تضاد

مجرى: با نام خدا جلسه ديگرى از مباحث ايدئولوژيك، در زمينه مقايسه جهان بينى الهى و جهان بينى مادى را آغاز مى كنيم. همان گونه كه مستحضر هستيد، طى مباحث گذشته با عنوان ديالكتيك دو مرحله از اصول ديالكتيك به اجمال بررسى شد. به اين صورت كه در زمينه اصل تكامل و اصل تأثير و تأثر متقابل از طرف نماينده حزب توده، آقاى احسان طبرى و نماينده سازمان چريكهاى فدايى خلق، اكثريت، آقاى فرخ نگهدار نظريه ماركسيسم عنوان شد و به دنبال آن با بحث و بررسى از طرف برادرمان آقاى مصباح ـ نماينده حوزه علميه قم و آقاى عبدالكريم سروش ـ منفرد ـ نقد و ارزيابى دو اصل فوق به پايان رسيد و در آخرين لحظات بحث گذشته موضوع اين جلسه اصل تضاد به عنوان يكى از مهمترين اصول و به بيانى جوهره ديالكتيك، تعيين شد. قبل از اين كه بحث را در اين زمينه آغاز كنيم لازم است چند نكته را تذكّر بدهيم.

نخستين نكته اين است كه بحث يك بحث ايدئولوژيك مى باشد. لذا در تمام مراحل نياز به دقت دارد. قطعاً بحث ايدئولوژيك با شعار و نسبت دادن عناوين مختلف به طرف مقابل و يا نسبتهاى زيبا به خود، سنخيّت ندارد. بحث ايدئولوژيك مى بايست متّكى بر استدلال هاى عميقِ عقلانى و فلسفى باشد و قطعاً در چنين بحث هايى شعار جايى ندارد. لذا از همه شركت كنندگان عزيز استدعا مى شود به منظور نيل به نتيجه اى صريح و واضح صرفاً بحث ايدئولوژيك را پى بگيرند و از پرداختن به مباحث ديگر اعم از مباحث سياسى و اجتماعى و امثال آن خوددارى كنند. طبيعى است كه براى مباحث سياسى و اجتماعى و اقتصادى و بحثهاى ديگر مجال ديگرى در نظر گرفته شده است.

دومين نكته اى كه لازم به تذكّر مى باشد اين است كه هر كسى نظر خودش را در مورد مسأله اى كه درباره آن بحث مى كنيم، بيان خواهد كرد. امّا اين كه متفكرين و فلاسفه در زمينه مسأله مورد بحث چه عقايدى داشتند و يا به عنوان نمونه مسأله تضاد در سير تفكر بشرى چه تطوّرى را پشت سر گذاشته و چه مراحلى را طى كرده است، مورد بحث ما نيست. بلكه صرفاً آنچه اعتقاد خود شركت كنندگان است، مورد نظر همه ما خواهد بود. بنابراين اگر از كسى نقل قول مى شود صرفاً به معناى عقيده و معتقَد بيان كننده آن نقل قول است و به نظراتى كه مورد قبول ما نيست اما در تاريخ فلسفه بيان شده است، توجهى نخواهيم داشت.

سومين نكته اى كه جاى تذكّر دارد اين است كه آنچه در اين جا مطرح مى شود بايد مستدل باشد. به عبارت ديگر، بيان دلايل اعتقاد فرد به آن نظريه اى كه عنوان مى كند، لازم است. اينك با توجه به اين چند تذكّر كوتاه من استدعا مى كنم كه آقاى مصباح ابتدا موضوع بحث را به صورت سؤال طرح بكنند تا بعد آقايان طبرى و نگهدار از ديدگاه ماركسيسم نظريه تضاد را توضيح بدهند و بحثمان را دنبال كنيم. آقاى مصباح بفرمائيد.

آقاى مصباح: بسم الله الرحمن الرحيم الحمدالله رب العالمين و صل الله على سيدنا محمد و آله الطاهرين لاسيما الحجة بن الحسن العسكرى عجّل الله تعالى فرجه و اجعلنا من اعوانه و انصاره و منَّ علينا بعنايته.

همان طور كه فرموديد در جلسه قبل توافق شد كه در اين جلسه راجع به اصل تضاد يعنى همان اصلى كه به قول ديالكتيسين ها جوهره ديالكتيك و پايه اساسى ديالكتيك به شمار مى رود، بحث بشود. شايد بتوان گفت كه اگر اصل تضاد را از ميان اصول ديالكتيك بردارند، ديگر چيزى به نام ديالكتيك باقى نمى ماند. خود اين اصل ارتباط خاصى با اصول ديگر دارد كه بايد بعداً مورد سؤال و بحث قرار بگيرد و نظر آقايان درباره اين روابط بيان گردد كه چيست؟ البته آقايان ديالكتيسن ها و مخصوصاً ماركسيست ها درباره مفهوم تضاد و تناقض بيانات مختلفى دارند. لذا براى اين كه نظر آقايان شركت كننده در بحث روشن شود و احتياج به نقّادى كلمات ديگران نباشد، مى توانيم از آنان خواهش كنيم كه تضاد و تناقض را از ديدگاه خودشان تعريف كنند و به سؤال هايى كه درباره اين تعريف مطرح مى باشد نيز توجه بفرمايند و دقيقاً توضيح بدهند. مثلا به بيانى تفصيلى بايد روشن شود منظور از «ضد» كه كلمه «تضاد» از آن مشتق شده است، چيست؟ به چه حالت و چيزى «ضد» مى گوييم؟ و آيا اين اصل تضاد كه جوهر ديالكتيك است با تناقض يكى است يا دو اصل مستقل هستند و تضاد غير از تناقض مى باشد و معنايى اعم از تضاد و تناقض مصطلح مقصود است؟ و آيا تضاد و تناقض در ديالكتيك همان چيزى است كه بنا بر برخى شرايط در منطق فرمان و منطق صورى ارسطويى و يا منطق قديم، نفى مى شود؟ يعنى آيا منطق صورى، آن دو [تضاد و تناقض] را نفى ولى منطق ديالكتيك آن دو را اثبات كرده است؟ و يا گاهى گفته مى شود كه فهم متعارف، تضاد و تناقض را نفى مى كند ولى عقل ديالكتيك آن را قبول دارد!؟ به هر حال رابطه تضاد و تناقض ديالكتيكى را با تضاد و تناقض در منطق قديم بگونه اى روشن بيان بفرمايند كه آيا همان چيزى كه منطق قديم نفى مى كند، همان را منطق ديالكتيك اثبات مى كند يا چيز ديگرى است؟ و بالاخره قملرو تضاد و تناقض ديالكتيكى كجاست؟ آيا در طبيعت است يا در فكر و يا در جامعه است و يا در همه جا و يك قانون كلى جهان شمول است؟ آيا تنها بعضى از ماركسيست ها آن را قبول دارند و به آن معتقدند يا همگى؟ از طرفى قلمرو آن بايد دقيقاً روشن بشود تا ديگر در ضمن بحث احتياج به ارجاع به اين موضوع نباشد. البته سؤال هاى زياد ديگرى در اين زمينه هست كه براى اين كه خيلى برف انبار نشود، فعلا آن سؤال ها را مطرح نمى كنيم. خواهش مى كنيم به اين سه سؤال جواب بدهند تا زمينه براى بحث فراهم و محور [سخن] روشن بشود.

مجرى: آقاى طبرى بفرمائيد.

آقاى طبرى: پس از عرض درودهاى صميمانه به همه ياران و دوستان نظام جمهورى اسلام و رهبر محترم آن، به علت كوتاه بودن زمانى كه در هر برنامه در اختيار همه ما است ـ يعنى تقريباً 30 دقيقه براى هر نفر كه طى آن بايد عملا به سؤالات و مسائل مطروحه از طرف مقابل جواب داده شود ـ لذا مطالب خود را از روى يادداشت به عرض مى رسانم تا هرچه فشرده تر آنچه گفتنى است گفته بشود و مسأله اى فراموش نگردد و فوت شده باقى نماند. در ابتدا ناچار هستم عرض كنم كه مجرى محترم در سخن پايانى خودشان در فصل گذشته گفتند كه جمهورى اسلامى ايران حتى كسانى را كه با آنها تضاد بنيادين دارد، به بحث آزاد دعوت كرده است. لذا مى خواستم تصريح كنم كه حزب توده ايران با جمهورى اسلامى ايران تضادّ بنيادين ندارد. كسانى با اين جمهورى تضادّ بنيادين دارند كه در صدد هستند آن را سرنگون كنند و يا تمايل دارند آن را از داخل مسخ نمايند. ولى حزب توده ايران به جمهورى اسلامى و به قانون اساسى رأى مثبت داده است و در گفتار و كردار از اين جمهورى با حفظ برخى نظريات انتقادى خودش در پاره اى مسائل، صميمانه حمايت كرده است و اين حمايت، برخلاف دعوى عده اى، به قصد چاپلوسى يا از روى فرصت طلبى نيست. بلكه نتيجه تحليل منطقى حزب، از مختصات سياسى و اجتماعى جمهورى اسلامى است. حزب ما در اين حمايت تا حد ايثارِ خون جوانان خود پيش رفته است. پيغمبر اسلام مى فرمايد «اذا حيُّوكم بتحية فحيّوا باحسن منها» اگر به شما درودى گفتند، سعى كنيد بهتر از آن، به آنها پاسخ بگوييد. پيداست كه براى همه مسلمانان، رفتار و كردار پيغمبر اسلام كه اسوه حسنه است، بايد سرمشق قرار بگيرد. ما بارها و بارها گفتيم و در نوشته هاى خود نوشته ايم كه حزب توده ايران يك حزب مذهبى نيست ولى يك حزب ضد مذهب هم نيست. و درست نيست كه ما حزب را در مسند كفر بنشانيم. حزب توده ايران يك حزب سياسى است كه خواستار استقرار عدالت اجتماعى و نفى بهره كشى و استقرار آزادى و استقلال مى باشد. البته قابل انكار نيست كه ماترياليسم فلسفى جزو ماركسيسم لنينيسم است و ماركسيسم لنينيسم جهان بينى حزب توده ايران است ولى قبول ماترياليسم فلسفى از طرف حزب ما، شرط عضويت در حزب نيست. شرط عضويت در حزب قبول برنامه حزب است.

مجرى: آقاى احسان طبرى با عرض معذرت از اين كه صحبت شما را قطع مى كنم. همان طور كه در ابتداى بحث از همه حضار در بحث آزاد استدعا كرديم، قرار بر اين بود كه به جاى ترويج و تبليغ حزب، عقيده اى كه به آن معتقد هستيد بيان كنيد و صرفاً تذكّر اين كه از ديدگاه شما حزب توده يا ماركسيسم هر يك از اين دو در تضادّ بنيادين با جمهورى اسلامى نيست، لازم الذكر بود، كه در جاى مناسب آن را طرح فرموديد و توهّم ناشى از مباحث قبل را مرتفع نموديد. امّا اين كه از ديدگاه ما مسلمانها، تضادّ بنيادين چيست و اگر ما ماركسيسم را در تضاد بنيادين با اسلام و نظام اسلامى مى دانيم به چه دليل است قطعاً بحثى است كه به يك فرصت ديگر در همين مقوله نيازمند است و لذا همان گونه كه قرار شد اظهار لطف بفرماييد و بحث تضاد و همان سؤالاتى را كه عنوان شد، توضيح بدهيد. بخاطر اين كه وقت محدود است.

آقاى طبرى: اگر فقط چند ثانيه صبر مى كرديد من به بحث تضاد مى رسيدم. چون حرفم در اين باره تمام شده بود. اگر شما [مجرى برنامه] در ضمن بحث آزاد آن سخن را مطرح نكرده بوديد، من خودم را محتاج نمى ديدم كه چنين مطالبى را عرض كنم. به هر جهت مطالب بطور عمده گفته شده و من به استقبال سخن ايشان مى روم براى اين كه هيچ خللى در اسلوب بحث پيدا نشود. همان گونه كه تاكنون كوشش كرديم ضوابط را مراعات كنيم تا بحث در فضاى دوستانه تر و تفاهم آميزتر جريان داشته باشد، به اصل مسأله مى پردازيم. امّا اين كه فرموديد راجع به اين مطلب مى شود يك بحث جداگانه اى انجام داد. من به نوبه خودم از آن استقبال مى كنم.

مجرى: قطعاً در زمينه مباحث سياسى و اجتماعى يكى از مباحث مى تواند تحت همين عنوان قرار بگيرد. طبيعى است كه با بينشى كه ما در نظام اسلامى مان بر مبناى متون اسلامى و رهنمودهاى مقام رهبرى داريم، تحليل ما در قبال ماركسيسم مشخص است و قابل بحث خواهد بود. اگر با آن موضعى كه امام تعيين فرموده اند، نظر مخالفى وجود داشته باشد جاى بحث و بررسى در اين زمينه هست و قطعاً استقبال خواهيم كرد. پس استدعا مى كنم بحث تضاد را بيان بفرماييد.

آقاى طبرى: حال من اين بحث را ادامه نمى دهم والاّ درباره كلمات اخير آقاى مجرى راجع به برخى مقامات پراعتبار اسلامى، استدلال مى كردم. ولى الآن صرف نظر مى كنم تا زمانى كه شما بفرماييد. پس بر مى گرديم به سؤالاتى كه از طرف آقاى مصباح در اين جا درباره مسأله تضاد مطرح شد.

امّا چون درباره اصول ديالكتيك در مباحث گذشته برخى نتيجه گيريها از طرف آقاى سروش انجام گرفت كه مورد قبول اينجانب نيست، لذا به اين ترتيب به اختصار يادآورى مى كنم كه اصول ديالكتيك به نظر ما نتيجه مجموعه علوم و معارف انسانى است و خود اين معارف بر تجربه و تعقل مبتنى است نه صرفاً بر تجربه. اين اصول تنها كلى ترين و عام ترين گرايش هاى مسلط بر هستى را نشان مى دهند. و به صورت قوانين اكيد و يكنواخت بروز نمى كنند، بلكه با رشد معرفت انسانى استفاده و فرمول بندى اين اصول هم تغيير مى كند و بايد هم تغيير بكند و دقيق تر بشود. اين اصول نه فقط داراى كليّت است، بلكه داراى كاربرد آگاهانه و يا غيرآگاهانه در علم و هم در عمل انسان و هم در علوم و هم در پراتيك انسانى است. به اين ترتيب اصول ديالكتيك ـ كه ما از آن ياد مى كنيم ـ طبيعتاً نتيجه گيرى از سطح كنونى معرفت انسانى است و داراى كليّت و شمول و كاربرد مى باشد.

اكنون به اصل تضاد بر مى گرديم. در اين جا آقاى مصباح سؤال فرمودند كه رابطه اصل تضاد ديالكتيكى، با تضاد در منطق كلاسيك و در حكمت كلاسيك چيست؟ در پاسخ بايد گفت كه اصل تضاد ديالكتيكى احكام مربوط به تضاد منطقى و تقابل فلسفى را كه در حكمت و منطق كلاسيك آمده است، رد نمى كند. چگونگى تبيين اين اصل در ماركسيسم، خود يك روند نُضجى و تحوّلى را طى كرده است و آنچه كه در آثار برخى از ماركسيست ها مانند، «مائوتسه دونگ» در اين باره وجود دارد، بنا به درك اين جانب داراى نقايصى است. البته من درك شخصى خودم را در اين جا بيان مى كنم. چون قرار شد كه هر كس درك و اعتقاد خودش را بگويد. بنا به عقيده اين جانب در تضاد ديالكتيكى بايد دو نوع تقابل را از همديگر جدا كرد; يكى تقابل تناقضى است كه بين كيفيّت نو و بُغرنج تر و كيفيّت كهنه و بسيط تر در داخل يك روند تحوّلى واحد وجود دارد. امّا بايد ديد كه چرا و چگونه چنين تضادى پديدار مى شود؟ به عنوان مثال، يك كيفيت معين يا به اصطلاح يك سيستم به هم پيوسته را كه داراى ساختمان يا ساختار و عملكرد معينى است، مانند يك موجود زنده ـ هر موجود زنده اى ـ يا يك جامعه و تمدن ـ هر جامعه و تمدنى ـ را در نظر بگيريم. جريان بدين شكل است كه در پى تأثير عوامل درونىِ خود اين سيستم و كيفيت آن و اجزاى اين سيستم و هم چنين تأثير عوامل برونى و عوامل درونى آن سيستم بر روى آن كيفيت مورد نظر، تغييراتى در ساختمان و در عملكرد اجزاى سيستم مورد نظر پديدار مى شود. لذا يگانگى و هماهنگى درونىِ كيفى آن سيستم به تدريج به هم مى خورد و در آن دوگانگى، فرق، تمايز، تباين، تخالف و غيره پديدار مى شود، و از آن كيفيت نوينى به وجود مى آيد. چرا مى گوئيم كيفيت تازه تر و بالاترى زاييده مى شود؟ زيرا تأثير عوامل درونى و برونى، كه آنرا توضيح داديم، موانع و تزاحماتى را در مسير عملكرد سيستم سابق به وجود مى آورد. لذا از آن اجراى وظايف نوينى را مى طلبد و سيستم را به سوى اجراى اين وظايف سوق مى دهد. يعنى در داخل سيستمِ انرژى، تحول و تغيير پديد مى آيد و به بيان فلسفى تدريجاً قوه به فعل بدل مى شود. انرژى تحول به صورت كيفيت يا سيستم نوينى شكل مى گيرد. اين انرژى تحول و تغيير موجب مى شود كه نطفه كيفيّت نوين در بطن كيفيّت كهنه منعقد شود و سرانجام اين كيفيت نوين پا به عرصه وجود مى گذارد. تقابل بين كيفيت نوين بغرنج تر و يا كامل تر با كيفيت كهن، نوعى تقابل تناقضى است. نوعى تقابل عدم و ملكه است. يعنى كيفيت نوين تنها زمانى هويت خود را تثبيت مى كند كه كيفيّت كهن را از عرصه وجود براند يا بر آن مسلط شود و آن را به جزئى از خود مبدّل كند. اين روند گاهى طولانى، و زمانى سريع و گاه تدريجى و گاهى دفعى است. در مسير اين حركت [مراحل] بسيارى را طىّ مى كند تا اين كه سرانجام به هدف برسد.

ولى نوع ديگرى از تضاد وجود دارد كه در كيفيّت واحدى به صورت انقطاب روى مى دهد. اين جا ديگر صحبت از دو سيستم و يا دو كيفيت مختلف و متناقض نيست. بلكه دو حالت و دو نوع عملكرد در داخل يك كيفيّت واحد قرار دارد كه اين دو عملكرد با همديگر تقابل دارند ولى تقابل آنها تناقضى نيست و باصطلاح قدماى ما تقابل آنها تقابل تَضايُفى است. يعنى وجود دو جهت مختلف، در كيفيت واحد و همزيستى آنها در داخل كيفيّت واحد ممكن است. ولى در عين حال عملكرد آنها با يكديگر فرق دارد و يكديگر را تكميل مى كنند. به اين جهت، وحدت ضدّين از اين نقطه نظر انجام مى گيرد. مثال هاى اين نوع تقابل در عرصه هاى مختلف علوم زياد است. به عنوان نمونه در نظام مكانيك، حركت و سكون و در رياضيات، كميّت مثبت و كميّت منفى و در فيزيك، الكتريسته داراى بار مثبت و الكتريسته با بار منفى و در شيمى، تجزيه و تركيب مولكول ها و در موجودات زنده، روند جذب و دفع و در عرصه اعصاب، تحريك و ترمز و در سياست، دمكراسى و استبداد و در اقتصاد، توليد و مصرف و در عرصه جنگ، تاكتيك هاى مبارزه اى و تعرّض و عقب نشينى و غيره را مى توان نام برد. تضادّ اوّلى يعنى تضادّ تناقضى را تضاد ناسازگار يا ناهمساز يا «آنتاگونيستى» مى ناميم و تضادّ دوّمى يعنى انقطاب دو متقابل را، تضاد سازگار مى گوئيم.

