حضرت امام حسن مجتبى (عليه السلام)
1 ـ قالَ الإمامُ الْحَسَنُ الْمُجتبى )عَلَيْهِ السَّلام( : يَا ابْنَ آدْم! عَفِّ
عَنِ مَحارِمِ اللّهِ تَكُنْ عابِداً، وَ ارْضِ بِما قَسَّمَ اللّهُ سُبْحانَهُ
لَكَ تَكُنْ غَنِيّاً، وَ أحْسِنْ جَوارَ مَنْ جاوَرَكَ تَكُنْ مُسْلِماً، وَ
صاحِبِ النّاسَ بِمِثْلِ ما تُحبُّ أنْ يُصاحِبُوكَ بِهِ تَكُنْ عَدْلاً.(1)
امام حسن مجتبي (عليه السلام) فرمود: اى فرزند آدم! نسبت به محرّمات الهى عفيف و
پاكدامن باش تا عابد و بنده خدا باشى. راضى باش بر آنچه كه خداوند سبحان برايت
تقسيم و مقدّر نموده است، تا هميشه غنى و بى نياز باشى. نسبت به همسايگان، دوستان و
همنشينان خود نيكى و احسان نما تا مسلمان محسوب شوى. با افراد (مختلف) آنچنان بر
خورد كن كه انتظار دارى ديگران همانگونه با تو بر خورد نمايند.
2 ـ قالَ(عليه السلام): وَ نَحْنُ رَيْحانَتا رَسُولِ اللّهِ، وَ سَيِّدا شَبابِ
أهْلِ الْجَنّهِ، فَلَعَنَ اللّهُ مَنْ يَتَقَدَّمُ، اَوْ يُقَدِّمُ عَلَيْنا
اَحَداً.(2)
امام حسن مجتبي (عليه السلام) به دنباله وصيّتش در حضور جمعى از
أصحاب فرمود: و ما دو نفر ـ يعنى حضرت و برادرش امام حسين (عليهما السلام) ـ ريحانه
رسول اللّه (صلى الله عليه وآله وسلم) و دو سرور جوانان اهل بهشت هستيم، پس خدا
لعنت كند كسى را كه بر ما پيشقدم شود يا ديگرى را بر ما مقدّم دارد.
3 ـ قالَ(عليه السلام): وَ إنّ حُبَّنا لَيُساقِطُ الذُّنُوبَ مِنْ بَنى آدَم، كَما
يُساقِطُ الرّيحُ الْوَرَقَ مِنَ الشَّجَرِ.(3)
فرمود: همانا محبّت و دوستى با
ما (اهل بيت رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) سبب ريزش گناهان ـ از نامه اعمال ـ مى
شود، همان طورى كه وزش باد، برگ درختان را مى ريزد.
4 ـ قالَ(عليه السلام): لَقَدْ فارَقَكُمْ رَجُلٌ بِالاْمْسِ لَمْ يَسبِقْهُ
الاْوَّلُونَ، وَ لا يُدْرِكُهُ أَلاْخِرُونَ.(4)
پس از شهادت پدرش
اميرالمؤمنين علىّ (عليه السلام)، در جمع اصحاب فرمود: شخصى از ميان شماها رفت كه
در گذشته مانند او نيامده است، و كسى در آينده نمى تواند هم تراز او قرار گيرد.
5 ـ قالَ(عليه السلام): مَنْ قَرَءَ الْقُرْآنَ كانَتْ لَهُ دَعْوَهٌ مُجابَهٌ،
إمّا مُعَجَّلهٌ وَإمّا مُؤجَلَّهٌ.(5)
فرمود: كسى كه قرآن را ـ با دقّت ـ
قرائت نمايد، در پايان آن ـ اگر مصلحت باشد ـ دعايش سريع مستجاب خواهد شد ـ و اگر
مصلحت نباشد ـ در آينده مستجاب مى گردد.
6 ـ قالَ(عليه السلام): إنّ هذَا الْقُرْآنَ فيهِ مَصابيحُ النُّورِ وَشِفاءُ
الصُّدُورِ.(6)
فرمود: همانا در اين قرآن چراغ هاى هدايت به سوى نور و سعادت
موجود است و اين قرآن شفاى دل ها و سينه ها است.
