المؤمن، حسين بن سعيد الأهوازى(ق‏3)،
33. قرب الإسناد، الحِمْيرى القمى(ق‏3)،
34. مسائل على بن جعفر، على بن جعفرالعُرَيضى(ق‏3)،
35. تفسير فرات الكوفى، فرات بن ابراهيم الكوفى(ق‏3)،
36. تفسيرالعيّاشى، العيّاشى(م 320 ق)،
37. الكافى، محمد بن يعقوب الكلينى(م 329ق)،
38. التمحيص، الإسكافى(م 336ق)،
39. دعائم الإسلام، نعمان بن محمد التميمى(م 363ق)،
40. كامل الزيارات، جعفربن محمد بن قولويِه(م 367ق)،
41. الأمالى، شيخ صدوق(م 381ق)،
42. التوحيد، شيخ صدوق(م 381ق)،
43. ثواب الأعمال، شيخ صدوق(م 381ق)،
44. الخصال، شيخ صدوق(م 381ق)،
45. صفات الشيعة، شيخ صدوق(م 381ق)،
46. علل الشرائع، شيخ صدوق(م 381ق)،
47. عيون أخبار الرضاعليه السلام، شيخ صدوق(م 381ق)،
48. فضائل الأشهر الثلاثة، شيخ صدوق(م 381ق)،
49. فضائل الشيعة، شيخ صدوق(م 381ق)،
50. كمال الدين و تمام النعمة، شيخ صدوق(م 381ق)،
51. مصادقةالإخوان، شيخ صدوق(م 381ق)،
52. معانى الأخبار، شيخ صدوق(م 381ق)،
53. كتاب من لايحضره الفقيه، شيخ صدوق(م 381ق)،
54. تحف العقول، ابن شعبة الحَرّانى(ق‏4)،
55. كفايةالأثر، على الخزّاز الرازى(ق‏4)،
56. تفسيرالقمّى، على بن ابراهيم القمّى(ق‏4)،
57. غيبةالنعمانى، محمد بن ابراهيم النعمانى(ق‏4)،
58. الأشعثيات، محمد بن محمد الأشعث الكوفى(ق‏4)،
59. جامع الأحاديث، جعفر بن احمد قمى ايلاقى(ق‏4)،
60. مأة منقبة، محمد بن احمد بن شادان قمى(ق‏4)،
61. نهج البلاغة، السيد الرضى(م 406ق)،
62. الأمالى، شيخ مفيد(م 413ق)،
63. المزار، شيخ مفيد(م 413ق)،
64. طبّ النبى، جعفربن محمد المستغفرى(م 432ق)،
65. الأمالى، سيد مرتضى(م 436ق)،
66. اختيار معرفةالرجال، شيخ طوسى(م 460ق)،
67. الاستبصار، شيخ طوسى(م 460ق)،
68. تهذيب الأحكام، شيخ طوسى(م 460ق)،
69. الأمالى، شيخ طوسى(م 460ق)،
70. الغيبة، شيخ طوسى(م 460ق)،
71. مصباح المتهجّد، شيخ طوسى(م 460ق)،
72. الأربعون حديثاً، ابو سعيد محمد الخُزاعى(ق‏5)،
73. غررالحِكم و دررالكلَم، عبدالواحد تميمى آمِدى(ق‏5)،
74. إعلام الورى، ابوعلى الطبرسى(م 548ق)،
75. النوادر، سيد فضل اللَّه راوندى (م 548ق)،
76. الدعوات، قطب الدين راوندى(م 573ق)،
77. المناقب، ابن شهر آشوب(م 588ق)،
78. الاحتجاج، ابومنصورالطَبَرسى(ق 6)،
79. مكارم الأخلاق، ابونصر الطبرسى(ق 6)،
80. الأربعون حديثاً، شيخ منتجب الدين(ق 6)،
81. الفضائل، ابوالفضل شادان بن جبرئيل قمى(ق‏6)،
82. مشكاة الأنوار، ابو الفضل على الطَبْرِسى(م 600ق)،
83. الاقبال، سيد بن طاووس(م 664ق)،
84. الأمان من الأخطار، سيد بن طاووس(م 664ق)،
85. جمال الأسبوع، سيد بن طاووس(م 664ق)،
86. فلاح السائل، سيد بن طاووس(م 664ق)،
87. مُهَج الدعوات و مَنهج العبادات، سيد بن طاووس(م 664ق)،
88. جامع الأخبار، محمد بن محمد السبزوارى الشعيرى(ق‏7)،
89. مشارق أنواراليقين، الحافظ رجب البُرْسى(م 773ق)،
90. الأربعون حديثاً، شهيد اوّل(م 786ق)،
91. الأربعون حديثاً من وصية النبى، شهيد اوّل(م 786ق)،
92. المزار، شهيد اوّل(م 786ق)،
93. ارشاد القلوب، حسن بن محمد الديلمى(ق‏8)،
94. أعلام الدين، حسن بن محمد الديلمى(ق‏8)،
95. عوالى اللئالى، ابن أبى جمهور الأحسائى(ق‏9)،
96. البلد الأمين، الكفعمى(م 905ق)،
97. المصباح، الكفعمى(م 905ق)،
98. الأربعون حديثاً، شهيد ثانى(م 945ق)،
99. الشهاب فى الحِكم والآداب، يحيى بن حسين البحرانى(ق‏10)،
100. تأويل الآيات، شرف الدين على الحسينى(ق‏10)،
101. الأربعين، شيخ بهايى(م 1030ق)،
102. مفتاح الفلاح، شيخ بهايى(م 1030ق)،
103. النوادر فى جمع الأحاديث، فيض كاشانى(م 1091ق)،
104. الوافى، فيض كاشانى(م 1091ق)،
105. إثبات الهداة، شيخ حرّعاملى(م 1104ق)،
106. بدايةالهداية، شيخ حرّعاملى(م 1104ق)،
107. الجواهرالسَّنية، شيخ حرّعاملى(م 1104ق)،
108. الصحيفةالسجادية الثانية، شيخ حرّعاملى(م 1104ق)،
109. الفصول المهمة فى أصول الأئمة، شيخ حرّعاملى(م 1104ق)،
110. وسائل الشيعة، شيخ حرّعاملى(م 1104ق)،
111. البرهان، سيدهاشم بَحرانى(م 1107ق)،
112. بحارالأنوار، محمدباقر مجلسى(م 1111ق)،
113. نورالثقلين، عبدعلى بن جمعة العروسى الحُوَيزى(م 1112)،
114. معادن الحكمة، محمد بن الفيض(م 1115ق)،
115. عوالم العلوم، عبد اللَّه البحرانى(ق‏12)،
116. مستدرك الوسائل، ميرزاحسين نورى(م 1320ق)

ديوان امام على (12)