اما از لحاظ نتيجه عملى و كاربرد، اصل تضادّ بويژه در عرصه اجتماع، داراى اهميّت زيادى است. ماركسيسم بر آن است كه در جامعه، انسان هاى مترقى و انسان هاى پيشرو بايد از كيفيت مترقى در قبال كيفيّت كهنه ارتجاعى و محافظه كارانه، دفاع كنند. زيرا تاريخ ساخته انسان ها [است و آنها] با عمل خود مى توانند روندهاى تكاملى را در مسير عادى و خود به خودى آن سريع يا كُند كنند و چنين نيست كه سير تاريخ، سيرى مقدّرِ محتوم غير قابل تغيير باشد و انسان ها فقط اَبزار تاريخ باشند. چنين چيزى نيست.

مجرى: با عرض معذرت، پانزده دقيقه از آغاز صحبت شما مى گذرد. اگر اجازه بدهيد دنباله توضيح سؤال را به وقت ديگرى موكول كنيم.

آقاى طبرى: اگر اجازه بدهيد همه صحبت خودم را انجام بدهم. چقدر وقت در اختيار من هست؟

مجرى: قرار بود ده دقيقه صحبت كنيد و تا كنون پانزده دقيقه وقت دادم به اين اميد كه تمام بشود ولى... با وجود اين اگر مى خواهيد از وقت دور بعدى استفاده كنيد، بلامانع است.

آقاى طبرى: شما فكر بكنيد كه آيا اين نوع مسائل را مى شود به اين شكل بحث كرد؟

مجرى: به هر حال ...

آقاى طبرى: من حاضرم كه اگر بگوييد سخن را قطع كن، قطع كنم ولى ...

مجرى: استدعا مى كنم. اين فراز را تمام بفرماييد و فراز جديدى را شروع بفرماييد و اجازه بدهيد آقاى فرخ نگهدار هم كه به ماركسيسم معتقد هستند، از اصل تضاد به مفهوم ديالكتيكى آن دفاع كنند و بخش ديگر اين پاسخ را از آقاى نگهدار بشنويم.

آقاى طبرى: ببخشيد. تعريف تضاد تقريباً تمام شد. اينطور نيست؟ منظورم اين است كه مى خواهيد قسمت هايى بر تعريف تضاد بيافزاييد يا اين كه مى خواهيد مباحث ديگرى را مطرح سازيد؟

آقاى طبرى: مى خواستم بحثى را كه شروع كردم تكميل نمايم.

آقاى طبرى: مى خواستم اين را عرض كنم كه اگر موافق باشيد در بحث تضاد قدم به قدم و قطعه قطعه بحث را دنبال كنيم تا هر بحثى در جاى خودش روشن بشود و در [غير] آن صورت شايد ما كمتر بهره مند بشويم و مجالى براى بحث باقى نمى ماند و بعد كه نوبت گفتگو مى رسد ديگر فرصت كافى در اختيار نباشد. اگر موافق باشيد با شيوه گفتگو سخن را ادامه دهيم.

مجرى: پس با اجازه، از آقاى نگهدار مى خواهيم كه توصيف خودشان را از تضاد به همراه پاسخ به سؤالات مطروحه در مورد آن، مطرح بفرمايند.

آقاى نگهدار: با درود و سلام به مردم زحمتكش ميهنم و با اميد پيروزى براى رزمندگان جبهه هاى جنگ و مبارزه خلق قهرمانمان در راه استقلال و آزادى. قبل از شروع بحث من هم تذكّراتى را در نظر داشتم كه بيان مى كنم:

همان طور كه آقاى طبرى توضيح دادند، سازمان ما در تضاد بنيادين با نظام جمهورى اسلامى ايران نيست. از اين نظر من هم لازم مى دانم كه توضيح بدهم كه سازمان ما يك سازمان انقلابى است و با نظام هايى در تضاد بنيادين است كه ضد خلق هستند و عليه مردم حربه قهرآميز به كار مى گيرند و سركوب مى كنند و رژيمى ديكتاتورى و وابسته به امپرياليزم هستند و ما اين تحليل را از جمهورى اسلامى نداريم. اين تذكّر را لازم مى دانستم كه به آن اشاره كردم.

نكته دوم درباره روش اداره جلسه و بحث آزاد در زمينه مسائل ايدئولوژيك است. همان گونه كه گذشت قرار ما بر آن شد كه ابتدا از ديالكتيك دفاع كنيم و سؤالاتى كه در اين زمينه وجود دارد مطرح بشود و از جانب من و جناب آقاى طبرى توضيحات لازم بيان گردد و بعد در هر مرحله از بحث جمع بندى ارائه شود. همان طور كه مى دانيد، بحث اوّل به جمع بندى نرسيد ولى اين كار در ابتداى بحث دوم ارائه شد. ولى بحث [در جلسه قبل] پايانى به آقاى سروش رسيد و ايشان هم وظيفه جمع بندى را بر عهده گرفتند وليك به نظر من طبيعى اين بود كه اگر قرار است ديالكتيك جمع بندى شود، اين وظيفه را بر عهده معتقدين به آن قرار بدهيم، كه احياناً برداشت هايى جدا از برداشت هاى كسانى كه معتقد به ديالكتيك هستند، به عنوان نتيجه بحث پيرامون ديالكتيك تلقى نشود.

مجرى: عذر مى خواهم. مجدداً درخواست مى كنم بحث را در موضوع خودش دنبال كنيم. در بحث گذشته هم آقاى سروش در فرصتى كه به خودشان اختصاص داشت، نظرات خودشان و برداشتشان را از بحث مطرح كردند. متقابلا شما هم وقت لازم را در اختيار داشتيد و مى توانستيد سخنان خود را ايراد بفرماييد.

از همه عزيزان حاضر در بحث آزاد استدعا مى كنم به خاطر اين كه وقت كوتاه است فرصت را با مسائل متفرقه نگذرانند تا موقع پاسخ دادن به سؤالات عذر كمبود وقت را مطرح نكنند. استدعا مى كنم از وقتتان براى پاسخ گفتن به سؤال فلسفى مطرح شده استفاده كنيد.

آقاى نگهدار: اگر من خارج از موضوعِ بحث و دستورى كه قبل از اين توافق كرديم صحبت كردم شما مى توانيد تذكّر بدهيد كه صحبت شما خارج از موضوع بحث است.ولى وقتى كه ما را دعوت مى كنيد كه صحبت بكنيم و موضوع بحث هم مى خواهد ديالكتيك باشد و ديالكتيك توضيح داده و معرفى شود، اين درست نيست كه آخرين صحبت و آن هم با پنج دقيقه اضافه در اختيار آقاى سروش كه معتقد به ديالكتيك نيستند قرار بگيرد و ايشان جمع بندى بكنند!

مجرى: آقاى نگهدار اين كه درست است يا نيست، عذر مى خواهم، به هر حال اكنون به جاى بحث راجع به تضاد كه همه توافق كرده بوديد، به [بررسى ]شيوه هاى ادامه مناظره وقت سپرى مى شود. همان گونه كه قرار شده بود هر شخصى بايد ده دقيقه اى كه به او اختصاص داده مى شود در حوزه بحثى كه تعيين شده بحث بكند. جلسه گذشته هم چيزى جز اين نبود. مدارك و اسناد موجود است و مى توانيد به آنها مراجعه نماييد. مدت زمانى كه در اختيار مهمانان ماركسيست قرار گرفت بيشتر از فرصتى بود كه به افراد مخالف ماركسيسم داديم. حتى آقايان مصباح و سروش در دور آخر مقدار زيادى وقت ذخيره داشتند كه من از آنها استدعا كردم تا در اختيار شما طرفداران ماركسيست گذاردند تا اگر حرفى باقى مانده مطرح بفرماييد. لذا مسأله شيوه اداره يك بحث فرعى است همان گونه كه بيان شد و به آن عمل شد هر كسى حق دارد در زمان تعيين شده خودش بحثِ خود را مطرح بكند و چنين نباشد كه به جاى پاسخ گفتن به سؤال فلسفىِ تضاد چيست و سؤالات ديگرى كه در اين زمينه مطرح شده، بحث هاى ديگرى مطرح شود و بعد در آخر وقت و پايان عذر كمبود وقت را مطرح نمايد.

آقاى نگهدار: اگر فرصت در اختيار ما بگذاريد ما تا آن جايى كه فرصت در اختيارمان باشد، از تمام مسائل مطروحه در مبحث ديالكتيك دفاع خواهيم كرد و يكايك مسائل را خواهيم شكافت. امّا وقتى كه در بحثِ تأثير متقابل، مسأله به اين صورت مطرح مى شود كه بعضى از چيزها روى بعضى از چيزها ـ به گفته آقاى سروش ـ در بعضى موارد و بعضى تأثيرات را مى گذارند و از روى نفى جادوگرى به اين استنتاج مى رسيم، در اين جا شما بايد به ما فرصت بدهيد كه به عنوان مدافعين ديالكتيك بيان كنيم كه اين سخن، نظر ما نيست و ديالكتيك يك چنين نتيجه گيرى را عنوان نمى كند، و اساساً بحث ما هم حول اين مسأله نيست. شما بايد اجازه چنين دفاعى را به ما بدهيد.

آقاى طبرى: يك دفاع كوچك بكنم.

مجرى: خواهش مى كنم. وقت ايشان تمام شده است و ده دقيقه شان را صحبت كرده اند.

آقاى طبرى: يكى دو تا تذكر عرض بكنم; آقاى نگهدار، شما گفتيد پنج دقيقه وقت اضافى به من داده شد. اين سخن درستى است؟ مجرى هم اين تذكّر را دادند كه سند ضبط شده آن موجود است.

آقاى نگهدار: بله. موجود است.

آقاى طبرى: بله هست. بنده بر همان مبنا عرض مى كنم.

مجرى: من دقيقاً از وقت آقايان در دور آخر كم كردم و در اختيار شما گذاردم تا صحبت بفرماييد.

آقاى نگهدار: بله من خودم هم...

مجرى: وقت را در اختيار آقايانى كه وقت كم آوردند و بيشتر صحبت كرده بودند قرار دادم ولى...

آقاى طبرى: نكته دوم اين كه استدلال شما قابل قبول نيست. شما مى فرماييد كه من جمع بندى كردم. خوب در آينده مجدداً به اين نكته منتهى خواهيم شد كه آيا من جمع بندى كرده ام يا نه؟ حالا به فرض اين كه من جمع بندى كردم، آيا مى فرماييد كه جمع بندى مباحث مربوط به ديالكتيك بر عهده شما است؟ به نظر من اين سخن حرفِ درستى نيست. ما بايد بحث هايى را كه در اين جا مطرح مى شود جمع بندى كنيم، والاّ اگر بنا بود كه جمع بندى بر عهده خود معتقدين به ديالكتيك باشد كه احتياج به مباحثه و گفتگو و مناظره نبود. [چون ]شما همان مطالب اوّل را كه مورد نقد قرار گرفته بود، بدون اين كه به نقد آن اشاره كنيد مى گفتيد. يعنى دوباره همان نظر اول را به عنوان اين كه ديالكتيك اين است بيان مى نموديد. ما كه آن را نمى خواهيم. ما نظر ديالكتيك را اين جا مى شنويم، بعد بر مبنايش مباحثه و گفتگو مى كنيم و چه بسا در انتها واقعاً به يك نتيجه ديگرى برسيم. خواه مورد پسند شما باشد يا نباشد. صحيح نيست كه شما صرفاً به پسند خود فكر كنيد. ما اين جا به پسند و ناپسند كسى كار نداريم به قوّت استدلال كار داريم. توجه مى فرماييد!؟

آقاى نگهدار: بله كاملا.

آقاى طبرى: بنابراين صحبت در اين نيست كه ما موافق نيستيم. اگر در اين جا جمع بندى ارائه شده است بر مبناى استدلال است. يعنى اين دليل ارائه مى شود، آن دليل هم گفته مى شود و نتيجه اين دو دليل خود بخود مشخص است. در حالى كه پاسخ درخورى هم شنيده نشده است. صحبت در اين نيست كه دوباره اصول ديالكتيك را توضيح بدهيم و نام آن را جمع بندى بگذاريم. پس سخن آخر نتيجه استدلال هاى متقابل است. و امّا اين كه فرمودند من جمع بندى كردم، واقعاً اين طور نبود. من در حقيقت نظر خودم را گفتم. همان طور كه شما نظر خودتان را مى گوييد و هنوز گذشته ها و يادداشت هاى نوبت گذشته من اين جا هست. مثلا در موضوع جادوگرى من سخن را گفتم و پاسخ آقاى نگهدار هم اين بود كه به نظر من كافى نيست. بنابراين بحث در همين جا باقى است. اگر وقت بدهيد دوباره ممكن است بحث كنم. من نخواستم [محصول] بحث را به اين معنا كه همه افرادى كه اين جا نشسته اند و اين حرف را قبول دارند، مطرح كنم. بلكه من گفتم از اين استدلال هاى متقابلى كه مطرح مى شود، اين نتيجه بدست مى آيد و در برابر اين سخن، پاسخ در خورى هم شنيده نشده است. در فرصتى كه براى من بود نظر خودم را گفتم. به هر حال اين دفاعى است كه من آن را لازم مى دانستم آن را بيان كنم. حال اگر موافق باشيد گفتگو را آغاز كنيم و كمى وارد موضوع بشويم.

مجرى: چون وقت آقاى نگهدار تمام شده بود، شما هم سه دقيقه و نيم از وقت خودتان را براى پاسخ گفتن به آن مسأله اختصاص داديد. استدعا مى كنم باقى مانده وقت خودتان را صحبت نمائيد.

آقاى طبرى: ولى اين گونه بحث را دنبال نمودن نتيجه اى ندارد. خوب است آقاى نگهدار از وقت بعدى خودشان استفاده نموده و صحبت خود را در رابطه با موضوع ادامه بدهند.

مجرى: اشكالى ندارد. پس حضار عزيز لطف كرده و فقط در مورد مسأله تضاد بحث كنند. چون در جلسه گذشته آن دو بحث مورد گفتگو قرار گرفته و همه حضار با توافق كامل مسأله تضاد را موضوع اين جلسه قرار دادند. استدعا مى كنم صرفاً در مورد مسأله تضاد صحبت بفرماييد.

آقاى نگهدار: ...

مجرى: نه خير. آقاى نگهدار، قرار شده يك مقدار ديگر از وقت را در اختيار شما قرار دهيم و از دور دوم وقت شما كم كنيم. آقاى سروش شما هم سه دقيقه از وقت خودتان را استفاده كرديد. گر چه آقاى نگهدار ده دقيقه صحبت كردند و وقتشان تمام شده است، امّا چون در مورد مسأله تضاد كه موضوع بحث ما بود توضيحى ندادند من استدعا مى كنم چند دقيقه اى از وقت دور بعدشان را در همين جا استفاده بكنند و به سؤالات مطرح شده در مورد تضاد پاسخ بگويند و بعد شما به عنوان آخرين فرد از اين دور بحث را دنبال بفرماييد.

آقاى نگهدار: با حفظ اين موضع كه در مورد مباحث قبلى يعنى در مورد تأثير متقابل و تكامل بحث ها را تمام نشده تلقى مى كنيم، وارد بحث تضاد مى شويم. اميدوارم كه در بحث هاى آتى مفصل تر بتوانيم مسائل گذشته را بشكافيم و به نتيجه واحد برسيم.

سؤالى تحت اين عنوان مطرح شد كه رابطه تضادّ ديالكتيكى با تناقضى كه در منطق صورى مطرح مى شود چيست؟ آيا تفاوتى بين اين دو وجود دارد يا نه؟ در پاسخ به اين سؤال اين گونه مى شود سخن گفت كه در منطق قديم اشيا و پديده ها عموماً جدا از حركت و تحوّلى كه ذاتى آنها است، در نظر گرفته مى شدند و بدون اين كه توجه كنند جوهرى براى آنها است، مورد بررسى قرار مى گرفتند. بررسى منطق صورى از جهان خارج در شرايط سكونِ پديده ها صورت مى گرفت. در چنين شرايطى و با چنين پيش فرضى بود كه گفته مى شد الف مساوى با الف است. يعنى A برابر است با A و يا هر شىء برابر با خودش است و جز خودش نيست; يعنى با Bمخالف است. A در عين حال كه نمى تواند مخالف با B نباشد و در عين حال Bباشد. تفاوت اساسى منطق ديالكتيك با منطق صورى در همين نكته نهفته است. يعنى منطق ديالكتيك اشيا و پديده ها را با تمام پيچيدگى هايش و با تمام بُغرنج هايى كه در طى حركت و تغيير دچار آن مى شوند، مورد بررسى قرار مى دهد. اين اساسى ترين اختلافى است كه در بررسى منطق صورى با منطق ديالكتيك به چشم مى خورد. وقتى كه ما شيئى را در حالت تغيير دائمى و بىوقفه بررسى مى كنيم با آنگاه كه قضيه اى در منطق صورى مطرح مى شود كه Aبرابر با Aاست و مُطابق اين قضيه خاصيّت كلى هستى خارج از ذهن را دارد كه هيچ شيئى در طول زمان نمى تواند خودش باشد، تفاوت دارد. يعنى يك گربه در عين حال كه گربه است، در حال تغيير و تحول نيز مى باشد. به يقين سخن معروف دموكريت كه شناكردن يك انسان را در رودخانه بيان مى كرد [بياد داريد. ]وى مى گفت يك انسان دو بار نمى تواند در يك رودخانه شنا كند. چون آب تغيير كرده و آن انسان هم تغيير كرده است. وقتى كه ما هر شيئى را در عين حال كه خودش است تشخيص مى دهيم، يعنى همان شىء اول مى شناسيم، در همان زمان در حال تغيير و تحول نيز مى بينيم. اين قضيه، تضادّى را كه انعكاس همان تغيير در خارج است، در ذهن ما نيز منعكس مى كند. بر اين منوال است كه يك شىء در عين حالى كه مى تواند خودش باشد در عين حال مى تواند جز خودش و جز همانى كه هست نيز باشد. يعنى اشيا و پديده ها را در حال تحوّل و تغيير بررسى مى كنيم. پس تناقض مورد بحث در منطق صورى كه در حال سكون مطرح است كاملا قابل قبول ما مى باشد و در خصلت هايى از اشيا و پديده ها كه داراى ثبات هستند، قابل تبيين و قابل تأكيد است و مورد قبول منطق ديالكتيك هم مى باشد و از آن استفاده نيز مى كند. اما اساس بررسى اشيا و پديده ها در طى حركت آنها و در طى تشخيص پيچيدگى ها و تحولاتى است كه در آنها پديد مى آيد. در اين جا آقاى طبرى دو نوع تضاد ديگر را مطرح كردند كه در جريان تحول پديده ها مى توانيم روى آن تأكيد بكنيم و آنها را بشناسيم. يكى تحت عنوان تضاد انقطاب و ديگرى تضاد جانشينى. يعنى جانشين شدن كيفيّت نو به جاى كيفيّت كهنه. البته همان گونه كه خودشان مطرح كردند، اين شكل از طرح مسأله تضاد، طرح بديعى است كه از طرف ايشان مطرح مى شود و كاملا قابل بررسى و مداقّه و دقّت است و حتماً مى تواند ـ همان گونه كه تذكر دادند ـ به پيشرفت دانش ما در جريان توضيح و تبيين و برداشت هاى مختلفى كه از قوانين ديالكتيك مى شود، كمك بكند.

مجرى: عذر مى خواهم. آيا شما همچنان مى خواهيد از وقت دوم خود استفاده كنيد؟ چون پنج دقيقه از وقت دوم را هم استفاده كرديد.

آقاى نگهدار: سؤالات ديگرى در مورد قلمرو تضادّ مطرح بود كه مى توانستم توضيح بدهم.

مجرى: اگر اجازه بدهيد در دور دوم اين پاسخ را مطرح بفرماييد. آقاى سروش، خواهش مى كنم شما شروع بفرماييد.

آقاى طبرى: اگر ممكن است هم اكنون آقاى مصباح صحبتشان را در ارتباط با سؤالى كه مطرح كردند ادامه بدهند، آنوقت من سؤالات خود را مطرح مى كنم.

مجرى: آقاى مصباح خواهش مى كنم شروع بفرماييد.