7 ـ قالَ(عليه السلام): مَنَ صَلّى، فَجَلَسَ فى مُصَلاّه إلى طُلُوعِ الشّمسِ كانَ
لَهُ سَتْراً مِنَ النّارِ.(7)
فرمود: هر كه نماز ـ صبح ـ را به خواند و در
جايگاه خود بنشيند تا خورشيد طلوع كند، برايش پوششى از آتش خواهد بود.
8 ـ قالَ(عليه السلام):إنَّ اللّهَ جَعَلَ شَهْرَ رَمَضانَ مِضْماراً لِخَلْقِهِ،
فَيَسْتَبِقُونَ فيهِ بِطاعَتِهِ إِلى مَرْضاتِهِ، فَسَبَقَ قَوْمٌ فَفَازُوا،
وَقَصَّرَ آخَرُونَ فَخابُوا.(8)
فرمود: خداوند متعال ماه رمضان را براى بندگان
خود ميدان مسابقه قرار داد. پس عدّه اى در آن ماه با اطاعت و عبادت به سعادت و
خوشنودى الهى از يكديگر سبقت خواهند گرفت و گروهى از روى بى توجّهى و سهل انگارى
خسارت و ضرر مى نمايند.
9 ـ قالَ (عليه السلام): مَنْ أدامَ الاْخْتِلافَ إلَى الْمَسْجِدِ أصابَ إحْدى
ثَمان: آيَهً مُحْكَمَهً، أَخاً مُسْتَفاداً، وَعِلْماً مُسْتَطْرَفاً، وَرَحْمَهً
مُنْتَظِرَهً، وَكَلِمَهً تَدُلُّهُ عَلَى الْهُدى، اَوْ تَرُدُّهُ عَنْ الرَّدى،
وَتَرْكَ الذُّنُوبِ حَياءً اَوْ خَشْيَهً.(9)
فرمود: هركس جايگاه ـ عبادات ـ
خود را در مسجد قرار دهد يكى از هشت فايده شاملش مى گردد: برهان ونشانه اى ـ براى
معرفت ـ، دوست و برادرى سودمند، دانش واطلاعاتى جامع، رحمت و محبّت عمومى، سخن و
مطلبى كه او را هدايت گر باشد، ـ توفيق إجبارى ـ در ترك گناه به جهت شرم از مردم و
يا به جهت ترس از عقاب.
10 ـ قالَ (عليه السلام): مَنْ أكْثَرَ مُجالِسَه الْعُلَماءِ أطْلَقَ عِقالَ
لِسانِهِ، وَ فَتَقَ مَراتِقَ ذِهْنِهِ، وَ سَرَّ ما وَجَدَ مِنَ الزِّيادَهِ فى
نَفْسِهِ، وَكانَتْ لَهُ وَلايَهٌ لِما يَعْلَمُ، وَ إفادَهٌ لِما تَعَلَّمَ.(10)
فرمود: هر كه با علماء بسيار مجالست نمايد، سخنش و بيانش در بيان حقايق آزاد و روشن
خواهد شد، و ذهن و انديشه اش باز و توسعه مى يابد و بر معلوماتش افزوده مى گردد و
به سادگى مى تواند ديگران را هدايت نمايد.
11 ـ قالَ(عليه السلام): تَعَلَّمُوا الْعِلْمَ، فَإنْ لَمْ تَسْتَطيعُوا حِفْظَهُ
فَاكْتُبُوهُ وَ ضَعُوهُ فى بُيُوتِكُمْ.(11)
فرمود: علم و دانش را ـ از هر
طريقى ـ فرا گيريد، و چنانچه نتوانستيد آنرا در حافظه خود نگه داريد، ثبت كنيد و
بنويسيد و در منازل خود در جاى مطمئن قرار دهيد.
12 ـ قالَ(عليه السلام): مَنْ عَرَفَ اللّهَ أحَبَّهُ، وَ مَنْ عَرَفَ الدُّنْيا
زَهِدَ فيها.(12)
فرمود: هركس خدا را بشناسد، (در عمل و گفتار) او را دوست دارد
و كسى كه دنيا را بشناسد آن را رها خواهد كرد.