درآمد

1. آيا سرودن شعر، با مقام عصمت و امامتْ سازگارى دارد؟ و آيا امامان، همچون پيامبرصلى الله عليه وآله، از سرودن شعر منع شده‏اند؟ اين نخستين پرسشى است كه در طليعه بررسى ديوان‏اميرمؤمنان‏عليه السلام رخ مى‏نمايد. جايگاه بررسى اين پرسش، دانش كلام است. در اين‏جا به اجمال اشاره مى‏كنيم كه دليل عقلى و نقلى براى بر حذر بودن امامان معصوم از سرودن شعر در دست‏نيست و اتفاق نظر در گزارش سروده‏هايى از آنان، دليل بر سروده شدن شعر به وسيله آنان است. (13)
2. آيا از امام على‏عليه السلام شعرى منقول است و در منابع حديثى و تاريخى، سروده‏اى از وى گزارش شده است؟ پاسخ اين پرسش نيز به اتفاق مورخان و صاحب‏نظران، مثبت است. بسيارى از اديبان، مورّخان و محدّثان، اشعارى از حضرت نقل كرده‏اند كه در نكته سوم به‏تفصيل بدان پرداخته مى‏شود.
3. آيا امام على‏عليه السلام شاعر بود؛ چنان‏كه خطيب و سخنور بود و فضايل و كمالات بسيارداشت؟
اين پرسش، ادامه پرسش پيشين است؛ يعنى: آيا شمار اشعار امام‏عليه السلام بدان حد مى‏رسد كه بتوان او را شاعر ناميد؟ زيرا روشن است كه با سرودن چند بيت، كسى را شاعر نمى‏نامند.
پاسخ اين پرسش، آسان نيست؛ زيرا اظهار نظر مورّخان و محقّقان درباره تعداد شعرهاى امام على‏عليه السلام بسيار متفاوت است. گروهى بيش از دو بيت را براى حضرت، ثابت نمى‏دانند و برخى ديگر، همه اشعار ديوان‏هاى موجود منسوب به وى را از وى مى‏دانند.
در يك نگاه كلّى، دو ديدگاه در اين باره به دست مى‏آيد:
الف. برخى تعداد اشعار را اندك و لقب «شاعر» دادن به امام‏عليه السلام را نادرست مى‏دانند؛ البته برخى از ايشان تصريح دارند كه نسبت دادن اين عنوان به امام‏عليه السلام بر مقام ايشان نمى‏افزايد و حتى شايد از آن بكاهد.
يونس بن حبيب نحوى، (14) ابوعثمان بكربن محمد مازنى، (15) محمدبن عمران كاتب مرزبانى، (16) زمخشرى، (17) فيروزآبادى (18) و سيد على‏خان كبير (19) از كسانى‏اند كه صحّت نسبت بيش از دو بيت را به على‏عليه السلام نپذيرفته‏اند.
ياقوت حَمَوى، پنج بيت ديگر به آن دو بيت افزوده است. (20) مورّخانى چون يعقوبى، مسعودى، ابن قتيبه و طبرى در كتاب‏هاى خود به اشعار امام على‏عليه السلام اشاره نكرده‏اند و اين، نشان از اندكىِ سروده‏ها دارد.
ب. برخى او را «شاعر» مى‏شناسند. شَعبى گفته است: ابوبكر، عمر و عثمان، شعر مى‏گفتند و على شاعرترين آنان بود. (21) ابن عبد ربّه، مى‏گويد: ابوبكر و عمر، شاعر بودند و على شاعرترين آنان بود. (22) قَلقَشندى از سعيد بن مسيَّب آورده است كه ابوبكر و عمر، خوب شعر مى‏گفتند و على شاعرترين آنان بود. (23) محمد بن طلحه شافعى (م 652 ق)، (24)سبط ابن‏جوزى (م 654 ق) (25) و شِبْلَنجى (م 1298 ق) (26) در كتاب‏هاى خود، براى سخنان امام على‏عليه السلام دو عنوان منثور و منظوم قرار داده و شعرهاى بسيارى به حضرت نسبت داده‏اند. همچنين قاضى قُضاعى بخشى از كتابش را به اشعار حضرت اميرعليه السلام اختصاص داده است. (27) يكى از محقّقان در اين باره چنين داورى مى‏كند:
خلاصه كلام، اين است كه حضرت، محققاً زيادتر از دو بيت شعر فرموده است و شايد عدد تقريبى ابياتش همان دو صد بيتى باشد كه آنها را ابوالحسن على بن احمد فَنجگِردى نيشابورى در يك جا به نام سَلْوةالشيعه يا تاج‏الأشعار گرد آورده است. (28)
پس از اين مقدمات، مباحث مربوط به ديوان امام على‏عليه السلام در دو بخش كتابشناسى و محتواى اشعار، دنبال مى‏شود.

كتابشناسى

اين بخش به بررسى تاريخچه گردآورى اشعار، ارزيابى، كتابشناسى و نسخه‏شناسى اختصاص دارد.

تاريخچه گردآورى اشعار

ترديد نيست كه اين اشعار را - بر فرض درستى انتساب - امام على‏عليه السلام گرد نياورده است؛ بلكه ارادتمندان حضرت در دوره‏هاى بعد به چنين كارى دست زده‏اند؛ گرچه در بسيارى از ديوان‏هاى موجود، نام گردآورنده به چشم نمى‏خورد و چنان مى‏نمايد كه گردآمده امام‏عليه السلام است. بنا به شواهد، گردآورندگان اشعار، به اين شرح‏اند:
1. نخستين گردآورى را عبد العزيز جلودى (م 322 ق) انجام داده است. نجاشى در اين باره مى‏گويد:
له كتب قد ذكرها الناس، منها كتاب: مسند أميرالمؤمنين‏عليه السلام، كتاب خطبه‏عليه السلام، كتاب شعره‏عليه السلام، كتاب قضاء على‏عليه السلام، كتاب رسائل على‏عليه السلام، كتاب مواعظه‏عليه السلام، كتاب‏الدعاء عنه‏عليه السلام. (29)
صاحب الذريعة كتاب جلودى را كهن‏ترين ديوان منسوب به على‏عليه السلام ناميده است. (30) از اين ديوان، اثرى دردست نيست.
2. دومين گردآورى، از ابوالحسن على بن احمد بن محمد فنجگردى نيشابورى(م 512 يا 513 ق) است. ديوان او تاج‏الأشعار يا سلوةالشيعة نام دارد. دراين ديوان، به گفته كَيدُرى، دويست بيت گرد آمده است. اين ديوان، نخستين مأخذ كيدرى در تدوين أنوارالعقول بود (31) و گرچه تاكنون به چاپ نرسيده، (32) نسخه‏هاى خطّى متعدّدى از آن، موجود است كه در بخش نسخه‏شناسى ياد مى‏شوند.
3. ديوان أميرالمؤمنين كه به وسيله يكى از اعلام، تدوين شده و به نوشته صاحب أنوار العقول، از مجموعه فنجگردى بزرگ‏تر بوده است. او بخشى از شعرها را از كتاب محمد بن اسحاق (م 151 ق) صاحب كتاب سيرةالنبى گردآورده است. اين ديوان، دومين مأخذ أنوار العقول شمرده مى‏شود (33) و از آن، اطلاع ديگرى در دست نيست.
4. ديوان أميرالمؤمنين، گردآورده ابن الشجرى هبةاللَّه بن على‏بن محمد (م 543 ق) كه سومين مأخذ أنوارالعقول به شمار مى‏رود. (34)
5. الحديقةالأنيقة، گردآورده محمد بن حسين بن حسن بيهقى كَيدُرى نيشابورى(م‏548ق) كه مى‏گويد: اين ديوان، گزيده ديوان جمع آورده فَنجگِردى و ديوانى ديگر از اميرمؤمنان‏عليه السلام در زمينه ادب و اندرز است. مؤلف الذريعة حدس مى‏زند كه نسخه مورّخ 807 قمرىِ آن را در كتابخانه خوانسارى ديده است. (35) از اين ديوان نيز نشانى به دست نيامده است.
6. أنوارالعقول فى أشعار وصى‏الرسول‏صلى الله عليه وآله كه ديوان مفصّل كَيدُرى است. او شعرها را به ترتيب الفبايى قافيه‏ها گردآورده و مآخذ بسيارى از شعرها را باز گفته است. (36) آغاز اين ديوان: «الحمدللَّه الذى دانت لعزته الجبابرة، تضعضعت دون عظمته الأكاسرة...» و پايان آن: «هذا ما أكدى إليه كدّى...» است. شيخ آقابزرگ تهرانى اعتقاد دارد كه يك نسخه از أنوار العقول را ديده و ديوان چاپى معروف به ديوان أميرالمؤمنين را، در ترتيب، به آن نزديك يافته است؛ هرچند اسانيد و بسيارى از شعرها در ديوان به چشم نمى‏خورد. (37) دكتر امامى نيز در مقدّمه ترجمه أنوارالعقول، بر اين مطلب تأكيد دارد. (38) از اين كتاب، نسخه‏هايى در دست است كه دربخش نسخه‏شناسى معرفى مى‏شود.
دكترابوالقاسم امامى ترجمه كاملى از اين ديوان را در سال 1373 شمسى به وسيله انتشارات اسوه در تهران، منتشر كرده است. اين كتاب كه كامل‏ترين ديوان چاپ شده موجود است، 506 قطعه دارد و به ترتيب الفباى قافيه‏ها منظم شده است.
7. گردآورى ملّاقاسمعلى فرزند محمدتقى خوانسارى. وى آن را متفاوت با ديوان چاپ شده مرتب ساخته و سند برخى اشعار را نيز آورده است. (39)
8. گردآورى شيخ محمدعلى مدرّس خيابانى (م 1373 ق)، نويسنده ريحانةالأدب. اين‏ديوان در ضمن مجموعه‏اى با نام ديوان‏المعصومين است كه جلد دوم آن (از حضرت سجّادعليه السلام تا حضرت صاحب -عج) چاپ شده، و جلد اوّل (از اشعار پيامبر تا امام حسين‏عليه السلام) به چاپ نرسيده است.
9. ديوان الإمام على‏عليه السلام، گردآورى سيد محسن امين عاملى (م 1330 ش)، نويسنده أعيان الشيعة. اين كتاب، گلچينى از اشعار امام‏عليه السلام شمرده مى‏شود و درسال 1366 قمرى، در 149 صفحه، در دمشق، چاپ شده است.
10. ديوان‏الامام على بن أبى‏طالب، تحقيق مركز البيان العلمى در قاهره. اين كتاب در پنج موضوع: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة و الدعاء، والحَثّ على العمل و طلب الرزق، تنظيم شده است.