آقاى مصباح: بسم الله الرحمن الرحيم. متأسفانه در حالى كه سؤال مطرح شده بود، وقت جلسه به مسائل ديگر گذشت. امّا سؤال اين بود كه مفهوم ضد و تضادّ از نظر آقايان چيست؟ فرق تضادّ و تناقض چيست؟ آن تضاد و تناقضى كه آقايان آن را از اصول ديالكتيك مى دانند آيا همان تضاد و تناقضى است كه منطق كلاسيك يا منطق صورى آن را رد مى كند يا خير؟ آقاى طبرى مطالبى را يادداشت فرموده بودند و تند تند هم خواندند و بنده هم سعى كردم تا خلاصه آن را يادداشت كنم. البته مقدارى يادداشت كردم ولى با وجود اين كه اهل اصطلاح هستيم، درست از فرمايشات ايشان سر در نياورديم. حال ديگران چه ميزان بهره بردند!! به هر حال از مجموع فرمايشات ايشان تعريفى براى ضد و تضاد به دست نياورديم و نيز تعريفى هم براى تناقض به دست نيامد و بالاخره معلوم نشد كه تضاد و تناقضى كه آقايان مى فرمايند با تضاد و تناقض فلسفى منافات دارد يا ندارد؟ تعبيرشان اين بود كه تضاد ديالكتيك، تضاد منطقى و فلسفى را رد نمى كند. امّا اين كه معنايش چيست، معلوم نشد! تضاد منطقى، يعنى همان تضادّى كه در منطق مردود است و چنين بيان مى شود كه اجتماع ضدين محال است، حال آيا تضاد ديالكتيك آن را رد نمى كند و يا منظور ايشان چيز ديگرى بود؟ بعد در ادامه فرمودند كه تضاد دو قسم است. يك قسم از قبيل تناقض و عدم و ملكه و قسم ديگر از قبيل تقابل تضايف است. آن گونه كه بنده يادداشت كردم ـ فكر نمى كنم اشتباه يادداشت كرده باشم ـ به گفته ايشان نوع ديگرى از تضاد بصورت انقطاب روى مى دهد كه به اصطلاح فلسفه ما، تقابل آن تقابل تضايفى است و همزيستى آنها ممكن است و در نتيجه، وحدت ضدين انجام مى گيرد. نمى دانم منظور ايشان از اين اصطلاحاتى كه به كار مى گرفتند، همان مفاهيمى است كه در فلسفه ما مصطلح است و به همان معنا بكار گرفته مى شود و يا ايشان اصطلاح و معناى خاصى دارند؟ ما در فلسفه تقابل را چهار قسم مى دانيم; تقابل تناقض و تقابل عدم و ملكه و تقابل تضاد و تقابل تضايف. و اينها هيچ كدام ربطى به هم ندارند. تقابل تناقض جايى است و تقابل تضاد در جاى ديگر است كه در آن ديگر تقابل تناقض مورد ندارد. عدم و ملكه محل و مورد خاص خود را دارد و بالاخره تضايف در جاى ديگر است. اينها هيچ ربطى به هم ندارند. ايشان مى فرمايند طبق منطق و فلسفه خودمان، اين تقابل [يعنى تقابل تضادّ ]تضايفى است. ما در منطق و يا در فلسفه خودمان تضادّى كه رابطه آن تضايف باشد، نداريم. به يقين ايشان خودشان اصطلاح خاصى را قرار داده اند. خوب البته هر كسى حق دارد هر اصطلاحى كه مى خواهد جعل كند!! ولى چون فرمودند، همان چيزى است كه در فلسفه ما تقابل تضايفى گفته مى شود، بايد عرض كنم كه در فلسفه چنين چيزى نداريم. و همين طور فرمودند تقابل بين كيفيّت كهن و نو، نوعى تقابل تناقض و عدم و ملكه است. تا آن جايى كه بنده اطلاع دارم، تقابل بين كهنه و نو كه در دو زمان متفاوت واقع مى شوند هيچكدام از تقابل تناقض و تقابل عدم و ملكه نيست. يعنى نو، پديده اى است كه بعد از كهنه بوجود مى آيد. لذا چون زمان آنها متفاوت است، بين اين دو تا نه تقابل تناقض است و نه تقابل عدم و ملكه. كهنه و نو دو امر وجودى هستند در حالى كه تقابل تناقض بين سلب و ايجاب و وجود و عدم است. عدم و ملكه هم همين طور. چطور ممكن است بگوييم كه يك پديده كهنه و پديده نو تقابلشان از سنخ تقابل تناقض و تقابل عدم و ملكه است!!؟ و گويا ايشان تناقض و عدم و ملكه را از يك باب حساب كرده اند. در حالى كه اينها مفاهيم جداگانه هستند و ربطى به هم ندارند و چهار نوع تقابل مستقل از يكديگر هستند. به هر حال از اين مجموع حرف ها چيز حسابى دستگيرم نشد. البته شايد فهم بنده قاصر است و ممكن است نمى توانم درست درك كنم يا سرعت انتقال من كم است. ايشان بيانات خود را تند و سريع ايراد فرمودند. اين است كه خواهش مى كنم مجدداً جواب صريح مرحمت كنند كه ضد يعنى چه؟ در يك جمله تضادّ را تعريف كنند و بيان بفرمايند. آيا تضادّ و تناقض منطقى با تضادّ و تناقض ديالكتيكى يك چيز هستند يا دو چيز؟ و در هر صورت معنايش چيست؟ و باز صريحاً بفرمايند كه آيا آن تضاد و تناقضى كه در منطق و فلسفه ما مردود و محال است همان را منطق ديالكتيك جايز مى داند و يا چيز ديگرى است؟ اگر همان است، پس چطور قبلا فرمودند كه ما منطق صورى را معتبر مى دانيم و اصول منطق ارسطويى را به قوت خودش باقى مى دانيم؟ چگونه از يك طرف اصل جوهرى ديالكتيك را تضاد مى شماريد و آن را يك قانون ضرورى براى عالم مى دانيد و از طرفى ديگر اصول منطق صورى را هم مى پذيريد، در حالى كه تضادّ و تناقض در منطق صورى محال است؟ خواهش مى كنم كه در دو الى سه جمله توضيح صريح بفرماييد كه من حداقل يك چيز بنام آقاى طبرى يادداشت كنم كه نظر ايشان در باب تضاد و تناقض اين است.

مجرى: اكنون آقاى طبرى پاسخ بفرمايند.

آقاى طبرى: چقدر وقت دارم؟

مجرى: شما دور قبل پانزده دقيقه صحبت كرديد. بطور طبيعى از اين دور پنج دقيقه وقت داريد مگر اين كه از وقت دور بعدتان به اين دور اضافه كنيم.

آقاى طبرى: مجموعاً چقدر وقت و فرصت خواهد بود؟

مجرى: مجموعاً هر فرد حدود سى و پنج دقيقه صحبت خواهد كرد.

آقاى طبرى: من كوشش مى كنم كه به سؤالات آقاى مصباح جواب روشن داده شود. چون در بحث قبلى ظاهراً كاربرد اين كلمه و يا آن كلمه برايشان ابهام ايجاد كرده است. سؤال اوّل: آيا ما اصل منطقى تضادّ را كه در منطق صورى مطرح مى شود، ردّ مى كنيم يا قبول داريم؟

آقاى مصباح: معذرت مى خواهم، سؤال اوّل تعريف ضد و تضاد و تناقض است.

آقاى طبرى: من ترجيح مى دهم جواب آن را به بعد موكول كنم براى اين كه اين مطلب را كنار بگذاريم الآن اين سؤال را جواب مى دهم.

ما اين را [اصل تضادّ را] ردّ نمى كنيم. تناقض و تضاد منطقى وجود دارد و تضادّ منطقى از نقطه نظر فكرى غلط است. يعنى يك حكمى اگر متضاد باشد ما آن حكم متضاد را قبول نمى كنيم و مى گوييم در آن حكم تضاد هست و تضاد منطقى مورد قبول ماست. همان گونه كه عرض كردم منطق صورى و احكام آن در مجموع مورد قبول ماست. امّا بحث بر سر تضاد ديالكتيكى بود و من كوشش كردم تضادّ ديالكتيكى را با برخى از اصطلاحات مصطلح در حكمت خودمان و در حكمت كلاسيك قديم منطبق سازم. آقاى مصباح مى فرمايند كه اين انطباق در همه جا بصورت دقيق انجام نگرفته است. لذا من مطلب را دوباره تكرار مى كنم تا اين كه بدون بكار بردن اصطلاحات معين، اصل قضيه و جوهر مسأله فهميده شود و در بند الفاظ گير نكنيم. عرض كردم كه دو نوع، فقط دو نوع تضاد در ديالكتيك مورد قبول است. يكى تضاد سازگار و يا همساز و غير آنتاگونيستى و ديگرى تضاد آنتاگونيستى، ناسازگار و ناهمساز. من عرض كردم كه تضاد همان تناقض است. تناقض را مى شود كنار گذاشت و بجاى آن همان كلمه تضادّ «آنتاگونيستى» را بكار برد و در فارسى به تضاد ناسازگار ترجمه كرد. بعد توضيح دادم كه تضادّ ناسازگار تضادّ ما بين كيفيّت نو كه در داخل يك سيستم معين از كيفيت كهنه پديد مى آيد، مى باشد و از تأثير اجزاى درونى خود اين كيفيت و اين سيستم و عوامل خارجى [بر يكديگر]، سيستم هاى ديگرى بر روى اين سيستم معين ايجاد مى شود و در مقابل وظايف جديدى را مطرح مى كند كه آن وظايف را قبلا اجرا نمى كرد. يعنى ساختمان و عملكرد [آن سيستم] آنرا در مقابل يك تضاد تزاحمى قرار مى دهد كه براى اين كه بتواند به بقاى خودش ادامه بدهد، مجبور است وظايف نوينى را بر عهده بگيرد. در نتيجه از اين جاست كه در داخل آن سيستم كه سابقاً يگانگى و هماهنگى بود و يك كيفيّت واحدى را تشكيل مى داد، به تدريج فرق و تباين و تمايز پيدا مى شود. يعنى در عملكرد آن و در ساختمان آن تغييراتى به تدريج آغاز مى گردد و رخ مى دهد كه به پيدايش كيفيت نوين منتهى مى گردد و كيفيت نو زاييده مى شود. اين جا است كه ضد پيدا مى شود. تعريف ضد، هنگامى است كه كيفيت نوينى كه از ساختار و عملكرد جديد و بُغرنج تر و كامل ترى حكايت مى كند، از كيفيت كهن زاييده شود. از اين جا ضدّيت به وجود مى آيد كه قبل از اين ما آن را تمايز و تباين و تخالف و اختلاف و فرق مى خوانديم; كه مقدمه تدارك ضد در داخل طبيعت و در داخل اجتماع است. بعد وقتى كه اين تضاد پيدا شد، يك روند معينى را طى مى كند. يعنى روند نضج را طى مى كند تا اين كه كيفيّت جديد كه هم از لحاظ ساختمانى و هم از لحاظ وظايفى كه اجرا مى كند كامل تر است، جاى كيفيت سابق را به نحوى از انحا بگيرد. اين عمل جانشينى كيفيت جديد از كهنه، يا سريع انجام مى گيرد و يا تدريجى انجام مى پذيرد; يا مسالمت آميز انجام مى گيرد يا به شكل قهرآميز به وقوع مى پيوندد. چون اين عمل در جامعه اتفاق مى افتد، يا به كلى كيفيت سابق را از ميدان به در مى كند يا كيفيت سابق را به جزئى از خودش مبدّل مى سازد. يعنى اشكال مختلف براى حلّ در طبيعت و در تاريخ وجود دارد. تنها يك شكل حل وجود ندارد. مثلا يكى از اشتباهات «مائوتسه دونگ» اين بوده كه تضاد را بر حسب كيفيت حلّش تقسيم مى كرد. او مى گفت كه اگر يكى ديگرى را به اصطلاح از ميدان به در بكند و سركوب نمايد و به شكل قهرآميز حل بكند، اين [تضاد ]آنتاگونيستى است و اگر سركوب نكند و قهرآميز نباشد [تضادّ] غير آنتاگونيستى است. اين تقسيم تضاد بر اساس كيفيّت حلّش مورد پذيرش خيلى از ماركسيست ها نيست. از جمله مورد پذيرش من نيست. من معتقدم كه نبايد آن را فقط به كيفيت حل مربوط دانست بلكه بر فرض پيدايش كيفيت نو و كامل تر از كيفيت سافلتر، آن را تضاد آنتاگونيستى يا تناقضى مى ناميم. البته ما بر سر اسم بحث نداريم. چون آنتى گونيست به فارسى تضاد ناسازگار گفته مى شود...

يك نوع تقابل تضاد دو قطبى وجود دارد كه در داخل كيفيت و احد رخ مى دهد و با همديگر همزيستى دارند و داراى تضاد سازگار مى باشد و دو نوع عملكرد در داخل آن قطب انجام مى گيرد. مثال هاى مختلف در عرصه هاى گوناگون بيان كرديم. مثلا فرض كنيد در جهان شناسى، ما بين آشفتگى (هباء) و نظام مشاهده مى كنيم كه به تدريج يك ماده بدون نظم و آشفته، نظم و آراستگى معينى را مى پذيرد. جريان اينطور نيست كه در يك كيفيت واحد همه چيز منظّمِ مطلق باشد يا اين كه غيرِ منظّمِ مطلق باشد. ما اين دو تا پديده را در كنار همديگر مى بينيم كه يكديگر را تكميل مى كنند و در يكديگر تأثير مى گذارند و با همديگر هم بودگى و همزيستى دارند. من اين را تضايفى ناميدم. اگر كلمات را از نظر حكمت قديم به درستى به كار نبردم، نشانه نقص علم من است. از نزاع در سخن صرف نظر كنيم و به اصل مطلب بپردازيم كه در اين جا لب مطلب اين است كه انقطاب وجود دارد و در عرصه هاى گوناگون علم ديده مى شوند.عرض كردم كه در رياضيات كميت مثبت و كميت منفى، در فيزيك بار مثبت الكتريكى و بار منفى، در شيمى تحليل و تركيب و... اگر وقت من تمام شد بفرمائيد.

مجرى: خواهش مى كنم.

آقاى طبرى: پس مى توانم ادامه بدهم؟

مجرى: از مجموعه وقتتان در دوره هاى بعدى كسر خواهد شد. بنابراين اگر...

آقاى طبرى: اميدوارم كه اين توضيح، مفهوم دو نوع تضاد را بدست داده باشد.

آقاى مصباح: پس به نظر جنابعالى حاصل تعريف اين شد كه ضد كيفيت نوينى است كه حكايت از ساختار جديدترى مى كند؟!

آقاى طبرى: نخير.

آقاى مصباح: پس بفرماييد چيست؟

آقاى طبرى: عرض كردم كه در يك كيفيت با سيستم معين ـ هر سيستمى اعم از سيستم طبيعى و اجتماعى و... ـ در نتيجه تأثير اجزاى داخلى آن سيستم بر روى يكديگر و تأثير سيستم هاى خارجى، به تدريج در آن سيستم از لحاظ عملكرد تزاحم پيدا مى شود و آن سيستم را وادار به قبول و اجراى وظايف جديد مى كند. از اين جا تاريخ تضاد شروع مى شود. يعنى با پيدا شدن تمايز و فرق در برخى از اجزا يا در برخى از عملكردها، تضاد آغاز مى شود. فرق و تمايزى كه اوّل غيرقابل درك و غيرقابل لمس است و نقشى را بر عهده ندارد، تضاد مى ناميم. تضاد و ضد از موقعى پيدا مى شود كه اين فرق و تباين، تكامل خودش را تا آن جا طى مى كند كه در درون سيستم گذشته، نطفه يك سيستم جديد را ظاهر مى سازد و نطفه يك كيفيّت نوينى پيدا مى شود. آن وقت اين كيفيّت نوين با كيفيت گذشته ضد مى باشد. به اين ترتيب كمى بغرنج تر و پيچيده تر از آن است كه آقاى مصباح فرمودند.

آقاى مصباح: همان طور كه بارها عرض كردم طبق اين تعريف هر كسى حق دارد براى هر مفهومى يك اصطلاح جعل بكند. و اين اصطلاحى كه شما جعل كرده ايد مجموعه اى از مفاهيم و شرايط مختلف در آن اخذ شده است. يعنى سيستم واحدى كه در داخل آن سيستم، عوامل مختلف دست به كار مى باشند. ما دقت داريم و مى خواهيم بدانيم در يك تعريف چه مفاهيمى اخذ شده است و مفهوم تضاد را كدام يك از مفاهيم بدست مى دهد و كجا را و كدام لفظ را مى فرماييد كه بايد يك روند در داخل يك سيستم باشد؟ پس تضاد هميشه در يك سيستم رخ مى دهد؟ و اگر سيستم نباشد تضادّى نيست؟

آقاى طبرى: چون سؤال مى فرماييد [بايد] عرض كنم كه ما جهان را بطور كلى يك سيستم مى دانيم كه از سيستم هاى فرعى تشكيل مى شود و اين سيستم هاى فرعى به اشكال مختلف هستند.

آقاى مصباح: سؤال اين بود كه اگر جايى سيستم نباشد تضاد هم نيست؟

آقاى طبرى: طبيعى است كه تضاد در داخل سيستم پيدا مى شود. يعنى به هم خوردن انتظام درون يك سيستم است.

آقاى مصباح: پس حتماً بايد تضاد در سيستم پيدا شود؟!

آقاى طبرى: سيستم به معناى دستگاه منتظم و منظومه است. اين را يك سيستم مى گويند.

آقاى مصباح: داخل يك سيستم بايد عوامل مختلفى مشغول كار باشند تا نطفه يك پديده جديد به وجود بيايد. پيدايش اين نطفه جديد تضاد است يا آن وقتى كه به پديده جديد تبديل مى شود؟

آقاى طبرى: من عرض كردم. بايد ببخشيد كه بحث به صورت مباحثه دو نفرى ادامه پيدا كرده است. اتفاقاً اين نوع بحث ها فقط در اين صورت مى تواند مفيد واقع شود.

مجرى: بله.

آقاى طبرى: شما كاملا حق داريد كه زمان بندى را رعايت كنيد چون از نظر تلويزيونى مراعات آن لازم است. عرض كردم كه وقتى در داخل يك منظومه معين، فرق و تباين باشد، اين زمان هنوز به معناى تضاد نيست. مثلا فرض كنيد در جمهورى اسلامى اختلافاتى وجود دارد، اين اختلافات هنوز به صورت تضاد آنتاگونيستى در نيامده است، پس براى اين كه تضادّ آنتاگونيستى بشود بايستى يك تكامل معينى را طى كند، كه اين تكامل ممكن است رخ بدهد و ممكن است رخ ندهد و مسأله خود بخود حلّ شود. پس هر فرق و تمايز و تباينى تضادّ نيست. تضاد هنگامى است كه كيفيت نوينى با عملكردى نوين و با ساختارى نوين به تدريج نطفه بندى شود.

آقاى مصباح: پس بايد نطفه يك پديده جديدى در داخل اين سيستم بسته شود، والاّ هنوز هم مى فرماييد ضد بوجود نيامده است. آن وقتى كه آن پديده نو بوجود آمد، اين پديده نو ضدّ آن پديده كهنه است. پس بالاخره تضاد را ناسازگارى بين پديده نو و كهنه مى دانيد؟ درست است؟

آقاى طبرى: بله، صحيح است.

آقاى مصباح: پس نتيجه بحث روشن شد و تعريفى براى تضاد به دست آمد كه تضاد عبارت است از رابطه اى كه...

آقاى طبرى: البته تضاد ناسازگارى.

آقاى مصباح: بله تضاد ناسازگار، رابطه اى است كه بين پديده نو و كهنه بوجود مى آيد.

آقاى طبرى: بين پديده نو و متكامل تر و پديده كهنه و سافل تر و در داخل يك روند تكاملى واحد نه هر جا و هر چيز.

آقاى مصباح: بله، بسيار خوب. اين تضاد را شما كلى و عمومى مى دانيد و يا توصيفى است براى بعضى از پديده هاى طبيعت؟

آقاى طبرى: جناب آقاى مصباح، ما جنبش و تغيير را يك نوع خود جُنبى مى دانيم. يك نوع «اتوديناميسم» مى دانيم.

آقاى مصباح: اين به بحث حركت مربوط مى شود!