13 ـ قالَ(عليه السلام): هَلاكُ الْمَرْءِ فى ثَلاث: اَلْكِبْرُ، وَالْحِرْصُ،
وَالْحَسَدُ; فَالْكِبْرُ هَلاكُ الدّينِ،، وَبِهِ لُعِنَ إبْليسُ. وَالْحِرْصُ
عَدُوّ النَّفْسِ، وَبِهِ خَرَجَ آدَمُ مِنَ الْجَنَّهِ. وَالْحَسَدُ رائِدُ
السُّوءِ، وَمِنْهُ قَتَلَ قابيلُ هابيلَ.(13)
فرمود: هلاكت و نابودى دين و
ايمان هر شخص در سه چيز است: تكبّر، حرص، حسد. تكبّر سبب نابودى دين و ايمان شخص مى
باشد و به وسيله تكبّر شيطان ـ با آن همه عبادت ملعون گرديد. حرص و طمع دشمن شخصيّت
انسان است، همان طورى كه حضرت آدم (عليه السلام) به وسيله آن از بهشت خارج شد. حسد
سبب همه خلاف ها و زشتى ها است و به همان جهت قابيل برادر خود هابيل را به قتل
رساند.
14 ـ قالَ(عليه السلام): بَيْنَ الْحَقِّ وَالْباطِلِ أرْبَعُ أصابِع، ما رَأَيْتَ
بَعَيْنِكَ فَهُوَ الْحَقُّ وَقَدْ تَسْمَعُ بِأُذُنَيْكَ باطِلاً كَثيراً.(14)
فرمود: بين حقّ و باطل چهار انگشت فاصله است، آنچه كه را با چشم خود ببينى حقّ است;
و آنچه را شنيدى يا آن كه برايت نقل كنند چه بسا باطل باشد.
15 ـ قالَ(عليه السلام): ألْعارُ أهْوَنُ مِنَ النّارِ.(15)
فرمود: سرزنش و ننگ
شمردن مردم انسان را، آسان تر است از معصيت و گناهى كه موجب آتش جهنّم شود.
16 ـ قالَ(عليه السلام): إذا لَقى أحَدُكُمْ أخاهُ فَلْيُقَبِّلْ مَوْضِعَ النُّورِ
مِنْ جَبْهَتِهِ.(16)
فرمود: وقتى انسان برادر مؤمن ـ و دوست ـ خود را ملاقات
نمود، بايد پيشانى و سجده گاه او را ببوسد.
17 ـ قالَ(عليه السلام): إنَّ اللّهَ لَمْ يَخْلُقْكُمْ عَبَثاً، وَلَيْسَ
بِتارِكِكُمْ سُدًى، كَتَبَ آجالَكُمْ، وَقَسَّمَ بَيْنَكُمْ مَعائِشَكُمْ،
لِيَعْرِفَ كُلُّ ذى لُبٍّ مَنْزِلَتَهُ، وأنَّ ماقَدَرَ لَهُ أصابَهُ، وَما صُرِفَ
عَنْهُ فَلَنْ يُصيبَهُ.(17) وَ قالَ: مَنْ عَبَدَ اللّهَ، عبَّدَ اللّهُ لَهُ
كُلَّ شَىْء.(18)
فرمود: خداوند شما انسان ها را بيهوده و بدون غرض نيافريده و
شما را آزاد، رها نكرده است. لحظات آخر عمر هر يك معيّن و ثبت مى باشد، نيازمندى ها
و روزى هركس سهميّه بندى و تقسيم شده است تا آن كه موقعيّت و منزلت شعور و درك
اشخاص شناخته گردد. و نيز فرمود: هر كسى كه خداوند را عبادت و اطاعت كند، خداى
متعال همه چيزها را مطيع او گرداند.
18 ـ قالَ(عليه السلام) لِبَعْضِ وُلْدِهِ: يا بُنَيَّ! لا تُواخِ أحَداً حَتّى
تَعْرِفَ مَوارِدَهُ وَ مَصادِرَهُ، فَإذَا اسْتَنْبَطْتَ الْخِبْرَهَ، وَ رَضيتَ
الْعِشْرَهَ، فَآخِهِ عَلى إقالَهِ الْعَثْرَهِ، وَ الْمُواساهِ فىِ
الْعُسْرَهِ.(19)
به بعضى از فرزندانش فرمود: اى پسرم! با كسى دوستى و برادرى
بر قرار نكن مگر آن كه او را از هر جهت بشناسى و مورد اطمينان باشد، پس هنگامى كه
چنين فردى را يافتى در همه امور با او باش.