* * *

ارزيابى

تا اين‏جا گزارشى از گردآورى‏هاى صورت پذيرفته و ديوان‏هاى چاپ شده موجود، ارائه شد. چنان‏كه ذكر كرديم، آنچه اينك دردست است، در بر دارنده اسناد و مدارك نيست تا از آن طريق، نقادى و ارزيابى شد.
بدون ترديد، شعر معصوم، مانند گفتار و كردارش، زمانى ارزشمند است كه درستى انتساب و صدور آن آشكار شود. دسترسى به اسناد و مدارك، راه را بر چنين سنجش‏هايى آسان مى‏كند؛ چنان‏كه حذف آن، ارزيابى را دشوارتر مى‏سازد؛ از اين‏رو، داورى‏ها درباره اشعار موجود، متفاوت است. بخشى از اين داورى‏ها عبارت است از:
1. استاد حسن حسن‏زاده آملى در قضاوتى گفته است: اين‏جانب، اكثر اشعار ديوان منسوب به اميرعليه السلام را از ديگران يافته‏ام و همه را با ذكر مآخذ و مصادر، در تكملة منهاج‏البراعة (ج 1، ص‏315 - 306) آورده‏ام. بسيارى از اشعار ديوان، بيان روايات مروى از آن جناب است كه ديگران به نظم درآورده‏اند و چون مضمون آنها از امير است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده‏اند؛ مثل ابيات: «يا حارِ هَمْدانَ مَن يَمُتْ يَرَنى...» كه سيد حميرى، قول امير به حارث همْدانى را به نظم آورده است. و اصل خبر را شيخ مفيد در مجلس اوّل الأمالى خود، نقل كرده است و پس از نقل خبر، گفته: «قال جميل بن صالح: و أنشدنى أبوهاشم السيد الحميرى...» و از آن جمله است اشعار بسيارى در ديوان كه نصايح امام به فرزندانش امام حسن‏عليه السلام و امام حسين‏عليه السلام است كه وصاياى آن جناب را به سبطين به نظم در آورده‏اند و از اين‏رو، اشعار به خود آن حضرتْ انتساب داده شده است. علاوه، اين‏كه سبك اشعار از حيث بلاغت و فصاحت، نسبت به ديگر كلمات امير (چون خطب و رسائل و حكم و نهج و غير آن)، بسيار متفاوت است و سست به نظر مى‏آيد. ظاهراً بايد گفت: رجزهايى كه از آن حضرت نقل شده است، اِسناد آنها به آن جناب، خالى از قوّت نيست كه سيرت ابطال عرب در ميدان مبارزه اين بود. بسيارى از اشعار «على بن ابى‏طالب قَيرَوانى» نيز به آن جنابْ نسبت داده شده كه اشتراك در اسم، موجب اين اشتباه شده است. (42)
2. استاد سيد جلال‏الدين آشتيانى مى‏گويد: اين ابيات (دَوائُكَ فيكَ...) از على بن ابى‏طالب قيروانى است و تشابه اسمى باعث آن گشته است كه بسيارى از محققان در نحوه انتساب اين ابيات و نظاير آن، بر سبيل خطا گام نهاده‏اند و گاهى نيز بدون تشابه در نام، مثلاً مناجات منظوم ناصر خسرو قباديانى را كه مذكور در مفاتيح‏الجنان شيخ عباس قمى است از آنِ حضرت وصى‏عليه السلام دانسته‏اند و حال آن‏كه: كلامٌ علىٍ، كلامٌ علىّ! (43)
3. در مقدمه ديوان‏الإمام على‏عليه السلام كه مكتبة الإيمان در قاهره آن را به چاپ رسانده، ده ايراد به انتساب اين ديوان به امام على‏عليه السلام وارد شده است:
1. در ديوان، اشعارى تك‏بيتى وجود دارد كه در «بحر رَجَز» سروده شده و از شعرهاى كوچه بازارى به شمار مى‏رود و نمى‏توان آنها را شعر ناميد؛ چرا كه شعر از قريحه‏اى الهى و بلند برمى‏خيزد.
2. شعرهايى از مدح قبايل در ديوان، مندرج است كه سرودن آنها با خُلق و خوى امام، سازگارى ندارد. امام على‏عليه السلام اگر مى‏خواست، شعرش را از حيث محتوا در معانى بلند دينى و انسانى قرار مى‏داد و به گمان من، اين اشعار را همين اقوام و قبايل، سروده و به امام‏عليه السلام نسبت داده‏اند.
3. جنبه‏هاى فصاحت و بلاغت در اين اشعار، اندك است و با فصاحت و بلاغت امام، سازگارى ندارد.
4. در پاره‏اى اشعار، روح فخرفروشى‏هاى شخصى به چشم مى‏خورد؛ مانند كشتن عمرو بن عبد ود و اين با خوى امام نمى‏سازد.
5. فراوانى رد و بدل شعر ميان امام، عمرو بن عاص و معاويه كه گويا جز شعرسرايى كار ديگرى نداشتند، با آن‏كه مسئله اينها چيز ديگرى بود.
6. در ديوان، شعرهايى وجود دارد كه آن را براى مردى سروده كه خواب ديده وى مرده است و شعرهايى منسوب به فاطمه زهراعليها السلام است.
7. امام در بسيارى از اشعار، جنبه انفعالى دارد.
8. شعرهايى در نكوهش زنان است؛ با آن‏كه از خديجه‏عليها السلام و فاطمه‏عليها السلام مدح شده است.
9. در برخى اشعار، روح حكمت و عقل وجود ندارد؛ با آن‏كه به مردى حكيم و خردمند، منسوب است.
10. در شعرها خطاهاى عروضى و وزنى به چشم مى‏خورد و نيز گنگ بودن‏هايى كه به جهت نظم قافيه پيدا شده است.
4. ابن هشام پس از نقل ابياتى كه در ديوان منسوبْ موجود است، مى‏گويد:
قالها رجل من المسلمين غير على بن أبى‏طالب، حينما ذكر لى بعض أهل العلم بالشعر و لم أر أحداً منهم يعرفها لعلى‏عليه السلام. (44)
5. سيد على خان مَدَنى در شرح صحيفه سجاديه، شعر «أَتَزْعَمُ أَنَّكَ جِرْمٌ صَغيرٌ...» را كه در ديوان منسوبْ موجود است، به صورت «قيل» نقل كرده است؛ (45) البته ملاصالح خلخالى (46) و حكيم عباس دارابى (47) در شرح قصيده ميرفندرسكى، همين اشعار را به صورت «قال أميرالمؤمنين» نقل كرده‏اند.
6. استاد محمدباقر محمودى كه جلد دوازدهم از نهج‏السعادة را به اشعار حضرت اختصاص داده و اسناد و مدارك آن را گرد آورده است، مى‏گويد:
اشعارى كه سروده و ابداع خود حضرت باشند، در نهايت قلّت‏اند. بنده تلاشم در اين كتاب، آن بوده كه همه اشعارى را كه از آن حضرت شنيده شده - چه اشعار خودشان و چه اشعارى كه ايشان به آنها تمثل كرده‏اند - همه را ياد كنم و اسناد و مصادر آنها را بياورم. إن شاءاللَّه وقتى اين كتاب به دست اهل فن برسد، مقدارى از مشكلات ابيات منسوب به حضرت، حل مى‏شود و ديگر خيلى از نظم‏ها روشن مى‏شود كه آيا انشاى خود حضرت است يا به عنوان مثال و شاهد در سخنان خود آورده‏اند.
برخى از ابيات را حضرت براى تفهيم مطلب به مستمع، از ديگران نقل كرده‏اند كه يا نام شاعر در كلام ايشان هست و يا راوى به مشهور بودن آن بيت (از شاعر اصلى) اشاره مى‏كند و يا ما مصدر آن را از متون و دواوين كهن قرون متقدّم، پيدا كرده و نشانى داده‏ايم.
در كنار اينها، ابياتى هم هست كه از خود حضرت است. در گذشته، بعضى همه اين اشعار را در هم آميخته‏اند و به حضرت، نسبت داده‏اند. (48)
7. علامه مجلسى، كتاب ديوان را در رديف مصادر بحارالأنوار ذكر مى‏كند (49) و در ارزيابى آن مى‏نويسد:
و كتاب الديوان انتسابه إليه - صلوات‏اللَّه عليه - مشهور، و كثير من الأشعار المذكورة فيها مروية فى‏سائر الكتب، و يشكل الحكم بصحّة جميعها و يستفاد من معالم ابن شهرآشوب أنّه تأليف على‏بن‏أحمد الأديب النيسابورى من علمائنا و النجاشى عدّ من كتب عبدالعزيز بن يحيى الجلودى، كتابَ شعر على‏عليه السلام. (50)
8. برخى از صاحب‏نظران معتقدند اين ديوان، به‏سان كتاب‏هاى اندرز و موعظه، نياز به مدرك ندارد (چون مرجعى نمى‏خواهد روى مطالب آن، فتوا بدهد)؛اما جمع‏آورى مدرك براى اشعار، مطالب آنها را مطمئن‏تر و محكم‏تر مى‏گرداند. (51)
9. دكتر ابوالقاسم امامى در مقدمه ترجمه أنوارالعقول، ارزيابى سنجيده و تحليل جامعى از اين ديوان‏ها ارائه مى‏كند و مى‏گويد:
به هر روى، اين درست است كه حضرت، شعر مى‏سروده و خود سخنور و سخن‏سنج و نقاد شعر بوده است. اوج سخن در نهج‏البلاغه و نيز داورى امام درباره برترى شعر امرؤ القيس، شاعر نامدار جاهلى (ر.ك: نهج‏البلاغه، شهيدى، حكمت 455؛ فيض الاسلام، حكمت 447)، خود بر اين سخن گواه است؛ ليك، شعر و شاعرى، با همه نقش رسانه‏اى و اهميتى كه در پيكارهاى آغاز اسلام داشته و با آن‏كه پيامبر گرامى اسلام، شعر نيكو را مى‏ستوده و برخى سرايندگان را نواخته است، باز، اين گونه از سخن، بويژه در هنگامه نزول قرآن كريم و درخشش آيه‏هاى آسمانى، رنگ جاهلى‏اش را باخته بوده و در پايه‏اى از ارزش نبوده است كه انگيزه امام‏عليه السلام در سرودنِ شاعرانه باشد؛ به گونه‏اى كه شعر او همانند نثرش در نهج‏البلاغه، چنان و چندان باشد كه حضرت را در شمار سرايندگان رسمى تاريخ ادب تازى در آورد ؛ وگرنه سيد رضى، صاحب آن ديوان و آن پايه در ادب تازى، گردآورنده نهج‏البلاغه و نويسنده خصائص امام و بر افرازنده پرچم سخنورى امام در آوردگاه سخن‏سنجان قرن چهارم، چنان‏كه نثر امام را گرد آورده، به تدوين ديوانى از او نيز همت مى‏گماشته يا از آن، سخن مى‏گفته است؛ با اين همه، وى در نهج‏البلاغه و نيز در اثر ديگرش (خصائص أميرالمؤمنين)، (52) قطعه‏هايى از شعر على‏عليه السلام را روايت كرده است. اين نكته و نيزسخنانى مانند سخن سعيد بن مسيَّب‏نشان مى‏دهد كه حضرت به هر حال باسرودن شعر بيگانه نبوده‏اند وگه گاه، به مناسبت‏هايى، فزون بر رجزهاى‏ميدان جنگ، چكامه‏هايى سروده‏اند كه مايه اصلى تدوين ديوانى از امام شده است.
بارى، شعر اين ديوان، با توجه به پايگاه راويانش و با توجه به ساختارها و معانى و انگيزه‏هاى شعرى، بر چند گونه است: (1 )گونه‏اى كه به قطع، از سروده‏هاى امام است؛ مانند رجزها و سروده‏هايى كه در منابع معتبر به تواتر و تكرار از حضرت دانسته مى‏شود؛ (2) گونه‏اى كه از شاعران ديگر است و حضرت در ضمن سخن، بدان‏ها تمثل جسته است؛ (3) گونه‏اى كه در آن، لفظ از ديگران و معنا از امام است؛ بدين معنا كه سرايندگان، سخنان نغز امام را به رشته نظم كشيده‏اند كه در اين صورت برابرى و هم‏عيارى نظم شاعران را با كلام امام، چشم نمى‏توان داشت؛ (4 )گونه‏اى كه شرح منظوم واقعه يا گزارشى است كه در احوال حضرت آورده‏اند؛ (5 )گونه‏اى كه دوستداران امام به زبان حالى از حالات او سروده‏اند؛ (6) رجزى كه از هماوردان امام در جنگ‏هاست كه امام، رجزى در پاسخشان سروده و رجز حريف و پاسخ امام، هر دو در ديوان آمده است. (53)
10. استاد كيوان سميعى با ذكر شش دليل، ترديدهايى جدّى در ديوان موجود پديد مى‏آورد:
يك. در اين ديوان، كلمات بيگانه مخصوصاً فارسى وجود دارد كه در صدر اسلام و زمان خلفاى راشدين هنوز داخل زبان عربى نگرديده و مرتب نشده بودند.
دو. حِكَم و امثالى دارد كه متعلق به ايرانيان و روميان و يونانيان بوده و پس از اختلاط با آن اقوام، مخصوصاً پس از نهضت علمى و ادبى در عصر عباسيان، قوم عرب با آنها آشنا شده است.
سه. در بعضى قطعات، مطلب با تقسيمات فلسفى بيان گرديده كه آن هم بعد از قرن دوم و بعد از ظهور فلسفه در بين مسلمانان، عرب با آن آشنا شده است.
چهار. ابياتى مُشعر بر اسرار حروف در اين ديوان ديده مى‏شود كه در عصر على‏عليه السلام چنين موضوعاتى در ميان عرب، سابقه نداشته و ابن خَلدون تصريح كرده كه علم اسرار حروف، پس از صدر اوّل، انتشار يافته است. (54)
پنج. در اين ديوان، معمّا هست؛ در صورتى كه در عصر اميرالمؤمنين‏عليه السلام معمّا و لُغَز نبوده‏است.
شش. اغلب ابيات اين ديوانْ از لحاظ ادبى چنان نيست كه لايق مقام فصاحت و بلاغت امام باشد. (55)