آقاى طبرى: نه، مى خواهم بگويم كه كارمايه درونى آن جنبش، همين تضاد ناسازگارى است كه در داخل سيستم ها پيدا مى شود.

آقاى مصباح: خوب شما اين قانون را درباره هر سيستمى تعميم مى دهيد؟

آقاى طبرى: به نظر ما قانون عام است. قانون عام يعنى به اصطلاح يك گرايش مسلط و عام است. عرض كردم قانون اكيد كه يكنواخت در همه جا به يك شكل بروز بكند نيست. ولى گرايشِ مسلطِ عامِ در هستى است.

مجرى: اگر اجازه مى دهيد چون بحث خيلى منحصرِ به دو نفر شده است و از طرفى هم آقاى سروش از ابتداى بحث تا به حال سخنى نگفته اند، ايشان هم صحبت هايشان را بيان بفرمايند.

آقاى طبرى: والله من خوش داشتم اين بحث ادامه پيدا كند. اشكالى نداشت كه از يك نقطه اى من هم بعضى سؤالات را مطرح مى كردم و وارد بحث مى شدم تا به يك حداقلى از مطلب دست يابم و زمينه مشخصى از بحث به دست بيايد تا سؤال و جواب ميسّر گردد. در حقيقت من هم دقيقاً به دنبال تعريف مشخصى از تضاد مى گشتم تا بشود درباره آن سخن گفت. در واقع ما بيش از هر چيز نيازمند وضوح و صراحت هستيم و يك بحث فكرى و عقيدتى حتماً بايد از ابهامات و از بعضى اصطلاحاتى كه چند معنى دارند، به دور باشد. اينك با اين توضيحى كه آقاى طبرى دادند من راجع به همين مفهوم تضاد و ناسازگار دو نكته را كه حالت سؤال دارد، عرض مى كنم.

اوّلا مى خواستم بپرسم، آيا با اين توضيحى كه شما از تضاد ناسازگار ارائه داديد آيا حركت را با تضاد يك چيز مى دانيد؟ چون جانشينى نو از كهنه عين حركت است. يعنى اصلا اين همان حركت است. و حركت، چيزى جز جانشين شدن نو به جاى كهنه نيست. آيا واقعاً تضاد همان حركت است؟ يا تضاد علت حركت است؟ معمولا ديالكتيسين ها بيان و تصريح مى كنند كه تضاد علت حركت و مولّد آن است ولى اگر نفس جانشين شدن نو به جاى كهنه و كيفيّت تازه به جاى كيفيّت كهن را عين تضاد بناميم، اين همان يكى دانستن علت و معلول است و علت عين معلول شده است. يعنى بنابر تعريفى كه ارائه شده معلول ـ حركت ـ و تضاد ـ علت ـ را يكى شمرده و يكى دانسته ايم و اين دو را با همديگر در آميخته ايم. به هر حال اين يك نكته است، كه در اين باب مطرح مى باشد.

نكته دوم نيز شبيه بحثى است كه در گذشته داشتيم. مى خواهيم بدانيم وقتى كه گفته مى شود «گرايش مسلط»، غرض چيست؟ يعنى واقعاً مى خواهم روشن بشود كه آيا غرض از اصطلاح «گرايش مسلط» اين نيست كه ما از موارد نقض يك قاعده و قانونِ ادعايى فرار كنيم؟ وقتى مى گوئيم «گرايش مسلّط» چنين است منظور اين است كه، در خيلى از موارد اين حالت و اين قانون وجود دارد ـ نه در همه موارد ـ تا اگر كسى مورد نقض اين قانون را يافت و گفت اين قاعده در اين جا صدق نمى كند بگوييم، ما نگفتيم كه شما به طور يكسان و يكنواخت و در همه جا اين قانون و قاعده را مى بينيد، بلكه ممكن است در برخى جاها شما اين قانون را نبينيد.

پس اين دو تا سؤال كه خود مبناى نكات ديگرى خواهد بود را عرض كردم و مشخصاً پرسيدم كه اولا آيا جانشينى نو به جاى كهنه كه پروسه حركت است همان نيز تضاد است. در اين صورت حركت كه معلول تضاد است چه معنايى پيدا مى كند؟ و آيا اين در آميختن و يكى كردن علت و معلول نيست! ثانياً [لازم است ]واژه «گرايش مسلط» مقدارى واضح و روشن بشود كه دقيقاً به چه معنا است. آيا گريزگاهى است براى موارد نقض تا مفرّى بجوييم و يا اين كه مشخصاً معنايى دارد؟ بعد از آن كه توضيح داديد، آن وقت درباره هر يك از طرفين اين دو نكته گفتگو مى كنيم.

مجرى: با تشكّر.

آقاى طبرى: خواهش مى كنم.

مجرى: اگر اجازه بدهيد به خاطر اين كه آقاى نگهدار هم معتقد به ديالكتيك هستند و مدافع تضادّ ديالكتيكى، پاسخ شما را بدهند.

آقاى طبرى: البته اين به توان ايشان بستگى دارد والاّ سؤال من تا حدودى ناظر به تعريف آقاى طبرى بود.

آقاى نگهدار: در دور قبل راجع به مسائلى كه آقاى طبرى درباره تضاد مطرح كردند، توضيح دادم و گفتم همان طورى كه خودشان در مورد ديالكتيك و اصولش مطرح كردند، [ديالكتيك] چيزى كه دگم باشد و نتواند تكميل بشود و يا هيچ نوع تصحيحى يا تدقيقى در آنها به عمل نيايد، نيست و كوشش آقاى طبرى هم در اين زمينه و در جهت تدقيق تعريف تضاد و شكافتن عرصه هاى مختلفى كه تضاد را در آنها به كار مى گيريم، مى باشد.

مجرى: تعريف تدقيق شده توسط آقاى طبرى از ديدگاه شما پذيرفته است يا خير؟

آقاى نگهدار: اگر وقت باشد من مى توانم در اين زمينه توضيح بدهم.

مجرى: موضوع اين است كه اگر شما تعريف آقاى طبرى را قبول داريد، مى توانيد پاسخگوى سؤال آقاى سروش باشيد و در غير اين صورت از خود آقاى طبرى مى خواهيم كه توضيح بدهند. آيا قبول داريد يا خير؟

آقاى نگهدار: در اين جا مسأله به اين شكل عنوان شد كه در دوره اى از حيات در درون يك سيستم كه هنوز با آنتاگونيسم يا تضادّ تخاصم آميز مواجه نيستيم، تبيين و تمايز و اختلاف را مى بينيم. و از يك دوره اى به بعد است كه تضاد آشكار مى شود. اين نظرى بود كه من از سخن آقاى طبرى استنباط كردم و از جانب ديگر عنوان كردند كه جانشين شدن كيفيّت نو و عالى تر، به جاى كيفيّت سافل تر ناشى از تضاد است.

آقاى طبرى: ناشى از تضاد است يا خود تضاد است؟، اين مهم است. مشخصاً بفرمائيد جانشين شدن كيفيّت عالى تر به جاى سافل تر معلول تضادّ است، يا اين همان خود تضادّ است؟ از طرفى به خاطر هم داشته باشد كه اكنون درباره خود تضاد بحث مى كنيم كه تضاد چيست نه آنچه كه فرزند و معلول تضاد است؟ بحث درباره علت آن خود يك بحث ديگرى است. اين كه تضادّ چيست مورد بحث ما است. آنچه را كه شما اكنون مى گوييد، با توضيحى كه آقاى طبرى دادند تفاوت دارد. البته اگر آقاى طبرى نكته اى را ضرورى مى بينند مى توانند خودشان اضافه بفرمايند. ولى آن گونه كه من از سخن شما استنباط كردم شما حركت را عين تضادّ مى دانيد، ولى ايشان حركت را ناشى از تضاد مى دانند.

مجرى: مى خواستم بدانم كه اگر شما ـ آقاى نگهدار ـ و آقاى طبرى هر دو دقيقاً به تعريف واحد معتقد هستيد، مى توانيد از تعريف آقاى طبرى دفاع كنيد. بنابراين براى اين كه بحث هم چرخش خودش را طى كرده باشد و همه آقايان در بحث شركت كرده باشند، شما مى توانيد از آنچه كه آقاى طبرى مطرح كردند ـ به شرط اعتقاد به آن ـ دفاع بكنيد و پاسخ سؤال آقاى سروش را در مورد اين كه آيا اين جانشين شدن عين همان تصورى است كه ما از حركت داريم و تضادّ همان حركت است، يا اين كه علّتِ حركت، تضادّ است؟ اگر موافق هستيد اين سؤال را با توجه به تعريف آقاى طبرى پاسخ بدهيد و اگر موافق نيستيد اجازه بدهيد كه خود آقاى طبرى پاسخ بدهند.

آقاى نگهدار: خود آقاى طبرى نظرشان را توضيح بدهند و بعد من در نوبت خودم نظر خودم را توضيح مى دهم.

آقاى طبرى: چشم. با اجازه شما توضيح مى دهم.

مجرى: خواهش مى كنم.

آقاى طبرى: بروز اصطكاك و اختلاف و برخورد در تمام مكاتب ممكن است [رخ بدهد]. فرض كنيد در مكتب الهى اسلامى هم اختلاف و برخورد وجود دارد! همه فرمول بندى هاى كه عيناً يكى نيست. همين طور در ماركسيسم هم به مثابه يك علم طبيعتاً اين بحث ها انجام مى گيرد و اين بحث ها ممكن است اختلاف و يا برخورد و يا تفاوت تعريف را ايجاب بكند. به نظر من اين طبيعى است.

امّا سعى مى كنم به دو سؤالى كه آقاى سروش در اين جا مطرح فرمودند جواب عرض كنم. سؤال اوّل اين است كه چه تفاوتى ما بين تضاد و حركت وجود دارد؟ آيا حركت معلول تضادّ است و يا تضادّ خود حركت است؟

آقاى طبرى: البته در اين تعريفى كه شما ارائه فرموديد.

آقاى طبرى: بله در همين تعريفى كه عرض كردم. براى اين كه سخن زياد دامنه پيدا نكند [بايد بگويم كه] ما حركت را صفت اصلى مادّه و به اصطلاح «Attribute» واقعيت خارجى مى دانيم. [ماده] به معناى جِرم، مقصود نيست بلكه واقعيت خارجى «Attribute» منظور است. يعنى مادّه متحرك و خود جُنبا است. اين جنبش نتيجه نو شدن داخلى مادّه است و خود اين نو شدن نتيجه تأثير متقابل سيستم هاى كلى و جزئى در داخل سيستم جهان شمول مادّى است. به اين ترتيب جريان اين گونه است كه سيستم ها در قوانين ديالكتيكى تأثير متقابل دارند; يعنى اصول ديالكتيكى از همديگر قابل تفكيك نيست. بلكه تأثير متقابل سيستم ها در يكديگر موجب تغييرات ضرورى مى گردد. يعنى موجب ايجاد دوگانگى در يگانه مى شود. مى گويند در آن كيفيّت واحد يگانه، فرق و تباين و تمايز پيدا مى شود. اين اختلاف مى تواند در همين حد محدود بماند و مى تواند ادامه پيدا بكند و مقدّمه زايش يك سيستم جديد باشد و وقتى سيستم جديد زاييده شد در حقيقت نو شده و ما به اين پروسه، پروسه حركت مى گوييم. حق با شماست كه مى فرماييد بدين ترتيب، تغيير و پيداشدن كيفيت نوين در حقيقت معناى واحد با همديگر پيدا مى كنند. اين نشانه اين است كه ...

آقاى طبرى: من اين گونه عرض نكردم. مقصود من اين است كه آيا حركت با تضاد يكى مى شود يا نه؟

آقاى طبرى: بله شما فرموديد. من عرض مى كنم اين گونه است. يعنى در واقع جهات مختلف ديالكتيك مثل ارتباط اجزا با يكديگر، تأثير متقابل اجزا بر يكديگر و تغيير آنها و در نتيجه پيدا شدن سيستم هاى متضاد در داخل آنهاست. اينها با همديگر پيوند درونى دارند. و اين ما هستيم كه از لحاظ منطقى اين مقولات را از همديگر جدا مى كنيم براى اين كه بهتر درك بكنيم والاّ آن چيزى كه وجود دارد، حركت تغييرى جهان خارج است «هر زمان نو مى شود دنيا و ما ـ بى خبر از نو شدن اندر بقا»

آقاى طبرى: آقاى طبرى، بحث و صحبت در همين جا است. يعنى به نظر من ابهام افزوده شد. آيا تعريف جنبش، همان تعريف تضادّ است يا نه؟ سؤال دقيقاً اين بود كه آيا تضادّ با حركت ارتباط دارد؟ آيا چنين ارتباطى هست يا نيست؟ عرض كردم تعريفى كه شما از تضادّ ارائه داديد همان تعريف حركت است. اگر تفاوت دارند، تفاوت آنها در چيست؟ امّا اين كه در عالم خارج تضاد مايه بروز حركت مى شود و يا نمى شود و همين طور آيا اين ارتباط مقبول است يا نامقبول، بحث ديگرى است كه بايد به آن بپردازيم و اكنون تنها در مقام تعريف تضادّ هستيم. آيا تعريفى كه از تضادّ ارائه مى كنند همان تعريف حركت است؟ در ادامه گويا فرموديد كه جنبش نتيجه نو شدن داخلى مادّه است و يا خود نو شدن است؟ يا نتيجه آن دو است؟

آقاى طبرى: به نظر من فرق نمى كند. من به آنچه كه شما فرموديد معتقد هستم و حرفى ندارم.

آقاى طبرى: آقاى طبرى، خيلى فرق مى كند. يعنى اگر ما دقت نكنيم در خيلى جاهاى ديگر بايد بگوئيم فرق نمى كند. نتيجه يك شىء با خود آن شىء خيلى فرق مى كند.

آقاى طبرى: بله اجازه بدهيد.

آقاى طبرى: مگر اين كه شما بفرماييد اين و آن ديگر فرق ندارند.

آقاى طبرى: اجازه بدهيد. اين مطالب به توضيح احتياج دارد. البته اگر من وقت داشته باشم. طرز برخورد آقاى سروش نسبت به مسائل دقيقاً برخوردى «Logic» و منطقى است. يعنى وقتى براى چيزى تعريف مى خواهند...، در صورتى كه طرز برخورد ديگرى هم وجود دارد كه عبارت از اين است كه ببينيم واقعيت عينى خارج ـ با صرف نظر از اين كه ما چه مقولاتى را براى آن از نظر منطقى و از لحاظ فلسفى در نظر مى گيريم ـ چيست؟ يعنى اين واقعيت عينى چيست؟ يعنى براى ما تحقيق و جستجوى بر اساس تجربه ـ در روند معرفتى ـ بر مقولاتى كه ما قبلا آنها را آماده كرديم مقدم است. اگر در مقولات ما نگنجيد پس به اين ترتيب، گويا تناقض پيدا شده است. اين جا اصولا يك نوع برخورد ديگرى وجود دارد. به عقيده من، قوانين و اصول ديالكتيكى به طور كلى با همديگر پيوند دارند و يك مطلب را مى خواهند نشان بدهند و مكانيزم واقعيت جهان خارج را كه در حال تغيير و حركت است باز گو مى كنند و مى گويند اين مكانيزم با همديگر ارتباط دارند و هم سيستم هستند. يك ساختار و عملكرد دارند و در همديگر تأثير مى گذارند. اين تأثير موجب پيدايش سيستم هاى جديد مى شود. همه اينها توضيح يك مطلب است.

مجرى: بسيار خوب بالاخره من حق دارم [اين سؤال را] تكرار كنم كه آقاى سروش، آيا پاسخ سؤالاتتان را دريافت كرديد يا نه؟

آقاى طبرى: جناب آقاى طبرى تضادّ توضيح داده نشد. به هر حال در همين گفتگو هم مى شود مطلب جديد بدست آيد. از ابتدا حضرتعالى تضادّ را تعريف نموديد، منتهى ابهام ايجاد كرده بود. متأسفانه در اين توضيحات خودتان نورى نيفكنديد. يعنى من اين گونه دريافتم. البته اگر آقاى نگهدار نگويند كه شما از سخن ها جمع بندى كرديد!!

مجرى: بنابراين آقاى طبرى تنها بر پيوند بين تضاد و جنبش تأكيد مى كنند و حاضر نيستند فرق ميان آنها را بيان كنند. يعنى تضادّ عبارت است از حركت و جنبش و ايشان به اين سؤال پاسخ نمى گويند. چندبار هم سؤال رد و بدل شد ولى صرفاً اصرار مى كنيد كه اينها با هم پيوند دارند.

آقاى طبرى: من اگر پاسخ نمى دهم از اين رو است كه انضباط را حفظ كنم!

مجرى: بله استدعا مى كنم!!

آقاى طبرى: اجازه مى دهيد پاسخ بدهم؟

مجرى: خواهش مى كنم. البته گويا آقاى نگهدار براى اين سؤال پاسخى دارند كه فكر نمى كنم لازم باشد مجدداً سؤال را تكرار كنم.

آقاى نگهدار: بله سؤال روشن است.

مجرى: سؤال اوّل اين است كه آيا تضاد همان جنبش و حركت است؟ و سؤال دوم اين كه گرايش مسلط خواندن تضادّ ديالكتيك به چه معناست؟

آقاى نگهدار: هر دو سؤال را يادداشت كردم.

مجرى: آيا مقصود و منظور از «گرايش مسلط» همانا راه گريزى براى موارد خلاف است يا چيز ديگرى را دنبال مى كند و منظور چيز ديگرى است و اين معنا نيست؟ آقاى نگهدار خواهش مى كنم جواب بدهيد.

آقاى نگهدار: در مورد رابطه حركت و تضادّ، انگلس جمله اى دارد كه اتفاقاً به گونه اى دقيقاً به همين سؤال پاسخ مى دهد. او مى گويد حركت خود تضادّ است و در اين مورد تصريح دارد. او به اصطلاح بيشترين تفسير و تحليل را راجع به مسأله ديالكتيك در آثار كلاسيك ماركسيستى عنوان كرده است. و بعد در اين رابطه توضيحى مى دهد كه مى شود آن را به عنوان اعتقادات شخصى مطرح كرد. او مى گويد سافل ترين نوع حركتى كه ما مى بينيم جابجايى است. يعنى حركتِ شىء از يك مكان به مكان ديگر. در ادامه مى گويد: وقتى شىء خاصى كه در پروسه حركت قرار دارد در اين نقطه قرار مى گيرد و در عين حال در نقطه ديگر نيز وجود دارد، كه خود تناقضى است كه در يك حركت به چشم مى خورد. او وقتى كه علت اين حركت را توضيح مى دهد مى گويد حركت ناشى از تناقض و تضادّى است كه در اين جا وجود دارد. تضادّ به معناى «Contradiction» است. يعنى به طور دقيق ضدّيت دو عاملى كه در اين شىء اثر مى كنند و يا در حركت اثر مى كنند و موجب پيدايش حركت مى شوند [منظور است]. به هر حال وى مسأله را به اين شكل توضيح مى دهد. اگر ما بخواهيم ضد را در حركت توضيح بدهيم، بايد نيروهاى متقابلى را كه موجب اين حركت شده اند توضيح بدهيم تا با شناخت آن نيروها ـ كه به صورت عمل و عكس العمل و يا به صورت نيروى ثقل يا نيروى گريز در مى آيند، حركت سافل و حركت مكانيكى را بشناسيم. پس اين كه مطرح شد حركت غير تضادّ است يا حركت خود تضادّ، با اين جمله جواب آن را ما از ماركسيسم كلاسيك بدست مى آوريم.

آقاى طبرى: پس حركت خود تضادّ است.

آقاى نگهدار: بله.

آقاى طبرى: اجازه مى دهيد من سؤال بكنم و يا اين كه فرصت نيست؟ چون يك مسأله را بايد روشن بكنيم.

آقاى نگهدار: حركت به معناى انتقال و هم حركت به معناى جابه جايى و هم حركت مكانيكى [اين چنين است].

آقاى طبرى: جنبش، يعنى فقط حركت مكانيكى؟

آقاى نگهدار: بله، حركت به معنى انتقال. البته اگر هر حركت ديگرى را هم بتوان به صورت انتقال تعبير كرد [چنين است].