19 ـ سُئِلَ(عليه السلام): عَنِ الْبُخْلِ؟ فَقالَ: هُوَ أنْ يَرىَ الرَّجُلُ ما
أنْفَقَهُ تَلَفاً، وَما أمْسَكَهُ شَرَفاً.(20)
از حضرت پيرامون بُخل سؤال شد؟
در جواب فرمود: معناى آن چنين است كه انسان آنچه را به ديگرى كمك و انفاق كند فكر
نمايد كه از دست داده و تلف شده است و آنچه را ذخيره كرده و نگه داشته است خيال كند
برايش باقى مى ماند و موجب شخصيّت و شرافت او خواهد بود.
20 ـ قالَ(عليه السلام): تَرْكُ الزِّنا، وَكَنْسُ الْفِناء، وَغَسْلُ الاْناء
مَجْلَبَهٌ لِلْغِناء:(21)
فرمود: انجام ندادن زنا، جاروب و نظافت كردن راهرو و
درب منزل، و شستن ظروف سبب رفاه و بى نيازى مى گردد.
21 ـ قالَ(عليه السلام):السِّياسَهُ أنْ تَرْعى حُقُوقَ اللّهِ، وَحُقُوقَ
الاْحْياءِ، وَحُقُوقَ الاْمْواتِ.(22)
فرمود: ـ مفهوم و معناى ـ سياست آن است
كه حقوق خداوند و حقوق موجودات زنده و حقوق مردگان را رعايت كنى.
22 ـ قالَ(عليه السلام): ما تَشاوَرَ قَوْمٌ إلاّ هُدُوا إلى رُشْدِهِمْ.(23)
فرمود: هيچ گروهى در كارهاى ـ اجتماعى، سياسى، اقتصادى، فرهنگى و ... ـ با يكديگر
مشورت نكرده اند مگر آن كه به رشد فكرى و عملى و... رسيده اند.
23 ـ قالَ(عليه السلام): اَلْخَيْرُ الَذّى لا شَرَّفيهِ: ألشُّكْرُ مَعَ
النِّعْمَهِ، وَالصّبْرُ عَلَى النّازِلَهِ.(24)
فرمود: آن خوبى كه شرّ و آفتى
در آن نباشد شكر در مقابل نعمت ها و صبر و شكيبائى در برابر سختى ها است.
24 ـ قالَ(عليه السلام): يَابْنَ آدَم! لَمْ تَزَلْ فى هَدْمِ عُمْرِكَ مُنْذُ
سَقَطْتَ مِنْ بَطْنِ اُمِّكَ، فَخُذْ مِمّا فى يَدَيْكَ لِما بَيْنَ يَدَيْكَ،
فَإنَّ الْمُؤْمِنَ بَتَزَوَّدُ وَ الْكافِرُ يَتَمَتَّعُ.(25)
فرمود: اى فرزند
آدم از موقعى كه به دنيا آمده اى، در حال گذراندن عمرت هستى، پس از آنچه دارى براى
آينده ات (قبر و قيامت) ذخيره نما، همانا كه مؤمن در حال تهيّه زاد و توشه مى باشد;
وليكن كافر در فكر لذّت و آسايش است.
25 ـ قالَ(عليه السلام): إنَّ مَنْ خَوَفَّكَ حَتّى تَبْلُغَ الاْمْنَ، خَيْرٌ
مِمَّنْ يُؤْمِنْكَ حَتّى تَلْتَقِى الْخَوْفَ.(26)
فرمود: همانا كسى تو را ـ
در برابر عيب ها و كم بودها ـ هشدار دهد تا آگاه و بيدار شوى، بهتر است از آن كسى
كه فقط تو را تعريف و تمجيد كند تا بر عيب هايت افزوده گردد.
