آداب گفتگو

نگاه كردن به سخن ، نه به گوينده آن

قرآن

«پس بشارت ده به آن بندگان من كه به سخن ، گوش فرا مى دهند و بهترين آن را پيروى مى كنند؛ اينان اند كه خدايشان راه نموده و اينان اند همان خردمندان» .

حديث

8 .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : حكمت را فراگير ، و اين كه از كجا بيرون آمده ، به تو آسيبى نمى رساند .

9 .امام على عليه السّلام : به گوينده منگر؛ بلكه بنگر به آنچه گفت .

10 .امام على عليه السّلام : حكمت را از هر كه به تو آموخت ، فراگير؛ به سخن بنگر و به گوينده آن ، نگاه مكن .

11 .امام على عليه السّلام : گم شده حكيم ، حكمت است . هر جا كه باشد ، آن را خواهد جُست .

12 .امام على عليه السّلام : دانش ، گم شده مؤمن است . آن را فراچنگ آريد ، گرچه از دستِ مشركان باشد . نبايد كسى از شما از فراگيرى حكمت از دارنده آن ، احساس عار كند .

13 .عيسى عليه السّلام : حق را از اهل باطل فرا گيريد و باطل را از اهل حق هم فرامگيريد و نقّاد سخن باشد .
ر . ك : علم و حكمت در قرآن و حديث ، آداب آموختن ، 3 / 11 : «پذيرش حق از آورنده كه آن» .

پيروى دانش

قرآن

و گفتند : «هرگز كسى به بهشت در نيايد ، مگر آن كه يهودى يا ترسا باشد . اين آرزوهاى [واهى ايشان است . بگو : اگر راست مى گوييد ، دليل خود را بياوريد» .
هان ! شما [اهل كتاب] همانان ايد كه درباره آنچه نسبت به آن دانش داشتيد ، محاجّه كرديد . پس چرا در مورد چيزى كه بدان دانشى نداريد ، محاجّه مى كنيد ، با آن كه خدا مى داند و شما نمى دانيد؟ آيا به جاى او خدايانى براى خود برگرفته اند؟ بگو : «برهانتان را بياوريد» . اين است يادنامه هر كه با من است و يادنامه هركه پيش از من بوده [نه ، بلكه بيشترشان حق را نمى شناسند و در نتيجه ، از آن رويگردان اند .
و برخى از مردم درباره خدا بدون هيچ علمى مجادله مى كنند و از هر شيطانِ سركشى پيروى مى كنند .
و از [ميان] مردم ، كسى است كه درباره خدا بدون هيچ دانش و بى هيچ رهنمود و كتاب روشنى به مجادله مى پردازد .
و هركس با خدا معبود ديگرى بخواند ، براى آن برهانى نخواهد داشت و حسابش فقط با پروردگارش است . در حقيقت ، كافران رستگار نمى شوند .
يا آن كس كه خلقت را آغاز مى كند و سپس آن را باز مى آورد ، و آن كس كه از آسمان و زمين به شما روزى مى دهد؟ آيا معبودى با خداست؟ بگو : «اگر راست مى گوييد ، برهان خويش را بياوريد .
كسانى كه درباره آيات خدا ـ بدون حجّتى كه براى آنان آمده باشد ـ مجادله مى كنند ، [اين ستيزه در نزد خدا و نزد كسانى كه ايمان آورده اند ، [مايه عداوت بزرگى است . اين گونه ، خدا بر دل هر متكبّر زورگويى مهر مى نهد .
در حقيقت ، آنان كه درباره نشانه هاى خدا ـ بى آن كه حجّتى برايشان آمده باشد ـ به مجادله برمى خيزند ، در دل هايشان جز بزرگنمايى نيست [و] آنان به آن [بزرگى كه آرزويش را دارند نخواهند رسيد . پس به خدا پناه جوى؛ زيرا او خود ، شنواى بيناست .

حديث

14 .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : كسى كه در نزاع ها از غيرِ دانش يارى جويد ، تا هنگام مرگ ، در خشم خداست .

15 .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : از بهترين امّت من ، مردمى هستند . . . كه پيرو برهان اند .

16 .امام زين العابدين عليه السّلام : بصريان به امام حسين عليه السّلام نامه اى نوشتند و از وى درباره معناى «صمد» پرسيدند . در پاسخ به آنان نوشت : «به نام خداوند رحمتگر مهربان ! امّا بعد ، در قرآنْ ژرفكاو نشويد و در آن ، مجادله نكنيد و درباره آن ، بدون دانش ْ بحث نكنيد . از جدّم رسول خدا شنيدم كه مى فرمود : هركس بدون دانش درباره قرآن چيزى بگويد ، نشيمنگاه وى ، آتش خواهد بود .