كتابشناسى چاپى

در اين بخش، آنچه با ديوانْ مرتبط است و تاكنون به چاپ رسيده، در دو بخش «متن» و «ترجمه و شرح» معرفى مى‏شود. گفتنى است كه ديوان‏هاى چاپ شده، همه به ترتيب الفبايى قافيه‏ها تنظيم شده‏اند؛ اما در حجم و تعداد اشعار، تفاوت‏هاى بسيار دارند و از 190 قطعه، تا 355 قطعه، 374 قطعه، 506 قطعه و 455 قطعه، متفاوت‏اند. فقط يكى از اين ديوان‏ها بر حسب موضوعْ تنظيم شده است كه در بخش پيشين نيز از آن ياد شد.

الف. متن

1. ديوان‏الامام على بن أبى‏طالب، جمع و ترتيب: عبدالعزيز الكرم، مؤسسة الكتب الثقافية، 1049 ق / 1988 م، 112 ص، داراى 355 قطعه شعر، همراه با پاورقى‏هاى مختصر در توضيح اشعار.

ب. ترجمه و شرح

1. ديوان أميرالمؤمنين، سروده عبدالحسن اشعرى قمى، مقدمه مصطفى زمانى، انتشارات پيام اسلام، قم/ 1369 ش، 176ص، فارسى.
هريك از اشعار عربى، به دو بيت شعر فارسى در آمده است.
2. ديوان امام على، تأليف قطب‏الدين ابوالحسن محمد بن الحسين بن الحسن بيهقى نيشابورى كيدرى (م قرن ششم قمرى)، تصحيح و ترجمه و مقدمه و اضافات ابوالقاسم امامى، انتشارات اسوه، تهران، 1373 ش، 720 ص، 506 قطعه شعر.
ابتدا: الناس من جهة التمثال أكفاء...

نسخه‏شناسى

در اين بخش، نسخه‏هاى خطّى موجود از ديوان، و نيز ترجمه‏ها و شرح‏ها يا تلخيص‏هاى آن، معرفى‏مى‏شود.

الف. متن

1. سَلوة الشيعة، ابوالحسن فَنْجگِردى نيشابورى (م 513 يا 512 ق):
كتابخانه مجلس، ش 4/7019 (فهرست، ج 25، ص 108)؛
كتابخانه مدرسه سپهسالار تهران (فهرست، ج 2، ص 447)؛
كتابخانه دانشگاه تهران (فهرست، ج 5، ص 844).
2. أنوارالعقول، محمد بن حسين بيهقى كيدرى (م 548 ق):
كتابخانه ملى، ش 1629 / 4، خط نسخ، 908 ق، 137 برگ، با ترجمه فارسى زيرنويس (فهرست، ج 10، ص‏191)؛
كتابخانه فاضل خوانسارى در خوانسار، ش 160، خط نسخ، 807 ق (فهرست، ج‏1، ص‏120)؛
كتابخانه مدرسه فيضيه در قم، ش 2056، خط نسخ، محمدتقى بن ملاعلى بن آقا محمد شهميرزادى، 1235 ق، 120برگ (فهرست، ج 1، ص 24). (63)
3. ديوان اشعار اميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه سلطنتى در تهران، ش 1774، خط نستعليق، 247 ص، 12 س (فهرست دينى، ص 546).
4. ديوان أميرالمؤمنين با ترجمه فارسى:
كتابخانه سلطنتى، ش 514، خط نستعليق، پايان آن افتاده، 151 ص، 12 س (فهرست دينى، ص 548).
5. ديوان أميرالمؤمنين:
كتابخانه سلطنتى، ش 1764، خط نسخ، 909 ق، 226 ص، 11 س (فهرست دينى،ص‏542).
6. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام با ترجمه فارسى:
كتابخانه سلطنتى، ش 1744، خط نسخ و نستعليق، على بن محمد شوشترى، 1030 ق، 238 ص، 9 س (فهرست‏دينى، ص 445)؛
آغاز: الحمدللَّه الذى دانت لعزته الجبابرة.
7. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام با ذكر راويان و ناقلان اشعار:
كتابخانه سلطنتى، ش 1737، خط نسخ، 210 ص، 12 س (فهرست دينى، ص‏552)؛
آغاز الحمدللَّه الذى دانت لعزته الجبابرة.
8. ديوان أميرالمؤمنين:
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى در قم، ش 1673، خط نسخ و نستعليق، ابوالقاسم بن حسينعلى شريف قزوينى، بى‏تا (فهرست، ج 26، ص 170).
9. ديوان أميرالمؤمين:
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى، ش 2/1673، تا حرف لام، خط نستعليق، ابوالقاسم بن محمدتقى، شعبان 1264، 144برگ (فهرست، ج 5، ص 70).
10. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى، عكسى، ش 341، خط نستعليق، 112 برگ (فهرست عكسى، ج 1، ص 302)
11. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه مسجد اعظم قم، ش 4/2424، بى‏كا، بى‏تا، قطع خشتى (فهرست، ص 557).
12. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه مسجد اعظم، ش 1341، بى‏كا، به ضميمه قصيده برده، با ترجمه قصيده فرزدق، 1253 ق، خشتى (فهرست، ص 183).
13. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام با ترجمه فارسى:
كتابخانه مسجد اعظم، ش 3171، بى‏كا، 1226 ق، قطع وزيرى (فهرست، ص 183).
14. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه مسجد اعظم، ش 1863، بى‏كا، 1254 ق، قطع وزيرى (فهرست، ص‏183).
15. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه مسجد اعظم، ش 1/654، بى‏كا، بى‏تا، قطع رقعى (فهرست، ص 466).
16. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه مسجد اعظم، ش 1/2797، ناقص، بى‏كا، بى‏تا، قطع رقعى (فهرست، ص‏588).
17. ديوان منسوب به حضرت على‏عليه السلام:
كتابخانه حرم حضرت معصومه‏عليها السلام، ش 2/690، خط نسخ، بى‏كا، قرن 13ق، 36 برگ (فهرست، ج 2، ص 331).
18. ديوان اميرمؤمنان‏عليه السلام:
كتابخانه طبسى حائرى، ش 140 (مجله نور علم، ش 14، ص 105).
19. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 24 / 97، بى‏كا، 1225 ق، 54 برگ.
20. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 7/2397، بى‏كا، سده 11 ق (فهرست، ج 3، ص‏245).
21. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 733، 729، 457، 272، بى‏كا، بى‏تا (مجله نور علم، ش‏53 و 52، ص 277)
22. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 36/94، على‏اصغر، 1280 ق، 57 برگ.
23. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 33/100، رضاقلى، 1241 ق، 36 برگ.
24. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 15/88، عبداللَّه طائى، 1252 ق، 6 برگ.
25. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 3/744 = 24/97، بى‏كا، 1255 ق (فهرست، ج‏3،ص‏37).
26. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 569 = 20/82 - 81، محمدساوجى، 1264ق (فهرست، ج 22، ص 77).
27. ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام:
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 36/159، بى‏كا، قرن 12 ق، 75 برگ. (64)
28. ديوان بدايع‏البيان، منسوب به حضرت اميرعليه السلام: (فهرست كتابخانه‏هاى پاكستان، ج‏1،ص‏99).