26 ـ قالَ(عليه السلام): القَريبُ مَنْ قَرَّبَتْهُ الْمَوَدَّهُ وَإنْ بَعُدَ
نَسَبُهُ، وَالْبَعيدُ مَنْ باعَدَتْهُ الْمَوَدَّهُ وَإنْ قَرُبُ نَسَبُهُ.(27)
فرمود : بهترين دوست نزديك به انسان، آن كسى است كه در تمام حالات دلسوز و با محبّت
باشد گرچه خويشاوندى نزديكى هم نداشته باشد. و بيگانه ترين افراد كسى است كه از
محبّت و دلسوزى بيگانه باشد گرچه از نزديك ترين خويشاوندان باشد.
27 ـ وَسُئِلَ عَنِ الْمُرُوَّهِ؟ فَقالَ(عليه السلام): شُحُّ الرَّجُلِ عَلى
دينِهِ، وَإصْلاحُهُ مالَهُ، وَقِيامُهُ بِالْحُقُوقِ.(28)
از حضرت (عليها
السلام) پيرامون مُروّت و جوانمردى سؤال شد، فرمود: جوانمرد كسى است كه در نگهدارى
دين و عمل به آن تلاش نمايد، در اصلاح اموال و ثروت خود همّت گمارد، و در رعايت
حقوق طبقات مختلف پا بر جا باشد.
28 ـ قالَ(عليه السلام): عَجِبْتُ لِمَنْ يُفَكِّرُ فى مَأكُولِهِ كَيْفَ
لايُفَكِّرُ فى مَعْقُولِهِ، فَيَجْنِبُ بَطْنَهُ ما يُؤْذيهِ، وَيُوَدِّعُ
صَدْرَهُ ما يُرْديهِ.(29)
فرمود: تعجّب مى كنم از كسى كه در فكر خوراك و تغذيه
جسم و بدن هست ولى درباره تغذيه معنوى روحى خود نمى انديشد، پس از غذاهاى فاسد شده
و خراب دورى مى كند. و عقل و قلب و روح خود را كارى ندارد ـ هر چه و هر مطلب و
برنامه اى به هر شكل و نوعى باشد استفاده مى كند ـ .
29 ـ قالَ(عليه السلام): غَسْلُ الْيَدَيْنِ قَبْلَ الطَّعامِ يُنْفِى الْفَقْرَ،
وَبَعْدَهُ يُنْفِى الْهَمَّ.(30)
فرمود: شستن دست ها قبل از طعام فقر و
تنگدستى را مى زدايد و بعد از آن ناراحتى ها و آفات را از بين مى برد.
30 ـ قالَ(عليه السلام): حُسْنُ السُّؤالِ نِصْفُ الْعِلْمِ.(31)
فرمود: كسى كه
عادت سؤال و حالت پرس و جو دارد مثل آن است كه نصف علم ها را فرا گرفته باشد.
31 ـ قالَ(عليه السلام): إنّ الْحِلْمَ زينَهٌ، وَالْوَفاءَ مُرُوَّهٌ،
وَالْعَجَلهَ سَفَهٌ.(32)
فرمود: صبر و شكيبائى زينت شخص، وفاى به عهد علامت
جوانمردى، و عجله و شتابزدگى (در كارها بدون انديشه) دليل بى خردى مى باشد.
32 ـ قالَ(عليه السلام): مَنِ اسْتَخَفَّ بِإخوانِهِ فَسَدَتْ مُرُوَّتُهُ.(33)
فرمود: كسى كه دوستان و برادرانش را سبك شمارد و نسبت به آن ها بى اعتناء باشد،
مروّت و جوانمرديش فاسد گشته است.
33 ـ قالَ(عليه السلام): إنّما يُجْزى الْعِبادُ يَوْمَ الْقِيامَهِ عَلى قَدْرِ
عُقُولِهِمْ.(34)
فرمود: همانا در روز قيامت بندگان به مقدار عقل و درك و
شعورشان مجازات مى شوند.