17 .زراره : از امام باقر عليه السّلام پرسيدم : حقّ خدا بر بندگان چيست؟ فرمود : «اين كه بگويند آنچه را مى دانند ، و زبان نگه دارند از آنچه كه نمى دانند» .

18 .امام صادق عليه السّلام : گروهى بر پدرم ـ كه خداى رحمتش كند ـ وارد شدند و كشمكش خود را با مردم (مخالفان) ، به وى يادآور شدند . وى به آنان فرمود : «آيا ناسخ و منسوخ كتاب خدا را مى شناسيد؟» . گفتند : نه . به آنان فرمود : «چه چيز شما را به كشمكش خوانده است؟ شايد شما ندانسته حرام را حلال و حلال را حرام كنيد؟ تنها كسى درباره كتاب خدا بحث مى كند كه حلال و حرام خدا را بشناسد» . آنان به ايشان گفتند : آيا مى خواهى از مرجئه باشى؟ پدرم به آنان فرمود : «واى بر شما ! مى دانيد كه من از مرجئه نيستم؛ ولى مى خواهم شما را به حق نزديك كنم» .

اهتمام به ناشناخته ها

19 .امام على عليه السّلام : دانشور ، كسى است كه بداند آموخته هايش در بين ناآموخته هايش كم است و به همين دليل ، خويش را نادان بشمارد تا از اين رهگذر ، تلاشش در فراگيرى دانش ، فزونى گيرد . [اگر چنين باشد ،] همواره جوياى دانش خواهد بود و شيفته دانش؛ بهره گير از آن ، و بر دانشيان ، فروتن و اهتمام ورز خواهد بود؛ پايبند سكوت و بهوش از خطا و از دانش ، زندگى جو خواهد گشت و چون خويش را نادان مى پندارد ، اگر با چيزى رو در رو شود كه نمى داند ، آن را انكار نخواهد كرد .
نادان ، كسى است كه به سبب نادانى نسبت به دانش ، اندكِ خود را عالم مى شمارد و به نظر خود ، بسنده مى كند؛ همواره از دانشوران دورى مى گزيند و آنان را پست مى داند و مخالفان خود را اشتباه كار مى شمارد و هر آنچه را نمى داند ، گمراهى مى داند ، و اگر با چيزى رو به رو شود كه نمى شناسد ، آن را انكار مى كند و دروغ مى شمارد و از روى نادانى مى گويد : من اين را نمى شناسم و فكر نمى كنم كه چنين بوده و يا چنين باشد . چه طور مى تواند چنين باشد؟ اين به دليل اعتماد بر انديشه خود و كم اطّلاعى از ناآگاهى هاى خويش است و با اين عقيده ، هيچ گاه از ناآگاهى و اشتباه جدا نمى گردد؛ از نادانى بهره مى گيرد و منكر حق خواهد بود؛ در نادانى خود ، حيران و از فراگرفتن دانش ، سرگران خواهد بود .

يارى جويى از حقيقت

20 .امام على عليه السّلام : استدلال كننده از حقيقتْ يارى مى جويد .

21 .امام على عليه السّلام : كسى كه از حقيقت يارى جويد ، پيروز مى شود .

22 .امام على عليه السّلام : با كسى كه از حقيقت يارى مى جويد ، درگير نشو .

رهنمودجويى از قرآن و سنّت

23 .امام على عليه السّلام ـ در وصف قرآن ـ : آن كه با كمك قرآن گفتگو كند ، پيروز شود ؛ آن كه به يارى قرآن مبارزه كند ، يارى شود و آن كه به قرآن بر پاى ايستد ، به راه راستْ رهنمون شود .

24 .امام صادق عليه السّلام ـ در تفسير اين آيه كه «با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوه اى] كه نيكوتر است ، مجادله نماى» ـ : منظور ، قرآن است .

25 .امام على عليه السّلام ـ وقتى عبدالله بن عبّاس را براى گفتمان با خوارج روانه كرد ـ : با آنان ، به قرآن گفتگو نكن؛ زيرا قرآن ، رويكردهاى گوناگون را پذيراست . تو مى گويى و آنان مى گويند؛ ولى با آنان به سنّت گفتگو كن ، چون آنان از سنّت ، گريزگاهى پيدا نخواهند كرد .