آقاى طبرى: پس حركت خود تضادّ است. اين خيلى خوب است و جواب صريح و روشنى است. حالا معين كنيد كدام تضاد مقصود است؟ تضاد ناسازگار يا تضاد سازگار؟ و حركت كدام نوع تضادّ است؟

آقاى نگهدار: تقسيم تضاد به اين شكل، كه مطرح شد و به اين سيستم با آن برخورد شد، از بيانات آقاى طبرى است. يعنى اين نحوه نزديك شدن به مسأله شكل تازه اى است كه آقاى طبرى مطرح مى كنند.

آقاى طبرى: بالاخره شما جواب سؤالى را كه من از آقاى طبرى داشتم، ارائه فرموديد. گويا تقسيم بندى ايشان مورد قبول شما هم بود، توجه داريد كه ما هنوز در صدد تعريف تضادّ هستيم.

آقاى نگهدار: خوب اصل مسأله هم همان تعريف است.

آقاى طبرى: ايشان تضادّ را به آنتاگونيستى و غيرآنتاگونيستى يعنى به تضادّ ناسازگار و تضادّ سازگار تقسيم كردند. به اصطلاح، اينها همزيستى و آنها ناهمزيستى دارند. بعد سؤالى كه من داشتم ناظر به تعريف ايشان از تضادّ بود. تضادّ آنتاگونيستى و ناسازگار كه عين حركت است و شما هم تأييد كرديد كه انگلس هم چنين مى گويد و اكنون كارى نداريم كه قائل اين سخن كيست. مسأله عمده اين است كه شما اين سخن را قبول داريد و اين سخن ناظر به نوع خاصى از تضادّ نيست يا اين تقسيم بندى در ذهن او نبوده است. به هر حال اكنون در ظرف بحث حاضر آيا ما حق داريم بگوييم كه اين سخنى كه آقاى انگلس گفته اند فقط درباره تضاد آنتاگونيستى است يا نه؟ يا شما معتقديد كه در اين سخن خللى وجود دارد كه بايد مثلا آنرا رفع كرد؟

آقاى نگهدار: آه! ما بخواهيم راجع به نظر انگلس صحبت بكنيم؟!

آقاى طبرى: نه; با انتساب اين جمله و اين تقسيم بندى به انگلس كارى نداريم. به هر حال اين سخن مقبول شما هم مى باشد. لذا در اين مورد مى خواهيم با شما صحبت بكنيم.

آقاى نگهدار: در مورد مسأله تضاد و تقسيم آن به تضادّهاى آنتاگونيستى و غيرآنتاگونيستى و يا همساز و ناهمساز، تلاش هايى از جانب ماركسيست هاى مختلف صورت گرفته است كه برخى از آنها مورد قبول است و برخى داراى ايراداتى است كه بايد مورد مداقّه بيشتر قرار بگيرد. ولى اصل تضادّ و تعريف تضادّ، و كليّت مسأله مورد پذيرش همه ماركسيت ها و همه ديالكتيسين هاست و بهتر است در اين جا راجع به تفاوت هايى كه در تضادهاى آنتاگونيستى و غيرآنتاگونيستى وجود دارد بحث نكنيم، بلكه راجع به خود مقوله تضاد كه مسأله جوهرى در ديالكتيك است صحبت بكنيم.

آقاى طبرى: بحث اين است كه وقتى شما مى فرماييد حركت خود تضادّ است، آيا هر تضادّى همان حركت است؟

آقاى نگهدار: حركت خود تضادّ است با اين معنا كه هر حركتى تضاد است.

آقاى طبرى: هر حركتى تضادّ است و يا حركت يك نوع تضاد خاصى است، كه همان تضاد آنتاگونيستى باشد؟ بالاخره يا اين تقسيم را شما قبول داريد يا نداريد؟ شما بفرماييد من اين تقسيم را قبول ندارم. يك نوع تضاد بيشتر نيست. آن وقت حداقل معناى اين جمله در اين حدّ براى ما روشن است. ولى اگر اين تقسيم را مى پذيريد، پس اين را براى ما معين كنيد كه حركت از نوع كدام تضادّ؟ اين كه مى گويد تضاد را بطور كلى قبول داريم، كلام درست و صحيحى نيست. اين سخن دوباره ايجاد ابهام مى كند. ما در اين بحث بيش از هر چيز مشغول آناليز هستيم تا مسأله را روشن كنيم.

آقاى نگهدار: آيا اجازه مى دهيد به همين شكل دو نفره بحث بكنيم؟

مجرى: شما وقت داريد و مى توانيد از وقتتان استفاده كنيد.

آقاى نگهدار: فكر مى كنم اگر ـ همين طور كه آقاى طبرى گفتند ـ بحث بين دو نفر ادامه پيدا كند شايد سريع بتواند به نتيجه مشترك يا نتيجه متفاوت رسيد.

مجرى: ما مجموع وقت هر نفر را در نظر مى گيريم، ولى اين كه بحث هاى دو نفره ادامه يابد يا نه؟ با توافق خود شما مى باشد.

آقاى طبرى: بهتر است كيفيّت استفاده از وقت را به خود شخص واگذار كنيد.

مجرى: بله در اختيار خودتان مى باشد.

آقاى طبرى: بسيار خوب.

آقاى نگهدار: دوباره برگرديم به ابتداى سخن و كلام را خلاصه بكنيم تا روشن تر شود. گفتيم كه خود جنبى يا جنبش يا حركت، ذاتى اشيا است و اين خصيصه اشيا كه حركت باشد، كيفيّت نو را جانشين كيفيّت كهنه مى كند و علّت [عامل] اين حركت درونى است. يعنى ديالكتيك معتقد است كه علت اين حركت درونى است و ناشى از تضادّى است كه در خود اين پديده نهفته است. بعد در مورد حركت بحث شد كه حركت همان تضادّ است يا نه، كه من تصريح كردم آن انتقالى را كه يك شىء از نظر مكانى دارد و از جايى به جاى ديگرى منتقل مى شود را انگلس يك تضادّ بين «بودن» و «نبودن» در يك نقطه توضيح مى دهد. دقيقاً مسأله اين است كه وقتى شيئى را در حال حركت تصور مى كنيم و يا خود حركت را تجربه مى كنيم و تصور مى كنيم به اين معنا است كه شئ در عين حال كه در يك نقطه هست، در همان حال در آن نقطه نيست. اين تناقض همان تضاد است.

آقاى طبرى: بسيار خوب آقاى نگهدار. حالا جواب سؤال كجاست؟ جواب سؤال من چه شد و در كجاست؟ سؤال من اين بود كه آيا تضاد آنتاگونيستى است كه حركت است يا تضادّ غيرآنتاگونيستى؟

آقاى نگهدار: من گفتم كه وارد بحث تضاد آنتاگونيستى يا غيرآنتاگونيستى نمى شوم.

آقاى طبرى: پس اين را شما پاسخ نمى دهيد؟

آقاى نگهدار: بله; وارد نمى شوم.

آقاى طبرى: اشكالى و مانعى ندارد. اين را اگر قبلا هم مى فرموديد، قبول مى كرديم.

آقاى نگهدار: اجازه بدهيد اين مسأله را در پديده هاى اجتماعى بيشتر توضيح بدهم. چون ماركسيست ها واژه هاى تضادّ آنتاگونيستى و غيرآنتاگونيستى را عموماً درباره مسائل اجتماعى به كار مى برند. همان طور كه آقاى طبرى نيز توضيح دادند و آن را در مورد اين نظام، مثلا در مورد سيستم جمهورى اسلامى كه يك پديده اجتماعى است و داراى يك نوع تضادّ است، تطبيق نمودند. تضاد آنتاگونيستى و غيرآنتاگونيستى، راجع به پديده هاى اجتماعى است و چون اكنون بحث راجع به كل تضاد به مثابه يك قانون هستى مى باشد، نظرم اين است كه ما وارد بحث تضادهاى آنتاگونيستى و غيرآنتاگونيستى كه عموماً مربوط به پديده هاى اجتماعى است نشويم تا مسأله بهتر شكافته بشود و بهتر پيش برود.

آقاى طبرى: يعنى شما نظر سومى را هم در اين جا اظهار مى كنيد و آن اين است كه تقسيم تضاد به آنتاگونيسم و غيرآنتاگونيسم مربوط به عرصه اجتماع است نه مربوط به عرصه طبيعت و بيرون از اجتماع.

آقاى نگهدار: اين مطلبى است كه تا كنون نظر مسلط ماركسيست ها چنين بوده است و تا امروز هم اين گونه بوده است.

آقاى طبرى: در اين جا نظر شما مبناى بحث ما است.

آقاى نگهدار: بله نظر من هم همين است.

آقاى طبرى: پس در طبيعت از تضادّ آنتاگونيسم و تضاد تضاد غيرآنتاگونيسم صحبتى نيست.! در واقع شما به سؤال اوّل من جواب داديد كه انگلس گفت حركت خود تضاد است و شما هم مى گوييد تضاد را تقسيم و تفكيك نمى كنيم.

آقاى نگهدار: بله من از اوّل اين سخن را مطرح كردم.

آقاى طبرى: شما اين را نگفتيد. اشكالى هم ندارد. پس بالاخره حركت خود تضاد است؟ يعنى با صرف نظر از تقسيم بندى، حركت همان تضادّ است؟

آقاى نگهدار: دقيقاً. البته با آن توضيحى كه بين بودن و نبودن در يك لحظه ـ تناقض ـ وجود دارد.

آقاى طبرى: بله. يعنى تضاد است و آنتاگونيسم و غيرآنتاگونيسم ندارد. زيرا كه آن تقسيم بندى مخصوص جامعه است و هر تضادى همان حركت است.

آقاى نگهدار: بله; درست است.

آقاى طبرى: حالا آيا اين مطلب با آن تعريفى كه آقاى طبرى ارائه دادند كه خود دمكراسى و استبداد هم حركت است مطابقت دارد؟

آقاى نگهدار: ببينيد ...

آقاى طبرى: چون اين هم يك نوع تضاد است و شما گفتيد تضاد را تفكيك و تقسيم نكنيد.

آقاى نگهدار: اگر ما با سيستم آقاى طبرى وارد مسأله شويم ...

آقاى طبرى: خير. اين سيستم براى ايشان كه نيست. ايشان قائل به تفكيك اين دو تضاد در همه جا هستند. من در سيستم شما سؤال مى كنم كه فرموديد ما در طبيعت تفكيك نمى كنيم و مى گوييم تضاد همين يك نوع تضاد است. ديگر دو نوع تضاد نداريم. اين سخن شما بود؟

آقاى نگهدار: بله.

آقاى طبرى: خيلى خوب با اين تعريف حركت خود يك تضاد است. حالا سؤال من اين است كه آيا توليد و مصرف هم خودش يك حركت است؟ و يا آيا در دموكراسى و استبداد تضاد هست يا نيست؟

آقاى نگهدار: وقتى مسأله به اين شكل مطرح مى شود، به كمك همان مثالى كه انگلس مطرح مى كند مى توان مسأله را تحليل كرد. به اين ترتيب كه آيا «بودن» يا «نبودن» حركت است؟ نه. «بودن» يا «نبودن» به صورت حركت ديده نمى شود. ولى اگر ما حركت را از توليد به مصرف ببينيم اين دو را پروسه هايى مى بينيم كه به همديگر تبديل مى شوند. آن موقع ما در بين توليد و مصرف هم مى توانيم حركت را ببينيم. از توليد به مصرف يعنى از «در اين نقطه بودن» به «در اين نقطه نبودن».

آقاى طبرى: از توليد به مصرف رفتن حركت است يا خود توليد و مصرف حركت مى باشند؟

آقاى نگهدار: نه; «بودن» و «نبودن» خودش كه حركت نيست.

آقاى طبرى: بسيار خوب حالا توليد و مصرف تضاد دارند يا ندارند؟

آقاى نگهدار: بله.

آقاى طبرى: شما گفتيد تضاد همان حركت است. پس توليد و مصرف همان حركت است; يعنى بايد حركت باشد.

آقاى نگهدار: نه. اين استنتاج درست نيست.

آقاى طبرى: آقاى نگهدار اين ديگر سخن شماست. ما چيز تازه اى كه به آن اضافه نكرديم.

آقاى نگهدار: نه.

آقاى طبرى: مى خواهم عرض كنم كه يك خلل اساسى در توضيح شما وجود دارد كه براى شما پوشيده مانده است. و لذا دائماً به اين مشكلات مواجه مى شويد. تضاد همان حركت نيست. اشتباه اصلى شما در همين جاست. وقتى اين اشتباه را تكرار مى كنيد به اين دشوارى ها هم برخورد مى كنيد.

مجرى: اگر اجازه بدهيد به خاطر اين كه بحث خيلى جنبه متقابل پيدا نكند اينك با روشن شدن مطلب چرخش بحث ادامه پيدا كند چون فكر مى كنيم به اندازه كافى بررسى شده است.

آقاى طبرى: چقدر از وقت ما باقى مانده؟ ما موافق هم نبوديم.

مجرى: جمع وقت هايى را كه آقايان استفاده كرده اند عرض مى كنم، آنگاه اگر موافق باشيد اوّلين گوينده كسى است كه تا كنون كمتر از همه صحبت كرده است. تا اين لحظه از بين آقايان، آقاى طبرى 29 دقيقه و آقاى سروش، در حدود 5/13 دقيقه و آقاى نگهدار 22 دقيقه و آقاى مصباح 14 دقيقه از وقتشان استفاده كردند.

آقاى طبرى: گويا من تا به حال كمتر از همه صحبت كرده ام. فكر مى كنم كه آقاى مصباح مى توانند ـ اگر موافق باشند ـ سخن بگويند. بعد من بعضى نكات را خواهم گفت.

مجرى: خواهش مى كنم.

آقاى مصباح: در بين فرمايشات آقايان نكته هايى بود كه احتياج به توضيح دارد. از جمله آقاى نگهدار در صحبت هاى قبلى خود فرمودند كه تفاوت اساسى ديالكتيك و منطق ديالكتيك با منطق صورى در اين است كه ديالكتيك اشيا را در حركت و پيچيدگى و بغرنج بودن مورد بررسى قرار مى دهد ولى منطق صورى در حالت سكون و ثابت. آيا همين طور بود؟

آقاى نگهدار: بله.

آقاى مصباح: منطق به طور كلى راجع به فكر و اسلوب فكر بحث مى كند و هر چيزى كه در خارج به صورت متحرك و گذرا وجود داشته باشد، به صورت ثابت در فكر مى آيد. آن گونه كه به ياد دارم در كلمات خود آقاى انگلس هم چنين مطلبى وجود دارد كه هر چيز متحركى در فكر به صورت ثابت در مى آيد. بنابراين بر منطق صورى عيب نيست كه مقولات را به صورت ثابت مى بيند. اصلا فكر را به غير از صورت ثابت نمى شود ديد. حتى وقتى مفهوم حركت را در ذهنمان تصور كنيم، يك مفهوم ثابتى خواهد بود. مفهوم حركت ديگر حركت نمى كند و تغيير نمى كند. مفهوم حركت همان مفهوم حركت است. بنابراين، منطق سر و كارش با مفاهيم ثابت است. هر مفهومى را كه در نظر آوريد از آن جهت كه مفهوم است ثابت خواهد بود. و امّا آنچه كه به خارج و تغييرات خارج مربوط مى شود، ديگر ربطى به منطق ندارد. اين بحث يك بحث فلسفى است كه واقعيت خارجى چگونه است و ربطى به منطق ندارد. ما هم معتقديم كه عالم طبيعت يك جا و يك پارچه دائماً در حال حركت است. ما اين را انكار نمى كنيم. در حالى كه منطق ما، منطق صورى است و تضاد و تناقض را محال مى داند عالم طبيعت را دائماً در حركت مى بيند. بين اين دو مطلب هيچ تناقضى نيست. هم تضادّ و تناقض را از نظر منطق باطل مى دانيم و هم اين كه عالم خارج را يكپارچه در حال حركت مى دانيم و اين هيچ ربطى به تضادّ و تناقض ندارد. اين انديشه و فكر كه حركت با تناقض رابطه دارد و اگر ما حركت را پذيرفتيم بايد تناقض را هم بپذيريم، تاريخچه خيلى طولانى دارد كه ضوابط بحث اجازه نمى دهد وارد آن قلمرو بشوم. اين انديشه همان فكر «زنون» و فكر ساير هم مكتبى هاى او است كه اكنون به آن نمى پردازم. اين سخن عين همان گفته آقاى انگلس و قبل از ايشان آقاى هگل مى باشد ولى دراصل از آنِ «زنون» است. او مى گويد اگر ما بخواهيم حتى يك حركت ساده مكانى و انتقال جسمى را از يك نقطه به نقطه ديگر در نظر بگيريم، بايد در هر آنى اين جسم در يك نقطه هم باشد و هم نباشد و... اين معنا همان تناقض است. آن تعبيرى كه اين آقايان يعنى انگلس و هگل نقل كرده اند با معناى كلام زنون فرق دارد. سخن زنون از اين دقيقتر است. اگر سوءظن به فهم آقايان نباشد به شما عرض مى كنم كه آنها حتى حرف زنون را هم درست نفهميده اند. به هر حال مسأله حركت هيچ ربطى به تضاد و تناقض ندارد. ان شاءالله در بحث بعدى كه رابطه حركت با تضاد را مطرح مى كنيم، توضيح خواهيم داد كه اصلا تضاد هيچ ربطى با مفهوم حركت ندارد. و ارتباطى با حقيقت حركت هم ندارد. بنابراين هيچ عيبى براى منطق صورى نيست كه مفاهيم را به طور ثابت مى بيند. ضمناً اين بحث با سخنانى كه آقاى طبرى ايراد فرمودند ارتباط دارد. ايشان گفتند ما اوّل واقعيات اشيا را در خارج بررسى مى كنيم و آنگاه به سراغ مقولات آن مى رويم. بله راه صحيح همين است. كسى نگفته كه اوّل بايد مقولات را درك كرد. بعد سراغ واقعيات خارجى رفت. راه شناخت حقايق اين نيست كه ابتدا به درك مقولات روى آوريم. آن جا كه حقايق تجربى است بايد با حس و تجربه حقايق را شناخت تا درك بشود; اوّل بايد در خارج درك بشود. كلام در اين است كه بعد از اين كه حس كرديم و تا آن جا كه مى شد مشاهده و تجربه نموديم و از راه علمى به مطلبى دست يافتيم و مطلبى را اثبات كرديم براى نقل اين مفهوم به ديگران بايد از الفاظ دقيقِ موردِ تفاهم استفاده كنيم. يعنى اگر بخواهيم آنچه را كه فهميده ايم به كسى منتقل كنيم و بگوييم كه ما چه چيز فهميده ايم، بايد از الفاظ دقيق استفاده كنيم. اگر آن الفاظى كه بكار مى بريم و آن مفاهيمى كه استخدام مى كنيم براى تفاهم آن مفاهيم دقيق نباشد و تعريف مشخصى نداشته باشد، نمى توانيم حرف همديگر را بفهميم. ما اگر اصرار داريم كه طبق روش كلاسيك، اوّل تعريفى از يك شىء و مطلب ارائه دهيم براى اين است كه بدانيم دريافت شما از آن مطلب ـ مثلا تضاد ـ چيست. اگر تعريف دقيقى به ما ندهيد خوب نمى دانيم سر چه كسى را مى تراشيم و بر سر چه موضوعى مشغول بحث هستيم. لذا شما مى گوييد تضادّ هست و ما مى گوييم تضاد نيست. ممكن است آن تضادى را كه من نفى مى كنم شما هم نفى بكنيد و ممكن است آن تضادى را كه شما اثبات مى كنيد ما هم اثبات كنيم. پس اصرار ما بر اين كه شما تعريف دقيقى از تضادّ بدهيد و بگوييد كه ضد و تضادّ يعنى چه و فرقش با تناقض چيست، براى همين منظور و مقصود است. آيا شما تضادّ را در سلب و ايجاب مى دانيد؟ و در «بودن» و «نبودن» مى دانيد يا نه؟ همين سخنانى كه شما از آقاى انگلس نقل كرديد و هرچند كه بنا بود از اشخاص نقل نشود و من متعرضش نشدم، خود همين تعبير كه تضاد جمع بين «بودن» و «نبودن» است آيا درست است؟ در حالى بودن و نبودن تضاد نيست، بلكه تناقض است. سلب و ايجاب است و سلب و ايجاب يعنى تناقض نه تضادّ. هگل هم عين اين تعبير را مى گويد كه اين تناقض مجسّم است. تناقض تحقق يافته است. او در مقابل اين سخن زنون كه مى گفت «اگر ما حركت را قبول كرديم بايد به تناقض قائل بشويم» مى گويد، بله ولى اين تناقض تناقضِ تحقق يافته است. آقاى انگلس آن گونه كه ترجمه كرده اند ـ البته من متن انگليسى كتاب او را نديدم كه چه تعبير آورده ـ مى گويد، اين تضاد، بين بودن و نبودن است. بعد در ادامه مى گويد، همان طور كه حركت تضاد است، تضاد موجد حركت هم است، پس تضاد هم خود حركت و هم موجد حركت است.