ب. ترجمه و شرح

1. شرح فارسى ديوان امام على:
كتابخانه دانشگاه تهران، ش 4411، 71 برگ، سده 12 ق (فهرست، ج 13، ص‏3376).
2. شرح ديوان امام على به نظم و نثر فارسى:
كتابخانه دانشگاه تهران ش 4251، سده 14 ق، 84 برگ (فهرست، ج 13، ص‏3222).
3. ترجمه ديوان اميرالمؤمنين، به نظم، سروده شوقى بغدادى (از اعلام قرن نهم قمرى):
الذريعة، ج 9، ص 549؛
فهرست نسخه‏هاى خطى فارسى، منزوى، ج 4/2722؛
كتابخانه مجلس، ش 7106 (فهرست مجلس، ج 25، ص 168)؛
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 18/147، بى‏كا، 1279 ق، 67 برگ، فارسى (فهرست، ج 1، ص 98).
4. نظم‏الجواهر يا شرح ديوان امام على، ابراهيم امينى، فارسى:
كتابخانه دانشگاه تهران، ش 2457 (فهرست، ج 9، ص 1195).
5. ترجمه منظوم ديوان امام على‏عليه السلام، ميرتقى الدين محمد كاشانى، ترجمه منظوم صدبيت:
كتابخانه مجلس، ش 14098 (فهرست، ج 38، ص 127).
6. شرح ديوان امام على، حسين بن اسماعيل حسينى:
كتابخانه مجلس، ش 1114 (فهرست، ج 3، ص 361) و مجموعه طباطبايى در كتابخانه مجلس، ش 10/206؛
كتابخانه لاجوردى در قم، خط نستعليق، شيخ محمّد، 27 رجب 1089، فارسى (آشنايى با چند نسخه خطى، ص 115).
7. ترجمه منظوم ديوان امام على‏عليه السلام، ناظم ناشناس:
كتابخانه مجلس، ش 2198، ص 492 (فهرست، ج 6، ص 160).
8. شرح ديوان أميرالمؤمنين، مير حسين بن معين الدين ميبدى:
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى، ش 6854، خط نسخ زيبا، بى‏كا، قرن 11 ق، 410 برگ، فارسى (فهرست، ج 22، ص 211)؛
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 86/34، بى‏كا، 1047 ق، 210 برگ، فارسى؛
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى، ش 1/9411، آغاز افتاده، خط نسخ، احمد بابا، صفر 987، فارسى (فهرست، ج 24، ص 184)؛
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 151/25، بى‏كا، قرن 12 ق، 438 برگ، فارسى؛
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى، ش 7417، خط نسخ و ابيات متن به خط ثلث، محمد مظفربن محمد حكيم، شنبه، پانزدهم شوال 1080، 171 برگ، فارسى (فهرست، ج‏19، ص‏231)؛
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 26/5، بى‏كا، قرن 11 ق، 399 برگ، عربى؛
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى، ش 9350، خط نستعليق، احمد بن محمد الجاحظ الكاتب، نيمه ربيع الثانى 918، 289برگ، فارسى (فهرست، ج 24، ص 143)؛
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى، ش 216، فاقد خطبه كتاب و فاتحه‏هاى آغاز، خط نستعليق‏و ابيات اصل به خط نسخ، بى‏كا، سده سيزدهم قمرى، 176 برگ، فارسى (فهرست، ج‏16، ص 16)؛
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى، ش 3997، خط نستعليق زيبا و عبارت‏هاى عربى به خط نسخ، رمضان 1054، 264 برگ، فارسى (فهرست، ج 10، ص 372)؛
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى، ش 9602 - 9603. دو جلد يك نسخه است كه در دوبخش جلد شده، خط نستعليق، بى‏كا، سده دهم قمرى، 414 برگ، فارسى (فهرست، ج 25، ص 4)؛
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، 177/1، بى‏كا، قرن 10 ق، 54 برگ، عربى؛
كتابخانه مسجد اعظم، ش 2000، بى‏كا، سده 11 ق، وزيرى، فارسى (فهرست،ص‏534)؛
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى، ش 9499، هفت فاتحه در مقدمه آمده، خط نستعليق زيبا، احمد، 1035 ق، 127 برگ، فارسى (فهرست، 42، ص 254)؛
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى، ش 9036، خط نسخ، محمود بن محمد سبزوارى، ذى‏القعده 952، 402 برگ، فارسى (فهرست، ج 23، ص 193)؛
كتابخانه رضوى در قم، عربى (آشنايى با چند نسخه خطى، ص 62)؛
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 1900، بى‏تا، قطع خشتى، فارسى (فهرست، ج‏3،ص‏101)؛
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى، ش 5431، بى‏كا، بى‏تا، خط نسخ، 236 برگ، فارسى (فهرست، ج 14، ص 215).
9. الفواتح‏السبعة، مقدمه شرح ديوان اميرالمؤمنين، ميبدى:
كتابخانه مسجد اعظم، ش 2336، بى‏كا، 909 ق، 63 برگ، قطع خشتى، فارسى (فهرست، ص 384).
10. ترجمه اشعار اميرالمؤمنين، محمد حافظ رضوى مشهدى:
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 157/21، محمدباقر اصفهانى، قرن 13 ق، 37 برگ (فهرست، ج 2، ص 29).
11. ترجمه قصائد اميرالمؤمنين‏عليه السلام، محمد صالح بن احمد:
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 1/165، محمد امين، 1057 ق، 52 برگ، فارسى‏عربى.
12. شرح ديوان اميرالمؤمنين‏عليه السلام، سعد الدين سليمان، مجيد مستقيم‏زاده:
كتابخانه حجتيه در قم، ش 515، خط نسخ، 1278 ق، قطع رحلى 220 برگ، تركى (فهرست، ص 98).
13. شرح و ترجمه ديوان اميرالمؤمنين‏عليه السلام، محمد على (ملقب به) مدّاح:
كتابخانه مدرسه فيضيه، ش 634، خط نستعليق، بهاءالدين محمد بن ابى‏محمّد، 237 برگ، فارسى (فهرست، ج 2، ص 75).
14. شرح ديوان أميرالمؤمنين، شارح ناشناس:
كتابخانه آيةاللَّه مرعشى، ش 8577، خط نسخ، بى‏كا، 7 ربيع‏الثانى 1057، 128 برگ، فارسى (فهرست، ج 22، ص 153).
15. ديوان اميرالمؤمنين با ترجمه فارسى، شارح ناشناس:
كتابخانه سپهسالار، ش‏7114، خط نسخ، سده‏12ق،81 برگ (فهرست، ج 6، ص‏516).
16. شرح ديوان امام على‏عليه السلام، اسماعيل بن نجفى حسينى:
مجلة معهدالمخطوطات‏العربية، ج 4، ص 255؛ الذريعة، ج 13، ص 266.
17. شرح ديوان امام على‏عليه السلام، احمدخان وكيل‏الرعايا سرتيپ بوشهرى (م 1315 ق):
موسوعة مؤلفى‏الإمامية، ج 3، ص 385.
18. التحرير فى شرح ديوان‏الأمير، سيد محمدمهدى موسوى تنكابنى:
الذريعة، ج 3، ص 376 و ج 12، ص 266.