26 .امام صادق عليه السّلام : با مردم (مخالفان) ، با سخن من گفتگو كنيد . اگر بر شما اعتراض كنند ، من مورد اعتراض قرار خواهم گرفت .

چگونگى بهره گيرى از قرآن در گفتمان

يكى از روش هاى گفتمان با قرآن ، بهره گيرى از آيات قرآنى در هنگام استدلال است؛ ولى گفتمان با قرآن ، در اين روش  منحصر نيست . نوع ديگرى از گفتمان با قرآن وجود دارد و آن ، بهره گيرى شيوه هايى است كه قرآن در مجادله هايش با مشركان و اهل كتاب به كار گرفته است .
شكل ديگر گفتمان با قرآن ، بهره گيرى از آموزه هاى قرآنى به طور غير مستقيم و روند استدلال به معارف قرآنى ، بدون يادكرد از آيه اى معيّن در ضمن استدلال است .
در آغاز ممكن است شخص ، مطلب مشخّصى را از قرآن كريم بيرون بكشد و آن گاه ، انديشه خويش را براى بيان برهان عقلى بر پايه همان مطلب ، به كار اندازد.
عنوان «رهنمود جويى از قرآن» ، هر سه اين شيوه ها را در بر مى گيرد و لازم نيست كه به همان روش اوّل ، يعنى بهره گيرى از آيه اى خاص در ضمن استدلال ، بسنده شود . حتّى در پاره اى از فضاهاى ويژه ، بهره گيرى از آيات قرآنى و بويژه آيه هاى متشابه و يا قابل تأويل ، به صلاح نيست ، چنان كه على عليه السّلام در هنگام اعزام ابن عباس براى گفتمان با خوارج ، دستور داد با آنان به قرآن گفتگو نكند ، چون خوارج ، اصحاب تأويل و افراد لجوجى بودند و از اين رو ، قرآن را به رويكردهاى گوناگون حمل مى كردند تا به گونه اى آن را موافق منافع خود سازند؛ در حالى كه اگر به سيره رسول خدا استدلال مى كرد ، آنان نمى توانستند انكار كنند .
اگر به گفتمان امام على عليه السّلام قبل از جنگ نهروان با خوارج دقّت كنيم ، خواهيم ديد كه وى ، همين شيوه را برگزيده و حجّت را بر آنان تمام كرده است و بيشترشان توبه كردند .
قرآن نيز همين روش را برگزيده است و براى ابطال آراى مخالفان ، از مصاديق عينى كه قابل انكار نيستند بهره گرفته است . به عنوان نمونه ، در احتجاج بر آنانى كه حضرت مسيح را به علّت نداشتن پدر ، پسر خدا مى پنداشتند ، مى گويد : بنابراين ، آدم هم بايد پسر خدا باشد ، چون وى نيز پدر نداشت ، در حالى كه آنان خود ، بر اين مطلب اقرار ندارند .[1]

راستى

27 .امام على عليه السّلام : آن كه سخنش راست باشد ، دليلش قوى تر است .

28 .امام على عليه السّلام : آن كس كه سخنش راست باشد ، دليلش درست تر است .

29 .امام على عليه السّلام : آن كه به راستى استدلال مى كند ، شكست نمى خورد .

30 .امام على عليه السّلام : دروغگو در سخن خود ، متّهم است؛ گرچه استدلالش قوى و حرفش راست باشد .

ر . ك : حديث 71 «گفتمان شايسته» .

يارى جويى از خدا

31 .امام زين العابدين عليه السّلام ـ در دعاى «مكارم الأخلاق» ـ : پروردگارا ! بر محمّد و آلش درود فرست و من را بر آنان كه بر من ستم كنند ، توانا كن و بر كسى كه با من بحث كند ، زبانى گويا ده و بر آن كه با من دشمنى كند ، پيروزم فرما !

32 .امام زين العابدين عليه السّلام ـ در دعاى معروف به انجيليّه ـ : به تو پناه مى برم از دعاى پذيرفته نشده ، و اميد دروغ پنداشته شده ، شرمِ از بين رفته ، و استدلال شكست خورده ، و نظريه نادرست .

33 .امام صادق عليه السّلام ـ به نوح بن يقظان ـ : اين دعا را بخوان : پروردگارا ! من . . . از تو گشايش در روزى ، زهد در كفاف ، خروج با سخن از هر شبهه ، درستى در استدلال و راستى در همه جا مى خواهم .

پى‏نوشتها:‌