پس اين مطالب بايد مورد بحث قرار بگيرد و مطرح شود كه چگونه ممكن است تضاد هم موجد حركت و هم خود حركت است و هم حلاّل حركت مى باشد؟ اين موضوع به بحث آينده مرتبط است. پس اگر ما اصرار داشتيم كه تعريف دقيقى از تضادّ و حركت ارائه بدهيد، براى اين بود كه در مقام تفاهم حرف همديگر را بفهميم. و اين اشكالى ندارد و اين گونه نيست كه بخواهيم از راه مقولات حقايق را بفهميم! مسأله اين است كه اگر شما حقايق را فهميده ايد پس در قالب دقيقى بريزيد و بيان كنيد تا ما هم بفهميم كه شما چه مى گوييد، آن وقت ببينيم ما هم مى توانيم آن حقيقتى را كه شما فهيمده ايد قبول كنيم، يا آن كه شما تصور مى كنيد كه آن حقيقت است ولى حقيقت نيست. بالاخره بايد سخن شما مفهوم روشنى داشته باشد. مجدّداً تأكيد مى كنم كه توقعمان اين است كه آقايان در اين بحث و در بحث هاى آينده تعريف دقيقى ارائه بدهند تا بحث بى محور نباشد و بفهميم كه درباره چه بحث مى كنيم.

امّا سؤالى كه بنا بود در اين قسمت و در بخش اوّل پاسخ داده بشود يكى مفهوم تضاد و تناقض بود و ديگرى رابطه آن با منطق صورى و ديالكتيك. البته آقاى طبرى تأكيد فرمودند كه ما تضاد و تناقض منطقى را قبول داريم و در جمله اوّل سخنانشان به تضادّ و تناقض منطقى و فلسفى تعبير فرمودند ولى در اين جا نفرمودند. حالا نمى دانم فراموش كردند يا اين كه نظرشان تغيير كرده است. فكر نمى كنم نظرشان به سرعت تغيير كند. اگر تضاد و تناقض فلسفى را قبول دارند، يعنى اجتماع دو ضد را در خارج همانند اجتماع دو نقيض محال مى دانند، پس ما در مفاهيم فلسفى و منطقى نظر جديدى را نمى بينيم. به بيان ديگر اگر ديالكتيك در ضمن آن اصولى كه مطرح مى كند بگويد اجتماع دو ضد ـ ضدين ـ را همان گونه كه شما محال مى دانيد، ما هم محال مى دانيم و اين را هم قبول مى كند كه از نظر منطقى صدق و كذب يك قضيه با هم محال است و موجب تناقض مى شود، ديگر ديالكتيك تضادّ جديدى را مطرح نكرده است. يعنى همان طورى كه ما تناقض را در فكر محال مى دانيم، وى نيز آن را محال مى داند. پس ديالكتيك تضاد جديدى را مطرح نمى كند.

يك بحث ديگرى كه در اين جا بايد مطرح شود اين است كه آيا اين سخن كليت دارد و قانونى فراگير است و مى شود با آن مجهولى را كشف كرد و يا اين كه صرفاً گزارشى است از بعضى پديده ها و هرگز نمى شود با آن مجهولى را كشف كرد؟ در نهايت اين سؤال مطرح است كه به چه دليل تضاد قانونى است كه در طبيعت وجود دارد؟ به يقين بعد از پاسخ به اين سؤال، آنگاه سؤالات فراوان ديگر مجال مى يابند كه در مباحث بعد بايد به آنها پرداخت.

مجرى: با تشكّر. (اكنون) آقايان جواب مى دهند و يا سؤال جديد ديگرى مطرح مى فرمايند تا سؤالات جمع شود و آنگاه به مجموع سؤالات پاسخ بدهيم.

آقاى طبرى: از آقاى طبرى مى خواستم اگر موافق هستند راجع به اصطلاح «گرايش مسلط» كه در سؤال قبلى ذكر كرده بودم، توضيحى بفرمايند تا بعد گفتگو كنيم.

مجرى: پس از شركت كنندگان درخواست مى شود لطف كرده مجموعه سؤالات را پاسخ بفرمايند.

آقاى طبرى: ابتدا راجع به اصطلاح «گرايش مسلط» جواب عرض مى كنم. اين اصطلاح هرگز به قصد گريز از موارد خلاف بيان و مقرر نشده است. منظور ساختن گريزگاه در بحث نيست كه بگوئيم «گرايش مسلط» چنين است كه تا هر جا پديده اى ضدِ آن قانون پيدا شد كه با حكم قطعى آن مجموعه مطابقت نداشت، بگوييم گرايش مسلط چنين است و يك قانون نيست. پس به يقين منظور اين نيست. بلكه منظور، بيان واقعيتى است كه در طبيعت و در اجتماع حكم فرماست. به اين معنا كه در طبيعت و در اجتماع هباء ـ آشفتگى ـ و تضاد، نقش بازى مى كنند و قوانين راه خودشان را از داخل تصادفات بطرف جلو باز مى نمايند. البته به شكل خط مستقيم راه خود را باز نمى كنند بلكه حركت «تزاريسى» است. مسير پر از تزاريس است. همان طورى كه عرض كردم در اين حركت سير قهقهرايى و درجا زدن و حركت دورانى و حالت شتاب هم ممكن است وجود داشته باشد. همان گونه كه به دوره هاى بن بستى هم مى رسد. خلاصه مسير حركت تكاملى، تنوّع خيلى عظيمى را نشان مى دهد و اين تنوع عظيم را از لابلاى تصادفات نشان مى دهد. ديالكتيك از يك سو در بين قانونيّت و علميّت و از سوى ديگر در بين تصادف ها قرار دارد. و اگر طبيعت و جامعه را به آن شكلى كه حركت مى كنند بيان نكنيم، طبيعتاً از واقعيت منحرف شده ايم. پس گرايش مسلط براى ساختن گريزگاه نيست بلكه بنا به درك ما شيوه زندگى طبيعت و جامعه است. مگر اين كه ثابت بشود ما اين شيوه زندگى را به درستى درك نكرده ايم. پس به اين ترتيب قوانين وجود دارند. عليّت وجود دارد ولى راه خودش را از انبوه تصادفات و از طريق جاده خيلى پر تزاريسى طى مى كند. به همين علت است كه گمراهى و سوء تفاهم و انواع و اقسام چيزها را ايجاد مى كند. اگر ما بخواهيم در طرز تفكر خودمان مطلق گرا باشيم و يك پديده را در يك مرحله معيّن ببينيم و آنرا به طور يكنواخت در همه مراحلش انطباق بدهيم، به ناچار دچار اشتباه خواهيم شد.

آقاى طبرى: آقاى طبرى، براى اين كه مطلب واضح بشود ممكن است از سخن شما اين گونه نتيجه بگيرم كه منظور از گرايش مسلط بودنِ تضادّ اين است كه همه پديده ها مصداق اين قانون نيستند. آيا اين سخن درست است؟

آقاى طبرى: آن گونه كه شما نتيجه گيرى كرديد دقيق نيست. يعنى اگر چه كوشش مى كنيد و كاملا با صداقت نظر ما را فرموله مى نماييد، ولى با آن چيزى كه در ذهن من است تفاوت دارد و كاملا منطبق نيست. خيلى چيزها در ذهن من هست كه هنوز بيان نشده يا هنوز انتقال پيدا نكرده است. ما كليّت قانون ديالكتيك را مورد ترديد قرار نمى دهيم. ولى مسأله بر سر اين است كه كليّت قوانين، بطور عينى در ذهن ما انعكاسى دارد و بازتابى پيدا مى كند كه لازم نيست اين بازتاب، هميشه منطبق با واقعيت باشد. بشر كوشش مى كند تا در مسير معرفت خودش به وسيله تحقيق و تعميم و غيره، بر انطباق انعكاس ذهنى خودش با طبيعت واقعى بيافزايد. ولى هميشه اين انطباق كلّى نيست. به اين ترتيب در مسأله قانون تضاد هم همين طور است. در اين جا ملاحظه كرديد كه درباره دو اصطلاح آنتاگونيست و غيرآنتاگونيست بين من و آقاى نگهدار تفاوت تفسير وجود دارد. ايشان معتقد بودند كه اين تقسيم را در عرصه اجتماع بايد بكار گرفت و از به كاربردن آن در عرصه طبيعت بايد به طور كلى خوددارى كرد. ولى من عرض كردم كه آن را در عرصه طبيعت هم مى توان به كار برد. مانند رابطه كيفيت نو و كيفيت كهنه. به اين ترتيب اگر در مسأله تضادّ نسبيّتى در افكار ما وجود داشته باشد، اين نسبيت عبارت از نسبيتى است كه معرفت ما آن را نشان مى دهد حتى طبيعت و اجتماع و در مجموع يعنى هستى يك سير تكاملى را طى مى كند. همان طور كه قبلا هم گفته شد ساز و كار اين سير تكاملى و مكانيسم اين سير تكاملى، آن چيزى است كه ديالكتيك كوشش مى كند كه آن را توضيح بدهد. به همين جهت مى گويد من هم تئورى هستم و هم منطق و اسلوب. اگر من درست توضيح مى دهم از اين رو است كه شما به توضيح درست مجهز باشيد تا بتوانيد انديشه خودتان را بهتر بكار ببنديد.

آقاى طبرى: ببخشيد آقاى طبرى. باز هم مطلب روشن نشد. مايلم از حضورتان سؤال بكنم. فكر مى كنم دو مسأله با هم مخلوط مى شود: يكى اين كه مدعاى ما چيست؟ ديگر اين كه مدعاى ما از چه درجه اى از صحت برخوردار است؟ اين دو مطلب كاملا از هم جدا هستند. يك وقت ما چيزى را ادعا مى كنيم و ادعاى خود را خيلى روشن و واضح بيان مى نمائيم، ولى يك وقت ما مى گوييم اين ادعاى روشن و واضح چقدر درست از كار در مى آيد. هر چند شايد يك كمى تغيير نمايد و به تعبير شما تكامل پيدا كند. سؤال اين نيست كه مدعا چند درصد درست است بلكه سؤال از اصل مدّعا است. يعنى آقاى طبرى سؤال از مدّعا است كه آيا تضاد در تمام پديده ها مصداق دارد و يا در بخش بزرگى يا در بخش كوچكى؟ امّا بحث از اين كه اين مدعا در آينده تصحيح مى شود [اثبات مى شود] و يا ممكن است يك ذره آن و بخش اندكى از آن راست باشد يا يك ذره آن دروغ باشد، امر ديگرى است. توجه مى فرماييد من مدّعا را سؤال مى كنم.

آقاى طبرى: براى دريافت كليّت اصل تضاد، بايد در برخى مفاهيم ديگر دقت كرد. مثلا وقتى ما از تضاد صحبت مى كنيم به طور كلى كلمه تضاد و تقابل را به يك معنا در نظر مى گيريم. تقابل در طبيعت و جامعه هميشه به صورت آنتاگونيست و غيرآنتاگونيست بروز نمى كند بلكه گاهى در محدوده فرق و تمايز و تباين باقى مى ماند و به صورت تضادّ آنتاگونيست و غيرآنتاگونيست ظهور پيدا نمى كند. اگر بخواهيم به اصل تضاد كليّت بدهيم تا در همه جا تضاد آنتاگونيستى و غيرآنتاگونيستى را مشاهده بكنيم، طبيعتاً دچار اشكال خواهيم شد.

آقاى طبرى: يعنى اگر بگوييم در همه جا تضاد آنتاگونيستى و غيرآنتاگونيستى مصداق دارد، درست نيست؟

آقاى طبرى: بله. اگر بگوييم كه تضاد آنتاگونيستى و غيرآنتاگونيست [كليّت دارد، درست نيست، بلكه] گرايش مسلط در روند تكاملىِ وجود است. اين تعبير درست است.

آقاى طبرى: آقاى طبرى گمان مى كنم كه دوباره به همان نقطه اوّل برگشتيم. بنا بود شما با اين توضيحات اصطلاح «گرايش مسلط» را معنا كنيد.

آقاى طبرى: اگر توجه بفرماييد من توضيح مى دهم كه تضاد و تقابل ممكن است اشكال گوناگونى پيدا كند و به صورت تقابل و تمايز و تباين و غيره محقق مى شود. تضاد آنتاگونيستى و غيرآنتاگونيستى حالت خاصى از تكاملِ تباين و تمايز است.

آقاى طبرى: بسيار خوب.

آقاى طبرى: اين حالت خاص از تضاد مى تواند در برخى پديده ها باشد و در برخى پديده هاى ديگرى نباشد.

آقاى طبرى: مى تواند نباشد؟ بسيار خوب.

آقاى طبرى: به همين جهت است كه كليّت آن از نقطه نظر كل وجود است. كليّت آن در هر پديده به صورت منفرد نيست. اين نكته اى است كه من عرض كردم.

آقاى طبرى: من هم عرض كردم كه هر پديده اى مصداق تضاد نيست. بسيار خوب.

آقاى طبرى: يعنى مصداق تضاد آنتاگونيستى و غيرآنتاگونيستى نيست.

آقاى طبرى: بله، نيست. بيرون از آنها هم كه تضادى نيست. پس اسم آن چيز ديگرى است. چون شما فرموديد يك مرحله آن فرق و تباين و تخالف است و از اين مرحله به بعد تضادّ است كه خود آن تضاد نيز دو نوع مى باشد: آنتاگونيستى و غيرآنتاگونيستى. گويا توضيحات ابتداى شما اين بود. بنابراين اگر گفتيم همه پديده ها مصداق آنتاگونيسم و غيرآنتاگونيسم نيستند. يعنى اصولا تضاد به اين معنايى كه در اين جا به كار برده شده است در همه پديده ها مصداق ندارد. اگر ما در مفهوم لفظ «عام» دقت بكنيم به اين معنا است كه كلّ پديده هاى هستى مصداق آن هستند. لذا طبق اين معنا، اصل تضاد يك اصل عام و كلى نيست. آيا اين نتيجه اى كه من مى گيرم درست است؟

آقاى طبرى: تصور مى كنم نه. براى اين كه اگر ما عاميّت را به معناى كليّت مطلق در نظر مى گيريم، آنگاه هيچ قانون و قاعده اصلى، كليّت و عاميّت پيدا نمى كند. لذا عاميّت را تنها به معناى همان گرايش مسلط مى توانيم بيان كنيم.

آقاى طبرى: بسيار خوب. به هر حال مفهوم روشن است. متشكرم.

آقاى طبرى: خواهش مى كنم.

آقاى مصباح: عذر مى خواهم، گويا در جلسه قبل بود كه آقاى طبرى فرمودند بعضى حقايق مطلق هستند و قابل تخصيص نيستند. پس آنها خواه ناخواه عام خواهند بود.

آقاى طبرى: آن سخن يك مطلب ديگرى است.

آقاى مصباح: مثل قانون حركت كه طبيعت بدون حركت نيست. آيا اين قانون عام است يا نه؟

آقاى طبرى: حقيقت دو نوع است: حقيقت نسبى، حقيقت مطلق.

آقاى مصباح: بسيار خوب.

آقاى طبرى: همه حقايق ...

آقاى مصباح: آيا قانون حركت عام است يا نه؟

آقاى طبرى: عرض كردم كه عاميّت آن همانا به معناى گرايش مسلط بودن است. اصلا هيچ چيز غير عمده اى در جهان نمى بينيم. هميشه به طور عمده يك مطلب وجود دارد.

آقاى مصباح: پس درباره طبيعت چه مى گوييد؟

آقاى طبرى: قانون طبيعت جهان شمول مطلق است.

آقاى مصباح: پس به نظر شما پديده بى حركت هم مى توانيم داشته باشيم؟

آقاى طبرى: مسأله وجود يك پديده بى حركت نيست. حركت ـ به اصطلاح ـ جزء صفت ذاتى واقعيت عينى خارجى است.

آقاى مصباح: به طور مطلق يا به طور نسبى.

آقاى طبرى: مفهوم حركت، مطلق است. مفهوم تجريدى حركت يك مفهوم مطلق است.

مجرى: با تشكّر.

آقاى طبرى: شما فرموديد كه وقتى مى گوييم عام، نبايد بگوئيم مطلق، چون اگر...

آقاى طبرى: مسأله، بطور موردى به كار مى رود.

آقاى طبرى: نخير، شما فرموديد كه اگر بگوييم مطلق...

آقاى طبرى: مفهوم حركت مطلق، مطلق است.

آقاى طبرى: عبارت خود شما را عرض مى كنم. شما فرموديد اگر بخواهيم عام را به معناى مطلق بگيريم، ديگر هيچ چيزى پيدا نمى كنيم كه عام و مطلق باشد. گويا خودتان هم اكنون فرموديد كه حركت اين گونه مفهومى است. حال اشكالى ندارد. منظور ما اين بود كه معناى تضاد را روشن كنيم و در مورد عاميّت تضاد بحث شود. شما معتقد به مطلق بودن آن نيستيد. يعنى هر پديده اى كه روى آن انگشت بگذاريم شايد مصداق آن باشد و شايد هم نباشد. حال از يك مرحله به بعد كه ممكن است مصداق آن بشود مورد بحث ما است.

مجرى: آقاى سروش متشكرم. اگر اجازه بدهيد چون آقاى طبرى از سى و پنج دقيقه وقت خودشان چند دقيقه هم بيشتر صحبت كردند، ولى آقاى نگهدار هنوز چند دقيقه وقت دارند، لذا ايشان ادامه سؤالاتى را كه آقاى مصباح و شما مطرح كرديد، پاسخ بدهند.

آقاى طبرى: چون ايشان سخن مى گفتند [اجازه بدهيد ايشان پاسخ بدهند و شما ]مى توانيد از وقت بنده ملحوظ كنيد. زيرا اين گونه تقسيم بندى و خط كشىِ به ملاك وقت معمولا زياد مفيد نيست. به هر حال بايد مطلب به نتيجه برسد.

مجرى: با اجازه شما قالب هاى خشك ده دقيقه، ده دقيقه اى را مى شكنم. امّا در عين حال به خاطر اين كه عدالت مراعات شود، حدود را حفظ مى كنيم.

آقاى طبرى: معنى ملاك رعايت [وقت] اين است كه مورد تراضى طرفين باشد.

مجرى: پس لطف بفرماييد سؤالاتى را كه مطرح شده و بى پاسخ مانده، پاسخ دهيد.

آقاى نگهدار: براى اين سؤالات چقدر وقت هست؟

مجرى: شما 22 دقيقه صحبت فرموده ايد. بنابراين تا 35 دقيقه، 13 دقيقه وقت داريد.

آقاى نگهدار: ابتدا به يك نكته راجع به تعريفى كه آقاى مصباح ارائه فرمودند مى پردازم. ايشان گفتند آنچه در خارج از ذهن هست، متحرك است. ولى وقتى كه به ذهن انتقال پيدا مى كند و به صورت مفهوم در مى آيد ثابت است. البته طبق اعتقاد ديالكتيك مفاهيم هم تغيير مى كنند و بگونه اى دقيق تر و كامل تر مى شود. مثلا مفهومى كه ما از الفاظى همانند «انسان» و «حركت» در هزار سال پيش يا دو هزار سال پيش داشته ايم با مفاهيم امروزى متفاوت هستند. يعنى همان مفهومى نيست كه امروز داريم. اين تعريف ها دقيق تر شده اند. اگر خاطرتان باشد روز اوّل كه در مورد تعريف مادّه صحبت شد گفتيم كه از دو قرن پيش تا امروز مفهوم ماده در ذهن ما روز به روز دقيق تر و روشنتر شده است. پس مفاهيم هم تغيير مى كنند.