ج. منتخب

1. منتخب ديوان أميرالمؤمنين‏عليه السلام، محمود مرندى:
كتابخانه آيةاللَّه گلپايگانى، ش 117/14، محمدمرندى، 1238 ق، 18 برگ، عربى.

محتواى اشعار

در يك بررسى اجمالى، مى‏توان موضوعات و مفاهيم اشعار ديوان منسوب به امام على‏عليه السلام را چنين دسته بندى كرد:
1. منزلت انسان؛ 2. توحيد و خداشناسى؛ 3. آخرت و زندگى پس از مرگ؛ 4.مناجات؛ 5. مسائل اخلاقى؛ 6. مدايح و مراثى؛ 7. وصايا؛ 8. معرفى خود؛ 9.رَجَزها؛ 10. گوناگون.
اينك براى هر يك از اين موضوعات، با ذكر شماره، نمونه‏هايى مى‏آوريم:

1. منزلت انسان

منزلت انسان، ارزش‏هاى انسانى، دسته‏بندى انسان‏ها در زندگى، معرفى انسان‏هاى كامل و برتر، پاره‏اى ديگر از اشعار ديوان است. درنخستين شعر ديوان، از برابرى انسان‏ها سخن مى‏گويد و فضيلت و ارزش آدميان را به دانش و رفتار نيكويى كه از آنان سر ميزند، مى‏داند. شعر 219، (65) انسان را جِرمى كوچك مى‏شمارد كه دنيايى بزرگ در آن نهفته است و در سروده 240، كامل‏ترين مردم را معرفى مى‏كند.
در همين بخش، سروده‏هايى مانند شماره‏هاى 542، 79، 23، 19، و به عقل و خرد مى‏پردازد و آنچه به دانش و جهل بر مى‏گردد، چون شماره‏هاى 285، 192، 104، 85، 23، 10، 2 نيز بسيار است.

2. توحيد و خداشناسى

توحيد و خداشناسى و برشمردن صفات الهى و فروعات و متعلقات توحيد، بخش گسترده‏اى از ديوان را به خود اختصاص داده است. وصف خداوند (280 و 150)، غفران الهى (281)، تقدير الهى (294 و 274)، امداد الهى (131)، ياد خدا (111)، توكل (307 و 106)، يأس از خداوند (322 و 271)، رضا به قضاى الهى (286)، روزى (283) و شكر نعمت (315) پاره‏اى از مفاهيم برجسته در اين باره است.

3. آخرت و زندگى پس از مرگ

آخرت و زندگى پس از مرگ، مضمون بسيارى از اشعار ديوان است. سروده‏هاى 299، 272، 262، 233، 232، 218، 148، 145، 119، 118، 93، 45، 38، 32، و... به نزديك بودن مرگ و آمادگى براى گذر از اين دنيا اشاره دارند و در مقابل، دنيا و دل‏بستن بدان در بسيارى از اشعار ديگر، نكوهش شده است كه مى‏توان به اين نمونه‏ها اشاره كرد: 316، 314، 313، 311، 305، 292، 284، 270، 185، 179، 175، 174، 169، 168، 90، 88، 75، 15، 14.

4. مناجات

مناجات و راز و نياز با خداوند، بخشى از ديوان است. بيش از ده سروده، مناجات با خداوند است كه مى‏توان به اين شماره‏ها اشاره كرد: 424، 423، 420، 269، 261، 259، 253، 177، 78، 44، 17، 9. اين سروده‏ها با: يا رَب، يا الهى، يا سامِعَ الدُّعاءِ، لَبَّيكَ لَبَّيكَ و... آغاز مى‏شود و در بر دارنده نيايش‏هاى جانگدازى است كه خداوند را با صفات جلال و جمال مى‏خواند و از ضعف نفس و گناه، به آستان او شِكوه مى‏برد.

5. مسائل اخلاقى

مسائل اخلاقى، معاشرت با مردم، تعليم و تربيت، رازدارى، ادب‏دوستى، برادرى، همنشينى، و مجالست و موضوعاتى از اين دست، بخش گسترده‏اى از ديوان است؛ براى نمونه به مواردى اشاره مى‏شود: ادب و اخلاق (320، 312، 125، 96، 82، 80، 79، 66، 48) برادرى و دوستى (308، 291، 252، 163، 134، 132، 129، 128، 108، 86، 3) همنشينى (383)، رازدارى (110)، مدارا (20)، اعتدال (246)، تواضع (269)، صبر (267، 247، 203، 196، 189، 183، 182، 167، 166، 109، 77، 27)، قناعت (317، 300، 198) و نيز پرهيز از خصلت‏هاى نكوهيده چون حرص و آز (321، 249، 33)، بخل (275)، آزار ديگران (250) و حيله و نيرنگ (39).

6. مدايح و مراثى

بخشى از مضامين اشعار به مديحه‏ها و مرثيه‏ها اختصاص دارد. فقط يك مدح، آن‏هم براى پيامبرصلى الله عليه وآله، در مجموع سروده‏ها به چشم مى‏خورد كه پيامبرصلى الله عليه وآله را در روز جنگ مى‏ستايد و از امدادهاى خداوندى، خوارى كافران و عزت مؤمنانْ سخن مى‏گويد (شعر 353). سروده‏هاى 552، 92، 36، 11 در رثاى رسول‏خداست و بى‏تابى امام‏عليه السلام را پس از پيامبرصلى الله عليه وآله، باز مى‏نماياند. شعرهاى 41 و 37 را در رثاى همسرش و شعرهاى 347 و 149 را در رثاى پدر سروده است و سروده 347 به مرثيه خديجه‏عليها السلام‏همسر رسول‏خداصلى الله عليه وآله و نخستين زنى كه نمازگزارد، اختصاص دارد.

7. وصايا

تعدادى از سروده‏ها سفارش‏هايى به امام حسن‏عليه السلام و امام حسين‏عليه السلام است. سروده 221 وصيت به امام حسن‏عليه السلام است و او را به دانش‏طلبى، جوانمردى، پارسايى و آراستگى به اخلاق و ادب، سفارش مى‏كند. سروده‏هاى 435، 178، 130، 47، 40، 18 سفارش به امام حسين‏عليه السلام است. اين وصايا، پاره‏اى از تجربه‏هاى امام را باز مى‏گويد و صبغه آن، پند و اندرز و يادكرد مسائل اخلاقى است.

8. معرفى خود

معرفى امام و حسب و نسب وى، سابقه‏اش در اسلام، كارهايى كه براى مجد و عظمت اسلام انجام داده، دلاورى‏هايش در ميدان‏هاى نبرد، دانش و خُلق رحمانى وى و... بخشى ديگر از مضامين ديوان است. اينها را مى‏توان در اين شماره‏ها يافت: 255، 242، 235، 226، 215، 158، 137، 122، 116، 115، 105، 67، 62، 61، 60.