34 ـ قالَ(عليه السلام): إنَّ الْقُرْآنَ فيهِ مَصابيحُ النُّورِ، وَ شِفاءُ
الصُّدُورِ، فَيَجِلْ جالَ بَصَرُهُ، وَ لْيَلْجَمُ الصِّفّهَ قَلْبِهِ، فَإنَّ
التَّفْكيرَ حَياهُ الْقَلْبِ الْبَصيرِ، كَما يَمْشي الْمُسْتَنيرُ فىِ
الظُّلُماتِ بِالنُّورِ.(35)
فرمود: همانا در قرآن چراغ هاى روشنائى بخش; و شفا
بخش دردها و گرفتارى هاى درونى وجود دارد، پس كسى كه (خود را) با قرآن جلى دهد
چشمانش قوى و روشن مى گردد; وقلب و درون خويش را صفا خواهد داد، چون كه تفكّر و
انديشه (در قرآن سبب) حيات قلبِ آگاه مى باشد، همچنان كه شخص روشن دل در تاريكى ها
به وسيله نور چراغ حركت مى نمايد و راه مى رود.
35 ـ قالَ(عليه السلام): ألْمِزاحُ يَأْكُلُ الْهَيْبَهَ، وَ قَدْ أكْثَرَ مِنَ
الْهَيْبَهِ الصّامِت(36)
فرمود: مزاح و شوخى ـ هاى زياد و بيجا ـ شخصيّت و
وقار انسان را از بين مى برد، و چه بسا افراد ساكت داراى شخصيّت و وقار عظيمى مى
باشند.
36 ـ قالَ(عليه السلام): أللُؤْمُ أنْ لا تَشْكُرَ النِّعْمَهَ.(37)
فرمود: از
علائم پستى شخص، شكر نكردن از ولى نعمت است.
37 ـ قالَ(عليه السلام): لَقَضاءُ حاجَهِ أخ لى فِى اللّهِ أحَبُّ مِنْ إعْتِكافِ
شَهْر.(38)
فرمود: هر آينه برآوردن حاجت و رفع مشكل دوست و برادرم، از يك ماه
اعتكاف، در مسجد ـ و عبادت مستحبّى، نزد من ـ بهتر و محبوب تر است.
38 ـ قالَ(عليه السلام): إنَّ الدُّنْيا فى حَلالِها حِسابٌ، وَ فى حَرامِها
عِقابٌ، وَفِى الشُّبَهاتِ عِتابٌ، فَأنْزِلِ الدُّنْيا بِمَنْزَلَهِ الميتَهِ،
خُذْمِنْها مايَكْفيكَ.(39)
فرمود: چيزهاى دنيا اگر حلال باشد حساب و بررسى مى
شود و اگر از حرام به دست آيد عذاب و عقاب دارد و اگر حلال و حرام آن معلوم نباشد
سختى و ناراحتى خواهد داشت. پس بايد دنيا (و موجوداتش) را همچون ميته و مردارى
بشناسى كه به مقدار نياز و اضطرار از آن استفاده كنى.
39 ـ قالَ(عليه السلام): وَ اعْمَلْ لِدُنْياكَ كَأنَّكَ تَعيشُ أبَداً، وَ اعْمَلْ
لاِخِرَتِكَ كَأنّكَ تَمُوتُ غدَاً.(40)
فرمود: در دنيا ـ از نظر اقتصاد و صرفه
جوئى و... ـ چنان برنامه ريزى كن مثل آن كه مى خواهى هميشه دوام داشته باشى، و نسبت
به آخرت به نوعى حركت و كار كن مثل اين كه فردا خواهى مُرد.
40 ـ قالَ(عليه السلام): أكْيَسُ الْكَيِّسِ التُّقى، وَ أحْمَقُ الْحُمْقِ
الْفُجُورَ، الْكَريمُ هُوَ التَّبَرُّعُ قَبْلَ السُّؤالِ.(41)
فرمود: زيرك
ترين و هوشيارترين افراد، شخص باتقوا و پرهيزكار مى باشد; أحمق و نادان ترين افراد،
كسى است كه تبه كار و اهل معصيت باشد; گرامى ترين و باشخصيّت ترين افراد، آن كسى
است كه به نيازمندان پيش از اظهار نيازشان، كمك نمايد.
پاورقى:
1 ـ نزهه النّاظر و تنبيه الخاطر: ص 79، ح 33، بحارالأنوار: ج 78، ص 112، س 8.
2 ـ كلمه الإمامُ الْحَسَن (عليه السلام): 7، ص 211.
3 ـ كلمه الإمامُ الْحَسَن (عليه السلام): 7، ص 25، بحارالأنوار: ج 44، ص 23، ح 7.
4 ـ إحقاق الحقّ: ج 11، ص 183، س 2 و ص 185.