با اين توضيح به مسائلى كه در دوره قبل مطرح شد برمى گرديم. يعنى در مورد اين اصل كه حركت خود تضاد است يا حركت ناشى از تضاد است، بحث مى كنيم. مقدارى توضيح دادم كه فكر مى كنم روشن كننده باشد. اساساً مسأله تضاد در مشاهده و كشف علت حركت اشيا و پديده ها مطرح مى شود و مورد پيدا مى كند. يعنى جايگاه طرح مسأله تضاد در مقام توضيح علت حركت است كه آيا حركت خصلت ذاتى و درونى اشيا و پديده ها مى باشد يا نه. از اين زاويه است كه تضاد پا به ميدان نهاده است. يعنى مسأله تضاد در توضيح علت حركت مورد بحث واقع شده است. بحثى كه بين متافيزيسين ها و ديالكتيسين ها، يعنى بين ديالكتيك و متافيزيك مطرح بوده اين است كه آيا علت حركت در خود شىء است يا در خارج از شىء؟ يعنى در آنها شىء ديگرى غير از خود متحرك هست كه محرّكِ اين حركت مى باشد يا علت حركت را بايد در خود شىء متحرك جستجو كرد؟ ديالكتيك به اين سؤال اين گونه پاسخ مى دهد كه علت حركت را بايد در خود شىء يا خود پديده جستجو كرد. بعد در ادامه چنين توضيح مى دهد كه حركت ناشى از تضادهايى است كه در درون پديده وجود دارد. البته در تضاد درونى تأثيرات بيرونى و تأثير حركت هاى بيرونى بر روى عوامل درونى را نيز در نظر مى گيرد. ولى در كل، علت حركت را درونى مى داند و ريشه آن را تضاد بيان مى كند. روى سخنم با آقاى سروش است لطفاً دقت كنيد كه در خود حركت هم به عنوان يك پديده خارجى كه نوع سافل آن حركت مكانيكى است و به عنوان يك پديده خارجى ديده مى شود نيز تضاد وجود دارد. تضاد بين «بودن» و «نبودن». يعنى آن بودن و اين نبودن. امّا خود همين پديده اى كه به اسم حركت آن را مى شناسيم و در تمام اشيا و پديده ها ديده مى شود، ناشى از تضادى است كه در درون اشيا و پديده ها وجود دارد و ما در موارد متعدد و در عرصه هاى گوناگون مى توانيم اين تضادّ را تشخيص بدهيم. از سخنان رفيقمان طبرى در مورد عام بودن تضاد كه آيا ذاتى تمام اشيا و پديده ها است يا گرايش مسلط بر پديده هاست، چنين استنباط شد كه مثلا برخى حركات ناشى از تضاد نيست و منشأ درونى ندارد بلكه منشأ بيرونى دارد و ما نمى توانيم بر اساس ديالكتيك آن را توضيح بدهيم. امّا واقعيّت اين چنين نيست.

آقاى طبرى: يعنى به نظر شما اين گونه نيست؟

آقاى نگهدار: خوب بله ......

آقاى طبرى: بله.

آقاى نگهدار: ديالكتيك تضادّ را منشأ حركت و علت آن مى داند و حركت را هم درونى و جوهرى مى شناسد و اين چنين نيست كه بگوييم حركت ناشى از تضاد نيست. حتى خود حركت هم ناشى از تضاد است. در دور قبل توضيح داديم كه اين يك سيستم منطقى را براى برخورد با پديده ها و تحليل و تفسير و شناخت آنها در جريان حركت و در جريان تحركشان در اختيار ما قرار مى دهد.

آقاى مصباح: معذرت مى خواهم. پس جنابعالى بايد براى تضادّ معنايى غير از آنچه آقاى طبرى گفتند ارائه كنيد. چون به نظر ايشان تضاد يك مرحله خاصى است كه در آن پديده كهنه به پديده نو تبديل مى شود. ضدّيت فقط در همين مرحله خاص وجود دارد، در حالى كه شما مى فرماييد تضاد علت حركت است. و تضادهاى قبلى كه هنوز به اين درجه و مرحله خاص نرسيده اند را هم علت مى شماريد. يعنى هنوز بايد امورى محقق شوند و تضادّ شدت پيدا كند و به درجه تكامل برسد تا حركت به وجود بيايد.

آقاى نگهدار: اگر اين گونه برداشت نماييد و اين گونه بفرمايند كه ما يك رشته حركات در جهان خارج داريم كه از تضاد ناشى نشده باشد، فكر نمى كنم آقاى طبرى چنين چيزى گفته باشند. ما حركتى در خارج نداريم كه از تضاد ناشى نشده باشد.

آقاى مصباح: طبق كدام معنى از تضاد سخن مى گويند. طبق معنايى كه ايشان گفتند و يا معناى جديدى هست كه ما نمى دانيم؟ و يا به معناى قديم و كلاسيك سخن مى گوييد؟

آقاى نگهدار: فكر مى كنم آن تعريفى كه من مطرح كردم، همان تعريفى است كه هگل ارائه مى دهند و بعد هم انگلس به اصطلاح آن را معكوس كرده و به عنوان تضاد ديالكتيكى توضيح مى دهد. آن مطالبى كه من مطرح كردم بر اساس چيزهايى است كه ما از آنها آموختيم.

آقاى مصباح: ممكن است خواهش كنيم شما تعريف خودتان را از تضاد بيان بفرماييد تا ما يادداشت كنيم؟ شما تضاد را چه مى دانيد؟ تعريف و معناى ايشان از تضاد تا حدّى روشن شد. به نظر شما تضاد به چه معنا است؟

آقاى نگهدار: تضاد آن نيرو و عامل محرِّكى است كه حركت را پديد مى آورد و در درون اشيا و پديده ها به چشم مى خورد و عموماً تقابل دو عامل متخالف يا متضاد است.

آقاى طبرى: آقاى نگهدار، اين تعريف كه تعريف نيست. توجه داريد كه «تضادّ، تخالف دو عامل متضادّ است».

آقاى نگهدار: تضاد منشأ است. اگر بخواهيد به اين شكل به پيش برويم، تضاد منشأ حركاتى است كه در تمام اشيا مى باشد و پديده اى جوهرى است. حالا آن را مى شكافيم و مثال مى زنيم تا روشن شود.

آقاى طبرى: اين سخن شما با آنچه قبلا گفتيد كه «حركت خود تضاد است» مخالفت پيدا مى كند.

آقاى نگهدار: نه ما حركت را به عنوان يك شىء خارجى و يك پديده خارجى در نظر مى گيريم و بعد تضاد را در درون آن تصور مى كنيم.

آقاى طبرى: اين كلام شما مشكل ما را حل نمى كند. يعنى اتفاقاً همين توضيحى كه اكنون ارائه مى فرماييد، علامت نقض آن توضيح قبلى شما است. براى اين كه يك چيز يا علت چيزى است يا خود آن شىء مى باشد. علت و معلول كه يكى نمى شوند. يعنى نمى شود كه تضاد هم خودِ حركت باشد و هم علت حركت! شما اين را مى فرماييد [كه تضاد مولّد حركت است] و چند لحظه قبل هم گفتيد [كه تضاد همان حركت است] ولى اين سخن كه مشكل را حل نمى كند «خون به خون شستن محال آمد محال» شما خون را با خون مى شوييد. آن ابهام را با يك ابهام ديگر و آن مشكل را با يك مشكل ديگر حل مى كنيد!!؟ اين كه حلّ قضيه نيست. اتفاقاً همين نكته، سؤال و مشكل ماست. يعنى اين نكته همان سؤال ما است كه شما آن را به منزله و به عنوان پاسخ ذكر مى كنيد! اين كه تضاد مولّد حركت است مورد قبول است، امّا آيا حركت خودش يك تضاد نيست؟

آقاى نگهدار: چرا.

آقاى طبرى: اين تضاد مولّد چه حركت ديگرى است؟

آقاى نگهدار: اين تضادى كه ما...

آقاى طبرى: شما كه تضاد را حركت تعريف مى كنيد...

آقاى نگهدار: تضاد يعنى مولّد حركت.

آقاى طبرى: بله شما مى گوييد كه حركت خودش هم تضاد است. اين طور نيست؟

آقاى نگهدار: بله.

آقاى طبرى: آن وقت آيا اين تضاد عامل حركت هم هست؟

آقاى نگهدار: نه. چون شما به اين شكلى كه مورد نظر است نظريه را بررسى نمى كنيد.

آقاى طبرى: تعريف شما بطور طبيعى و منطقى اين نتيجه را مى دهد. مگر اين كه شما توضيحتان را عوض كنيد.

آقاى نگهدار: نه; توضيح را عوض نمى كنم و تغيير نمى دهم. توجه كنيد. وقتى هستى خارجى را مورد نظر قرار مى دهيم، حركت را ذاتى تمام اشيايى مى بينيم كه خارج از ذهن وجود دارند. اين حركتى را كه ذاتى تمام اشيا و پديده ها است، در كلّ هستى در نظر مى گيريم. ما علت اين حركت را در خود اين اشيا و پديده ها و ناشى از تضادهاى درونى اين اشيا و پديده ها مى بينيم. امّا اگر خود حركت را به مثابه يك پديده خارجى كه واجد هستى است مورد مطالعه قرار بدهيم و آن را به معناى انتقال و به معناى بودن و نبودن در نظر بگيريم باز هم تناقض و تضاد را ـ به همان مفهومى كه توضيح دادم ـ مى بينيم. از ناحيه اين مفاهيم در ذهن من هيچ تناقضى نيست و خيلى روشن است و مطلب واضح بيان مى شود. اگر اين مسأله در ذهن شما ايجاد تناقض مى كند، آن مشكل ديگرى است كه اكنون بايد آن را به قضاوت [بينندگان] واگذار كرد.

آقاى طبرى: تناقض در ذهن ما، مربوط به جملاتى است كه شما بيان مى فرماييد و بنده آن را عرض مى كنم. اين كه مى فرماييد تضاد خودش عين حركت است و حركت عين تضاد است، [سؤال من اين است كه ] مگر هر تضادى منشأ يك حركت نيست؟ بله. مگر اين را شما نمى فرماييد؟ الآن حركتى را در اين جا در نظر آوريد اين حركت خودش عين تضاد است يا نه؟

آقاى نگهدار: بله. عين تضادّ است و تضادّ آن را به وجود مى آورد. آنچه كه حركت را به وجود آورده است، تضاد مى باشد.

آقاى طبرى: خودش تضادّ است؟

آقاى نگهدار: بله.

آقاى طبرى: و همين تضاد بايد عامل حركت هم باشد.

آقاى نگهدار: عامل جابه جايىِ آن حركت است.

آقاى طبرى: عامل جابه جايى آن حركت است؟! حركت كه عين جابه جايى است. اين سخن خود يك حرف عجيب ديگرى است. عامل جابه جايى حركت است؟!!! يعنى چه؟!! حركت خودِ جابه جايى است نه عامل آن. فكر نمى كنم كه در ذهن من تناقض باشد. در ذهن شما هم نيست. اشكال در اين سخنى است كه شما مى گوييد. اشكال در ذهن بنده و شما نيست. تعبير شما به گونه اى است كه با تعريف تضاد درست در نمى آيد. پس يا تعريف حركت صحيح نيست و يا تعريف تضاد. يك كدام از اينها بايد عوض شود. والاّ با اين گرفتارى و مشكل مواجه مى شويم.

مجرى: به عنوان توضيح عرض مى كنم هنوز وقت داريد.

آقاى نگهدار: به نظر من بحث روشن است. به مسأله نزديك مى شويم و پاسخى هم براى آن پيدا مى كنيم. ولى در اين جا آن را با يك سرى گفتگوهاى جدلى ناتمام رها كرده و بر سر مفهومى كه به نظر من روشن و صريح است، وقت را تلف مى كنيم. چون واضح است كه معنى حركت و تضاد و رابطه شان چيست. به هر حال بحث را از جنبه هاى ديگر هم مى شود مورد بررسى قرار داد. شايد در عرصه هاى ديگر مشكل آقاى سروش روشن بشود.

مجرى: بسيار خوب. اگر نكته اى براى بيان نمودن نداريد، پس به آقاى طبرى اجازه بدهيد سخن بگويند. گويا ايشان مى خواستند نكته اى را بگويند. البته هنوز چند دقيقه اى از وقت شما [آقاى نگهدار] ـ حدود سه دقيقه ـ باقى مانده است.

آقاى نگهدار: در مورد اين مسأله؟

مجرى: مثل اين كه ايشان مى خواهند از وقتشان استفاده كنند.

آقاى نگهدار: معذرت مى خواهم. فكر مى كنم كه مفهوم واژه «گرايش مسلط» در جريان بررسى اين مسأله حلّ شده است؟

مجرى: آقاى طبرى بفرماييد.

آقاى طبرى: مى خواستم عرض كنم كه در اين جا كلمه حركت اشتراك لفظى دارد. حركت، هم به معناى تغيير و هم به معناى حركت در مكان به كار مى رود. مثل اين كه اين دو تا با همديگر مخلوط شده اند. اگر حركت را به معناى تغيير در نظر بگيريم، معناى عام ترى دارد و به طور كلى حركت در مكان را كه يك حركت خاصى است، در بر مى گيرد. گويا اين توضيحى كه آقاى نگهدار بيان كردند، بيشتر درباره حركت در مكان است كه به اصطلاح همان غلبه بر سكون مى باشد. يعنى غلبه جابجايى بر سكون. به همين علت انگلس گفته است كه حركت در مكان خودش يك نوع تضاد مى باشد. يك نوع تضادى است كه به حركت مى انجامد. ولى آنچه كه مورد بحث است، مسأله تغيير تكاملى جهان هستى و فنرهاى محرّك اين تغيير است. بر پايه همان توضيحاتى كه گذشت مى گويم فنرهاى محرّك اين تغيير به صورت تضاد بروز مى كنند. به هر حال ديگر نمى خواهم وقت را بگيرم.!

مجرى: متشكرم. هر كدام از آقايان مى توانند صبحت كنند. آقاى مصباح و آقاى سروش هر دو وقت دارند. آقاى مصباح 12 دقيقه و آقاى سروش حدود 15 دقيقه وقت دارند. حال به ميزانى كه ضرورى مى دانيد از وقت استفاده كنيد.

آقاى طبرى: البته تعدادى از مباحث باقى مانده است كه طبعاً بايد در جلسات ديگرى درباره آنها سخن بگوييم. يكى مسأله عليّت تضاد براى حركت است كه آيا واقعاً مولّد هر حركت و هر تغييرى ـ به طور اعم ـ تضاد است يا چيز ديگرى است؟ البته اين جا اشاره شد و مقدارى از گفتگوهاى اخير ناظر به همين مطلب بود. شايد جا داشته باشد گفتگوى بيشترى در اين زمينه صورت بگيرد و استدلال محكم ترى در اين جا ذكر شود. نكته دوم اين كه تاكنون بيش از آن كه به بحث استدلالى بپردازيم، بيشتر در تبيين خود مفاهيم كوشيده ايم. در حقيقت ما مايل بوديم كه از زبان و ناحيه دوستان دقيقاً تعريف تضاد را بفهميم و بدانيم در منطق و يا در تئورى ديالكتيك به چه چيزى ضد گفته مى شود. بحث و مسأله مهمتر دليل عاميّت مطلق و يا عاميّت نسبى اين اصل در جهان هست كه چيست؟ يعنى چگونه پيدا شده است؟ و به چه دليل و بر چه پايه و مبنايى ديالكتيسين ها به اين نتيجه رسيده اند و اين سخن را باور كرده اند؟ و در مرتبه دوم بررسى دليلِ مولّد بودن تضاد نسبت به حركت است و اين كه دليل اين ادعا چيست؟ يعنى چرا و به چه دليل و از كجا ديالكتيسين ها به اين نتيجه رسيده اند كه هر حركتى معلول تضاد است و هر تضادّى مولّد حركت و تغييرى مى باشد؟ بواسطه ضيق فرصت، مقدارى از مباحث به نوبت آينده واگذار مى شود ولى من تمايل دارم در اين جا با استناد به برهان، راجع به نظر فيلسوفان اسلامى يا دست كم فيلسوفانى كه آراى آنها مورد قبول ماست و آن نظريات را پذيرفته ايم توضيحاتى را ذكر بكنيم تا مشخص گردد كه ما از حركت چه بينشى داريم و از مولّد حركت چه تبيين و تفسيرى داريم. شايد در ضمن بيان تفاوت اينها، مسائل ديالكتيك هم روشن بشود. البته تعاريفى كه ما از تضاد و تناقض داريم نيز ذكر مى شود تا يك كمى جنبه اثباتى مسأله روشن بشود.

آقاى مصباح: خيلى معذرت مى خواهم. اگر ممكن است امروز بحث تضاد و تناقض را از ديدگاه فلاسفه اسلامى تكميل كنيم. چون بحث حركت يك بحث گسترده اى است، در جلسه آينده بررسى شود.

آقاى طبرى: بله، اشكالى ندارد. در زمينه تناقض توضيحاتى ذكر مى كنم.

آقاى مصباح: البته تضاد و تناقض در منطق و فلسفه اسلامى.

آقاى طبرى: بله. پس من فرصت را باز مى گذارم تا شما با بيان خودتان توضيح بدهيد ولى به هر صورت اين هم فرصتى است تا اين كه اين نكته روشن بشود. حكما و منطقيين از قديم به ما آموخته اند كه تناقض دو معنا دارد; يك معناى منطقى تناقض و ديگرى معناى فلسفى آن. تناقض در منطق بين دو قضيه است. يعنى بين دو قضيه منطقى كه صدق و كذب هر دو ممكن است و اگر يكى صادق باشد ديگرى حتماً كاذب خواهد بود و بالعكس. اين تعريفِ دو قضيه متناقض است. يعنى اگر بگوييم آب در اين جا هست و بعد بگوييم آب در اين جا نيست. اين دو قضيه با هم نمى توانند صادق و يا كاذب باشند. قضيه «اين ليوان آب ـ با اين مشخصات ـ در اين جا هست»، با قضيه «اين ليوان آب در اين جا نيست» با هم نمى توانند صادق باشند، همان گونه كه نمى توانند با هم كاذب باشند. يعنى هر دو راست نيستند. همان گونه كه هر دو هم دروغ نيستند. قطعاً يكى از اين دو راست و ديگرى دروغ است. اين همان تناقضى است كه در عالم قضايا در علم منطق وجود دارد. اين سخن ربطى به اين كلام ندارد كه بگوييم جهان خارج در حركت است ولى منطق صورى دنيا را ساكن بداند. اين دو ارتباطى به هم ندارند. براى اين كه حتى اگر مدعاى ديالكتيسين ها را هم ذكر كنيم، باز هم اين بيان در مورد آن صادق است. يعنى اگر از نظر ديالكتيك بگوييم جهان در حركت است و ماده يك پديده خود جنبان است. در برابر اين قضيه، خود ديالكتيسين ها هم قبول نمى كنند كه كسى بگويد مادّه در همان حال كه يك امر خود جنبان است، خود جنبان نباشد. بنابراين بحث از تناقض منطقى امرى است كه همه آن را مى پذيرند. وقتى دريافت هاى فلسفى و علمى و تجربى خود را در قالب قضيه مى ريزيم و بيان مى كنيم ناگزير ـ به اصطلاح ـ حكم امتناع اجتماع نقيضين را مى پذيريم. يعنى باور نمى كنيم دو قضيه متناقض هر دو با هم صادق باشند و يا هر دو با هم و در كنار هم كاذب باشند. از اين لحاظ

امتناع اجتماع دو قضيه متناقض به اين كه مدعاى ما ديالكتيكى و يا متافيزيكى است، ربطى ندارد. همين كه ادعايى به شكل قضيه تحقق پيدا كرد و بيان شد، اين حكم درباره اش صادق است كه يك قضيه با نقيض خودش هر دو با هم راست نيستند و يا با هم، دروغ هم نيستند. حتماً يكى راست است و

ديگرى دروغ. اجتماع صدق و كذب در دو قضيه واحد ممكن نيست. اين معناى تناقض منطقى است. آن گونه كه ما قضاياى منطقى را مى شناسيم اين مسأله، هم مورد قبول منطق صورى و به اصطلاح منطق فرمان است و هم مورد قبول منطق رياضى جديد مى باشد و هيچ منطق دانى در جهان منكر چنين چيزى نشده است.