9. رَجَزها

سروده‏ها و رجزها در ميدان‏هاى نبرد و هنگام رويارويى با قهرمانان سپاه شرك، بخشى ديگر از ديوان را تشكيل مى‏دهد. جنگ اُحد (363، 356، 237، 144، 142، 141، 70)، نبرد خندق (355، 49)، جنگ بدر (294، 71، 12)، بئر ذات العلم (557، 503)، نبرد خيبر (302، 184، 58، 51)، نبرد صفين (539، 525، 507، 398، 397، 357، 214، 97، 53)، نبرد جمل (571، 439، 363، 151، 147)، نهروان (482، 440) و نيز رويارويى با عمرو بن عبد وُد (227، 143)، عمرو بن مَعدى‏كَرِب (265)، ربيع بن ابى‏حقيق (52)، حارث مولى معاويه (59)، غطريف بن جسم (278)، ياسر يهودى (212، 72) مَرحَب يهودى (206، 73) بخشى از مفاهيم و موضوعات در اين بخش است؛ البته نامه به عمرو بن عاص (241)، نامه به معاويه (289، 243)، سروده‏هاى مربوط به ابن ملجم (139)، سرودهاى هنگام كشته شدن حكيم بن جبله (264) و كعب بن اشرف (276)، دعوت سعد بن سلمه به توحيد (153)، نكوهش قريش (202) و ستايش كوفه (277) را نيز مى‏توان در شمار رجزها جاى داد.

10. گوناگون

موضوعات گوناگون ديگرى چون روزهاى هفته (5)، قسمت و سرنوشت (127، 63، 29)، پيرى (171)، جوانى (146)، كار و تلاش (4)، ثروتمندى و فقر (181، 178، 176، 172، 31، 28)، گشايش پس از سختى‏ها (231،103،26)، روزگار (288، 273، 258، 220، 216، 167، 156، 154، 91، 40، 30) و سفر (229 و 132) نيز در ديوان به چشم مى‏خورد كه شايد نتوان آنها را در يك موضوعِ عام قرار داد.

مُصادَقَةُ الإخوان (66)

مُصادَقَةُ الإخْوان، نام كتاب حديثى است در آيين دوستى و برادرى.
اين كتاب با حجمى اندك، 125 حديث را در موضوع دوستى، در خود جاى داده است.
اهميت دوستى، راه‏هاى دوستيابى، حقوق دوستان، رازِ ماندگارى دوستى، رفتار دوستانه، عوامل شكست دوستى‏ها،... بخشى از مطالبى است كه در اين كتاب به چشم مى‏خورد.
فصل‏هاى اين كتاب، 43 تاست كه هركدام، ويژه يكى از مسائل دوستى است. معرفى اين فصل‏ها آگاهى‏اى اجمالى از محتواى كتاب به دست مى‏دهد:
1. اقسام برادران. بر پايه يك روايت، برادران به «دوستان مورد اعتماد» و «دوستان گشاده‏رو» تقسيم شده‏اند كه با دسته اول، از هيچ گونه خدمت نبايد دريغ كرد؛ اما با دسته دوم بايد به اندازه گشاده‏رويى آنان رفتار نمود.
2. خصلت‏هاى دوستى و برادرى. دوستان، ظاهر و باطنشان يكى است؛ زيبايى و زشتى يكديگر را زيبايى و زشتى خود مى‏دانند؛ ثروت و فرزند، تغييرى در آنان ايجاد نكرده، از بذل مالْ دريغ ندارند و در گرفتارى‏ها دوست را رها نمى‏كنند.
3. مهربانى به دوستان، دل را به خدا نزديك مى‏سازد.
4. دوست گرفتن، آدمى را بهشتى مى‏كند.
5. گفتگوى دوستانه به دل‏ها آرامش مى‏بخشد و سبب ريزش باران رحمت و لطف خداوند است.
6. همدردى با دوست و رسيدگى به وى، نشانه دوستى واقعى است.
7. حقوق دوستان. دوستى و برادرى، وظايف و حقوقى را به همراه مى‏آورد كه آسان‏ترينش آن است كه آنچه براى خود مى‏خواهى، براى دوست بخواهى و آنچه بر خود نمى‏پسندى، بر او هم مپسندى.
8. دوستان، آينه يكديگرند.
9 و 10. پذيرايى از دوستان و برادران و اِطعام آنان، خُلق و خويى آسمانى است و خداوند در بهشت، آن را تلافى مى‏كند.
11. بهره دوستى. دوستى براى دنيا و آخرت انسانْ سودمند است؛ پشتيبانى است در دنيا و شفاعت كننده‏اى است در آخرت.
12. داشتن دوستان بسيار، براى زندگى معنوى آدمى بسى سودمند است.
13. مؤمنانْ برادر يكديگرند.
14. دوستان به يكديگر خدمت مى‏كنند.
15. دورى و قهر دوستان، رفتارى ناپسند است.
16. بيم و هراس دوست از دوست، سزاوار نيست.
17. دوستى براى خدا. آن‏گاه كه دوستى براى خدا باشد، گذشته از پاداش معنوى، پايدارى نيز خواهد داشت.
18. خوشرويى با دوستان و برادران، عذاب دوزخ را بر مى‏دارد.
19. گره‏گشايى از كار دوستان، بندگى خداست.
20. مناعت طبع (عزت نفس). خويشتندارى در برابر دوستان و اظهار بى‏نيازى، سبب دوام دوستى است.
21. ديد و بازديد. دوست، مانند دست است و دست‏ها به كمك هم كارها را از پيش مى‏برند و نگهدار هم‏اند.
22. توجه‏به‏دوستان.برادرى كه تو را از ياد نمى‏برد، مى‏سزد كه او را هميشه به‏يادآرى.
23. دست دادن به هنگام ملاقات، كدورت‏ها را از ميان برمى‏دارد.
24. شادكردن دوست، از بهترين كارها نزد خداوند است.
25. بخل‏ورزى با دوستان و برادران، خصلتى نكوهيده است.
26. گرفتارى‏ها را با دوستان در ميان گذاريد؛ چرا كه دوست از كمكْ دريغ نمى‏ورزد؛ گرچه با دعاى خير باشد.
27. شاد كردن دوست، آفت دنيا و هراس قيامت را برمى‏دارد.
28. رنجاندن برادران، ناراحتى و رنجش به دنبال دارد.
29. نيكى به دوستان، گرچه اندك باشد، نعمت خداوندى است.
30. تلاش براى گره‏گشايى از كار دوستان، از طواف خانه خدا با ارزش‏تر است.
گفتنى است بيشترين روايت‏هاى اين كتاب در اين فصل جمع شده است و اين، نشان از جايگاه ويژه «گره‏گشايى» در معاشرت و روابط انسانى دارد.
31. تقدّم دوستى بر داد و ستد. اگر دوستى خواستار به‏هم خوردن معامله شد، اجابت كنيد.
32. آزمونِ دوستى. دوستان را با سفر، هنگام خشم و با درهم و دينار، بيازماييد.
33. اعتبار دوستان، بيش از مال و ثروت است.
34. پرسش از نام و نشان، نشانه يكرنگى در دوستى است.
35. خيرخواهى. دوستان بايد با خيرخواهى، در راه حلّ مشكلات يكديگر قدم بردارند.
36. خوار نشمردن دوستان. تحقير و خوار شمردن دوستان، بجز تيره ساختن روابط، سبب قهر و غضب الهى است.
37. خوشبو كردن دوستان، سنّتى دينى است و بر دوستى مى‏افزايد.
38. محبت ورزيدن، نشانه ديندارى است.
39. حفظ آبرو. آبروى دوست را ريختن، گناهى زشت و نابخشودنى است.
40. دعاى دوستان درباره يكديگر به اجابت مى‏رسد.
41. ملاطفت نسبت به برادران، لطف خداوند را در بهشت به ارمغان مى‏آورد.
42. پوشاندن دوستان، پوشش بهشتى را در پى دارد.
43. كميابى دوست خوب. دوستى، زمانى به زندگى صفا مى‏بخشد و يارى‏رسان آدمى در گرفتارى‏هاست كه خصلت‏هاى انسانى در آن رعايت شود.

* * *

پى‏نوشتها:‌