5 ـ دعوات الرّاوندى: ص 24، ح 13، بحارالأنوار: ج 89، ص 204، ح 21.
6 - بحارالأنوار: ج 75، ص 111، ضمن ح 6.
7 ـ وافى: ج 4، ص 1553، ح 2، تهذيب الأحكام: ج 2، ص 321، ح 166.2.
8 ـ تحف العقول: ص 234، س 14، من لا يحضره الفقيه: ج 1، ص 511، ح 1479.
9 ـ تحف العقول: ص 235، س 7، مستدرك: ج 3، ص 359، ح 3778.
10 ـ إحقاق الحقّ : ج 11، ص 238، س 2.
11 ـ إحقاق الحقّ: ج 11، ص 235، س 7.
12 - كلمه الإمام الحسن (عليه السلام): ص 140.
13 ـ أعيان الشّيعه: ج 1، ص 577، بحارالأنوار: ج 75، ص 111، ح 6.
14 - تحف العقول: ص 229، س 5، بحارالأنوار: ج 10، ص 130، ح 1.
15 ـ كلمه الإمام حسن (عليه السلام): ص 138، تحف العقول: ص 234، س 6، بحارالأنوار:
ج 75، ص 105، ح 4.
16 ـ تحف العقول: ص 236، س 13، بحارالأنوار: ج 75، ص 105، ح 4.
17 - تحف العقول: ص 232، س 2، بحار الأنوار: ج 75، ص 110، ح 5.
18 ـ تنبيه الخواطر، معروف به مجموعه ورّام: ص 427، بحار: ج 68، ص 184، ضمن ح 44.
19 - تحف العقول: ص 164، س 21. بحار الأنوار: ج 75، ص 105، ح 3.
20 ـ أعيان الشّيعه: ج 1، ص 577، بحارالأنوار: ج 75، ص 113، ح 7.
21 ـ كلمه الإمام حسن (عليه السلام): ص 212، بحارالأنوار: ج 73، ص 318، ح 6.
22 ـ همان مدرك: ص 57.
23 ـ تحف العقول: ص 233، أعيان الشّيعه: ج 1، ص 577، بحارالأنوار: ج 75، ص 105، ح
4.
24 ـ تحف العقول: ص 234، س 7، بحارالأنوار: ج 75، ص 105، ح 4.
25 ـ نزهه الناظر و تنبيه الخاطر: ص 79، س 13، بحارالأنوار: ج 75، ص 111، ح 6.
26 ـ إحقاق الحقّ: ج 11، ص 242، س 2.
27 ـ تحف العقول: ص 234، س 3، بحارالأنوار: ج 75، ص 106، ح 4.
28 ـ تحف العقول: ص 235، س 14، بحارالأنوار: ج 73، ص 312، ح 3.
29 ـ كلمه الإمام الحسن (عليه السلام)، ص 39، بحارالأنوار: ج 1، ص 218، ح 43.
30 ـ كلمه الإمام الحسن (عليه السلام): ص 46.
31 ـ كلمه الإمام الحسن (عليه السلام) : ص 129.
32 ـ كلمه الإمام الحسن (عليه السلام) : ص 198.
33 ـ كلمه الإمام الحسن (عليه السلام) : ص 209.
34 ـ كلمه الإمام الحسن (عليه السلام) : ص 209.
35 ـ نزهه النّاظر و تنبيه الخاطر: ص 73، ح 18، بحارالأنوار: ج 78، ص 112، س 15.
36 ـ كلمه الإمام الحسن (عليه السلام): ص 139، بحارالأنوار: ج 75، ص 113، ح 7.
37 ـ كلمه الإمام الحسن (عليه السلام): ص 139، بحارالأنوار: ج 75، ص 105، ح 4.
38 ـ كلمه الإمام الحسن (عليه السلام): ص 139.
39 ـ كلمه الإمام الحسن (عليه السلام): ص 36، بحارالأنوار: ج 44، ص 138، ح 6.
40 ـ كلمه الإمام الحسن (عليه السلام) ص 37، بحارالأنوار: ج 44، ص 138، ح 6.
41 ـ إحقاق الحقّ : ج 11، ص 20 س 1، بحارالأنوار: ج 44، ص 30.