امّا تناقض در عالم فلسفه، همان بود و نبود يك شىء است كه با هم قابل جمع نيستند. يعنى چيزى كه هست، نمى شود در همان حال بگوييم كه نيست و يا چيزى كه نيست نمى شود در همان حال بگوييم كه هست. و يا بگوييم اين پروسه كه در حال حركت است، در حال حركت نيست. مثلا در مباحث ديالكتيك نمى شود گفت و يا درباره اجزاى آن نمى توان گفت كه يك جزء هم جاى خودش است و هم از جاى خودش بيرون است. البته شرايطى كه منطق دانها براى تناقض گفته اند فراوان و مبسوط است. آنها مى گويند براى اين كه بتوانيم دو چيز را مشمول حكم تناقض بدانيم، بايد يك رشته شرايط رعايت بشود. مثلا از نظر زمان و مكان و... بايد واحد [بوده و وحدت داشته ]باشند. به عنوان نمونه اگر شىء خاصى قبلا در يك لحظه كوتاه در اين جا بود و در لحظه كوتاه ديگر در جاى ديگرى باشد، تناقضى رخ نداده است و محال نيست. چون دو تا حادثه در دو زمان متفاوت رخ داده است. تناقض منطقى در اين جا جارى نيست. اين بود معناى خلاصه گونه اى از تناقض در فلسفه و در منطق. اينك بعد از بررسى تناقض نوبت بررسى تضاد مى رسد. ما يك تضاد در منطق داريم كه در بين قضايا مورد پيدا مى كند. البته اين مسأله زياد ضرورت ندارد كه من اين جا ذكر بكنم كه مطابق يك اصطلاح صرفاً قراردادى، منطقيين رابطه دو نوع قضيه خاص را تضاد مى دانند. اين زياد مهم نيست. امّا در باب اشياى خارجى، وقتى مى گوييم آنها تضاد دارند كه در شىء واحد باشند والاّ دو شىء متفاوت نسبت به هم تضاد ندارند. بلكه اگر يك شىء را در نظر بگيريم در اين صورت، اگر دو صفت در آن شىء واحد قابل جمع نباشند، آنگاه ما مى گوييم آنها با هم تضاد دارند. بنابراين تضاد در عالم خارج به حالت هاى شىء واحد اطلاق مى شود. حالت هايى از يك شىء واحد كه با هم قابل جمع نباشند را تضاد مى گويند. البته واژه «متقابل»، مفهومى اعم دارد و لذا بسيارى از حالت هايى كه مختلف هستند با هم قابل جمعند. بنابراين اگر متقابل نيستند ولى با هم تضاد هم ندارند، هر چند از مقوله هاى مختلف مى باشند. مثلا يك شىء مى تواند خاصيت مغناطيسى داشته باشد، در همان حال مى تواند كروى هم باشد. پس اين دو خاصيت و اين دو حالت با هم تضاد ندارند. ولى يك شىء واحد نمى تواند هم كروى باشد و در همان حال مكعب هم باشد. چون اين دو حالت با همديگر تضاد دارند. مطابق تعريف، تضاد به انواع مختلف تقسيم مى شود. مثلا خط واحد نمى تواند هم منحنى و هم مستقيم باشد. با تعريف دقيقى كه از انحناء و استقامت خط ارائه مى كنيم، اينها با همديگر تضاد دارند. البته بدون اين كه اينها را با همديگر ممزوج بكنيم و يا بگوييم كه بالقوه چنين هستند. مثلا هر خط منحنى را مى شود به بى نهايت خطوط مستقيم ريز تبديل كرد. اين كه مى توان آن را به خط كوچك مستقيم تبديل كرد و يا مى توان منحنى فرض كرد، يا بالقوه چنين است و... غير از اين است كه بگوييم آنچه بنابه تعريف خط مستقيم ناميده مى شود، غير از خط منحنى است و اين دو با همديگر غير قابل اجتماع هستند. مثل زوج و فرد بودن اعداد، كه با هم قابل اجتماع نيستند. ولى مثلا زوج بودن با اوّل بودن در اعداد تضاد ندارد. ما مى توانيم عدد زوجى داشته باشيم كه عدد اوّل هم باشد مثل عدد دو و يا فرض كنيد قابل تقسيم بودن بر چهار با فرد بودن قابل جمع نيست. به هر حال تضاد در منطق به اين معنا است.

اشيايى كه در عالم وجود دارند در هم تأثير و تأثر مى گذارند. آنها در هم اثر مى گذارند و اثر يكديگر را خنثى مى كنند و يا اثر يكديگر را تشديد مى كنند و... . به هر حال از اين قبيل تأثير و تأثرها در جهان زياد وجود دارد و ما به اين قبيل تأثير و تأثرها تزاحم مى گوييم كه در عالم خارج نيز وجود دارد. آنچه از نظر ما مهم است، محال بودن ضد منطقى و تناقض منطقى و فلسفى است. يعنى آنها هرگز در جهان يافت نمى شوند. لذا مى گوييم تحقق يافتن تناقض در يك مورد هميشه علامت خطا است. همين الآن اگر در حرف هايى كه من بيان مى كنم تناقضى وجود داشته باشد، اين خود علامت خطا و اشتباه بودن سخنان من است. پس اگر مى گوييم تناقض محال است، هرگز به اين معنا نيست كه كسى تناقض گويى نمى كند. بلكه به اين معنا است كه اگر كسى تناقض گفت، محال است كه هر دو سخنى كه گفته است درست باشد. چون با هم تناقض دارند هر دو تاى آنها راست و درست نيست. همين طور هر دو تاى آنها دروغ هم نيست. حتماً يكى راست و ديگرى دروغ است. اگر مى گوييم تضاد منطقى در عالم خارج وجود ندارد به اين معنا است كه محال است كه شما شيئى را بيابيد كه در آن وجود و عدم جمع شده باشد; يعنى محال است كه شما شيئى را بيابيد كه در آن، وجود و عدم جمع شده باشند و يا دو صفت ديگرى كه غير قابل اجتماع هستند جمع شده باشند.

نكته ديگرى كه بايد در اين جا اضافه كنيم اين است كه اصولا به سراغ عامل حركت و مولّد حركت رفتن به دو شكل ممكن است: 1ـ گاه اگر به سراغ علت حركت مى رويم به مفهوم و معناى فلسفى علت توجه داريم. 2ـ گاهى اگر در پى علت حركت هستيم به مفهوم و معناى علمى علت توجه داريم. همه كسانى كه با علوم سر و كار دارند مى دانند وقتى در مدرسه و دانشگاه از مكانيك و شيمى و بيوشيمى و تمام اين علومى كه از تحولات بحث مى كنند، صحبت مى شود، تغيير در مكان و حركت هاى مكانى و تغيير در بدن موجود زنده و تحوّل در مواد و عناصر شيميايى مقصود مى باشد. بطور كلى هر جا در مباحث علمى سخن از مسائل مربوط به تحولات و تغييرات مطرح است، هرگز تضاد مقصود نيست. يعنى هيچ دانشمندى نگفته است كه تضاد بين اين شىء و آن شىء باعث شده كه فلان شىء حركت كند و متحول بشود. همين طور كه قبلا گفته شد اين سخنان محصول استنباط آنها از پديده هاى علمى است والاّ خود علم مدعى چنين سخنانى نيست. امّا اين كه آن استنباطها درست است يا نه، بايد در اين جا در مورد صحت و يا احتمالا عدم صحت آنها بحث مى شود. بنابراين وقتى در علم جستجو مى كنيد كه علت راديواكتيويته چيست و چطور مى شود كه يك دانه اتم شكافته مى شود، هرگز به دنبال دو چيزى كه با هم ضديّت و تنازع دارند، نمى گرديد. همين طور براى پى بردن به اين كه چطور مى شود يك چيزى حركت مى كند ـ در حركت هاى شتابدار و غير شتابدار ـ و يا چگونه يك چيزى گرم و يا سرد مى شود و... هرگز در پى تضاد نيستيد. وقتى تمام تحولاتى را كه در جهان رخ مى دهد مورد بررسى علمى قرار مى دهيد، [به بيان علمى از بررسى هاى خود مى پردازيد و آن را به زبان علم تبيين مى كنيد] ولى بيان هاى علمى مربوط به اينها هرگز يك بيان مشتمل بر قالب هاى تضادى نيست. بنابراين [در فلسفه] ما به دنبال تبيين تضاد و منشأ حركات هستيم ولى علوم در اين زمينه ساكت هستند و تبيين علمى مسأله آن چنان كه در علوم وجود دارد در فلسفه نيست. لذا وقتى ما به دنبال عامل حركت هستيم، بايد آن را براى خود روشن كنيم. حال چه جستجوى علمى و چه جستجوى فلسفى تفاوت ندارد. جستجوى علمى و جستجوى عالمان براى تبيين منشأ حركت چيزى نيست كه مشتمل بر مقوله اى به نام تضاد باشد. اين مطلب را همه كسانى كه دانشى دارند و از مقولات علمى اطلاعى كسب كرده اند و در اين زمينه آگاهى كافى دارند، مى دانند. بنابراين فقط تبيين فلسفى مسأله حركت باقى مى ماند. يعنى اگر جايى براى طرح مسأله تضادّ وجود دارد، تنها آن جايى است كه مى خواهيم علت فلسفى حركت را توضيح بدهيم و يك تبيين كلى از همه جهان ارائه كنيم. توجه داريد كه بطور ناخواسته از اين سخنان زمينه پاسخ به يك سؤال فراهم مى شود، كه آيا تضاد يك عامل و تبيين فلسفى عام و كلى براى همه جهان است يا نه؟ فقط به بحث هايى كه گذشت اشاره مى كنم. ما در اين جا شنيديم كه تضاد عاميّت ندارد; يعنى به اين معنا نيست كه در همه پديده ها صدق بكند. البته نظر ديگرى هم بود كه مى گفت عموميّت دارد. خوب اشكالى ندارد. اختلاف تفسير و اختلاف نظر وجود دارد. مسأله اى كه بايد به خاطر داشت اين است كه عاميّت تضاد به چه معناست؟ ان شاء الله در مباحث بعدى تبيينِ فلسفىِ مولّدبودن تضادّ نسبت به حركت و مخصوصاً استدلال بر اين معنا روشن مى شود و به اين ترتيب مى توانيم اين [مسأله] را به عنوان موضوع بحث بعدى در نظر گرفته و آن را مورد بررسى قرار بدهيم. من بيان بقيه نكاتى را كه لازم است در اين باب ذكر شود به جناب آقاى مصباح مى سپارم، اگر مايل هستند خودشان توضيح بفرمايند.

آقاى مصباح: در ادامه فرمايش آقاى سروش نكاتى به نظر بنده رسيد كه تذكّر آنها شايد مفيد باشد. سؤالى كه مطرح كرديم اين بود كه مفهوم ضدّ چيست؟ در پاسخ يك اصطلاح را با بيان گسترده اى كه جمع بندى و فرمول بندى آن خيلى آسان نبود، ذكر كردند كه از نظر ما ضد يعنى چيزى كه ناسازگار است. ضدّيت يك مفهومى است كه هر كسى معنايش را مى فهمد و معناى آن خيلى روشن است. ضدّيت يعنى چيزى كه با ديگرى سازگارى و سازش ندارد. بنابراين آقايان تضاد را به تضادّ همساز و ناهمساز تقسيم كردند ولى اين تقسيم درستى نيست. چون اين تقسيم تضاد است به تضاد و غير تضاد. چرا كه نمى شود گفت هم تضاد است و همساز است و هم ناهمساز. اگر تضاد است يعنى با هم نمى سازند. معناى ضديّت همين است. نمى شود گفت ضدّيّت يك چيزى است كه در او ضدّيّت نيست! و يا يك نوع ضدّيّتى داريم كه در او ضدّيت نيست. اگر معناى ضدّيت ناهمسازى است، ديگر تضاد همساز نمى توانيم داشته باشيم. و گاه منظور از تضادّ، ضدّيت در صدق است. به اين معنا كه دو تا قضيه نمى توانند هر دو با هم راست باشند. راست بودن يك قضيه با راست بودن قضيه ديگر نمى سازد. چون ضد هم مى باشند. يعنى راست بودن اين قضيه، با راست بودن آن نمى سازد. ولى دروغ بودن آن ممكن است با دروغ بودن قضيه ديگر بسازد و هر دو مى توانند دروغ باشند. لذا ممكن است هر دو با هم دروغ باشند. امّا امكان ندارد كه هر دو راست باشند. اين دو قضيه را در اصطلاح منطقى «ضدّين» مى گويند. مثلا اگر در يك قضيه بگوييم «هر انسانى نويسنده است» و در قضيه ديگر بگوييم «هيچ انسانى نويسنده نيست»، اين دو قضيه هر دو نمى توانند با هم راست باشند. يعنى هم قضيه «هر انسانى نويسنده است» راست باشد و هم قضيه «هيچ انسانى نويسنده نيست» راست باشد. اما مى شود هر دو دروغ باشند. البته فقط در اين مورد اين گونه مى باشد. چون نمى شود هم همه انسان ها نويسنده باشند و هم، هيچ انسانى نويسنده نباشد. البته شقّ سوم هم دارد و آن اين است كه بعضى انسان ها نويسنده هستند و بعضى انسان ها نويسنده نيستند. اين دو قضيه اى كه نمى توانند اجتماع در صدق داشته باشند اما مى توانند اجتماع در كذب داشته باشند را در اصطلاح منطقى متضاد مى گويند. يعنى صدقشان با هم نمى سازد.

در فلسفه به دو موجود ـ اعم از دو شىء مستقل و يا دو صفت براى يك شىء ـ كه با هم نمى سازند و يا فرض مى شود كه با هم نمى سازند، «ضدّيْن» مى گويند. معمولا به دو صفت يك شىء كه با هم نمى سازند نيز، «ضدين» مى گويند چون جمع آنها محال است. اصطلاح معروف «اجتماع ضدين محال است» ناظر به اين معنا است. و گاهى به دو شيئى كه با هم سازش ندارند و يكى سعى دارد اثر ديگرى را از بين ببرد و يا سعى مى كند ديگرى را به طور كلى نابود سازد ـ كه نتيجه اين تأثير و تأثر گاهى يك تعادل ناپايدار است و يك حالت تعادل نسبى را بوجود مى آورد و با هم مى سازند «تزاحم» مى گويند. يعنى دو شىء هستند كه در كنار هم قرار مى گيرند ـ نه در يك نقطه ـ و روى هم اثر مى گذارند. اين معنا را «تزاحم» و گاهى هم به اصطلاح عام، «تضاد» مى گويند كه اين نوع تضاد، محال نيست. اجتماع ضدين آنگاه محال است كه اجتماع دو صفت ناسازگار در شىء واحد باشد.

تناقض به يك معنا يعنى همان «نفى و اثبات» و «بودن و نبودن». هر كسى مى داند كه اگر چيزى «بود» در همان زمان «نبودن» آن شىء محال است. اگر فرض كرديم اين كاغذ در خارج موجود است، ديگر فرض اين كه چنين چيزى در همان زمان نباشد، محال است. اين همان تناقض است. پس تناقض هميشه بين «بود و نبود» است. يكى از اين دو را مشخصاً مى شود گفت يا بايد باشد يا بايد نباشد. همان گونه كه در تناقض منطقى اين گونه بود كه يا اين قضيه صادق است و يا كاذب. اگر شما يكى را معين كرديد، طرف ديگر خود بخود تعيين مى شود. اگر گفتيد «صادق» است، پس حتماً «كاذب» نيست. اگر تعيين شد كه «كاذب» است پس حتماً «صادق» نيست. ولى در اضداد اين گونه نيست كه اگر ما ضدى را شناختيم، خود بخود و قبل از تجربه، عقل بگويد ضد آن چه چيزى است. اين جا است كه بايد ضد هميشه از راه علم و تجربه ثابت شود. مثلا مى گوييم سفيدى و سياهى ضد هم هستند. امّا اگر فقط رنگ سفيد را مى ديديم و بس، نمى توانستيم بگوييم آن چيزى كه با سفيدى نمى سازد، چيست. قبل از تجربه، ضد اين ثابت نمى شود. يعنى ضد سفيدى شناخته نمى شود. بايد در خارج ببينيم كه چه چيزى با سفيدى نمى سازد، همان شىء و ضد آن است.

پس ضدّيت يك مفهومى است كه بايد تجربه مصداقش را به ما نشان بدهد. هر گاه ديديم كه دو صفت در يك شىء امكان جمع ندارند و با هم نمى سازند، بگونه اى كه هر وقت اين بيايد آن يكى بايد برود و به اصطلاح فلسفه «متعاقبين على موضوع واحد» هستند، اين دو صفت «متضادّ» مى باشند و ناسازگار هستند ولى اگر مشاهده نموديم كه قابل جمع هستند، ديگر متضادين نيستند، بلكه «متخالفين» هستند. يعنى اختلاف دارند. مثل سفيدى و شيرينى، كه شكر هم سفيد است و هم شيرين. لذا اين دو با هم مى سازند. اگرچه دو مفهوم متخالف هستند و دو حيثيت دارند يكى با چشم درك مى شود و ديگرى با ذائقه درك مى گردد و با هم اختلاف دارند، امّا قابل جمع هستند. اين تضاد نيست. چون با هم مى سازند. اصلا تضاد يعنى ناسازگارى. بنابراين تضادى كه همساز باشند و بطور مسالمت آميز با هم زندگى كنند و امثال اين حرف ها، اصلا با مفهوم تضاد سازگار نيست.

البته هر كسى مى تواند اصطلاحى را براى خودش جعل كند. فرض كنيد كسى اسم روز را بر روى شب مى گذارد و مى گويد من به روز مى گويم شب و يا به شب مى گويم روز! كسى با او دعوا ندارد. چون اصطلاح است. هر كسى به هر گونه اى كه مى خواهد اصطلاح جعل مى كند. ولى طبق اصطلاحى كه در فلسفه متعارف است، تضاد يعنى ناسازگارى. حال اگر كسى اسم عليّت و معلوليت را تضاد بگذارد و بگويد اصلا علت و معلول با هم تضاد دارند، ما نمى توانيم بگوييم چرا؟ چون مى گويد خوب اصطلاح است ديگر! اگر كسى بخواهد به دلخواه خود اصطلاح وضع كند ما حرفى نداريم. ولى مفهوم تضاد همان ناسازگارى است و از نظر ما تضاد بين دو صفتى است كه قابل اجتماع نيستند و در فرض اين كه قابل اجتماع نيستند، تعريف مى شوند. پس اجتماع ضدّين محال است. اما آن دو شيئى كه بر روى يكديگر تأثير مى گذارند و يا اثر يكديگر را خنثى مى كنند و يا گاهى يكى به تغيير شكل و يا هر دو به تغيير شكل تن مى دهند و يا يك حالت تعادلى بوجود مى آيد و هر دو در كنار هم با هم زندگى مى كنند و هر كدام تأثير ديگرى را خنثى مى كنند، «متزاحم» مى گوييم. اين اصطلاح مخصوص فلسفه اسلامى است و دليل آن هم روشن است چون فرض كرديم كه آن دو با هم نمى سازند. ديگر اين مسأله دليل نمى خواهد ولى در عين حال اگر آقايان دليلى و توضيحى بخواهند، مى توانيم عرض بكنيم.

مجرى: با تشكّر. با توجه به ضيق وقت و اين كه بحث دنباله بسيار طولانى دارد، اگر موافق باشيد سؤالى را كه آقاى سروش مطرح كردند. موضوع بحث آينده باشد. يعنى اين كه «آيا علت هر حركتى تضاد است؟» به عنوان موضوع بحث در جلسه آينده تعيين مى كنيم و اين بحث را در همين جا خاتمه يافته اعلام مى نماييم. همه آقايان موافق هستند؟ متشكرم. پس موضوع بحث آينده عليّت تضاد براى حركت مى باشد.