 |
|
مجموعه آثار علامه عسكرى علامه سيد مرتضى عسكرى - ۹ - جبر و تفويض و اختيار
بسم الله
الرحمن الرحيم
روايت دوم : روايت دوم را از ششمين امام از امامان اهل بيت فف ، امام ابوعبدالله جعفر بن محمد الصادق - عليه السلام - مى آوريم كه فرموده : ان الناس فى القدر ععلى ثلاثه اوجه : رجل زعم ان الله عز و جل اجبر الناس على المعاصى فهذا قد ظلم الله فى حكمه فهو كافر، و رجل يزعم ان الامر مفوض اليهم فهذا قد اوهن الله فى سلطانه فهو كافر. و رجل يزعم ان الله كلف العباد ما يطيقون و لم يكلفهم ما لا يطيقون و اذا احسن حمد الله و اذا اساء استغفر الله فهذا مسلم بالغ . مردم درباره قدر بر سه راه رفته اند: 1 - كسى كه عقيده دارد خداى عزوجل مردم را بر گناهان مجبور كرده است ، او درباره فرمان بازدارنده الهى به خدا ستم كرده ، پس او كافر است . 2 - كسى كه معتقد است همه كارها به مردم واگذار شده ، او خدا را در قدرت و سلطنت خويش ضعيف و ناتوان پنداشته ، پس او (نيز) كافر است . 3 - كسى كه عقيده دارد خداوند بندگان را به آنچه مى توانند مكلف كرده ، و آنچه را در توانشان نيست از آنان نخواسته است ، او هرگاه كار نيكى انجام دهد خدا را سپاس گويد و اگر كار بدى از او سرزند از خدا آمرزش مى خواهد، اين همان مسلمان (به حق ) رسيده است .(11) روايت سوم : روايت سوم از هشتمين امام از ائمه اهل بيت عليهم السلام ، امام على بن موسى الرضا - عليه السلام - است كه فرموده : 1 - ان الله عز و جل لم يطع باكراه ، و لم يعص بغلبه و لم يهمل العباد فى ملكه ، هو المالك لما ملكهم و القادر على ما اقدرهم عليه فان انتمر العباد بطاعته لم يكن الله منها صادا، و لا منها مانعا، و ان انتمروا بمعصيه فشاء ان يحول بينهم و بين ذلك فعل و ان لم يحل و فعلوه فليس هو الذى ادخلهم فيه . خداى عزوجل از روى اجبار اطاعت نشده ، و از ضعف و شكست نافرمانى نگرديده ، و بندگان را در مملكت خويش بيهوده نگذاشته ، او بر همه آنچه كه در اختيارشان نهاده مالك ، و بر همه امورى كه توانشان داده توانمند است . اگر بندگان در پى طاعتش باشند خداوند راه آنان را نمى بندد و از اطاعت بازشان نمى دارد، و اگر به دنبال نافرمانى اش باشند و او بخواهد ميان آنان و گناه فاصله شود، خواهد كرد، و اگر مانع از گناه نشد و آنان انجامش دادند، او نيست كه آنان را در آن راه انداخته است .(12) يعنى : انسانى كه خدا را پيروى مى كند مجبور بر اين پيروى نيست ، و انسانى كه خدا را نافرمانى مى كند بر اراده و خواست خدا چيره نشده بلكه اين خود خداست كه مى خواهد بنده در كارش مختار و آزاد باشد. 2 - يا ابن آدم بمشيئتى كنت انت الذى تشاء النفسك ما تشاء. و بقوتى اديت الى فرائضى ، و بنعمتى قويت على معصيتى ، جعلتك سميعا بصيرا قويا، ما اصابك من حسنه فمن الله و ما اصابك من سيئه فمن نفسك . اى فرزند آدم ! با خواست من است كه تو گزينشگر شده و هر چه را بخواهى براى خود اختيار مى كنى ، و با نيروى من است كه واجباتم را بجا مى آورى ، و با نعمتهاى من است كه بر نافرمانى ام توانمند شده اى ، من تو را شنوا و بينا و توانا ساختم ، (پس اين را بدان كه ) هر چه از نيكويى به تو مى رسد از خداست ، و هر چه از بدى به تو رسيد از خودت مى باشد.(13) و در روايت ديگرى آمده است : عملت بالمعاصى بقوتى التى جعلتها فيك ، با نيرويى كه در تو نهاده بودم به گناهان اقدام كردى !(14) روايت چهارم : از امام صادق - عليه السلام - روايت است كه فرمود: 1 - لا جبر و لا تفويض و لكن امر بين امرين ، قال فلت : و ما امر بين امرين ؟ قال عليه السلام : مثل ذلك رجل رايته على معصيه فنهيته فلم ينته فتركه ففعل تلك المعصيه ، فليس حيث لم يقبل منك فتركه كنت انت الذى امرته بالمعصيته . نه جبر است و نه تفويض ، بلكه چيزى ميان اين دو است . راوى گويد گفتم : چيزى ميان اين دو يعنى چه ؟ فرمود: مثال آن ، مثال كسى است كه در حال گناه است و تو او را نهى مى كنى و او نمى پذيرد. پس از آن رهايش مى كنى و او آن گناه را انجام مى دهد، پس چنان نيست كه چون از تو نپذيرفت و تو به حال خود رهايش كردى ، اين تو بوده اى كه به گناه فرمانش دادى ! (15) 2 - ما استصعت ان تلوم العبد عليه فهو منه و ما لم تستطع ان تلوم العبد عليه فهو من فعل الله ، يقول الله للعبد: لم عصيت ؟ لم فسقت ؟ لم شربت الخمر؟ لم زنيت ؟ فهذا فعل العبد، و لا يقول له لم مرضت ؟ لم قصرت ؟ لم ابيضضت ؟ لم اسوددت ؟ لانه من فعل الله تعالى . هر كارى را كه بتوانى بنده را بر آن سرزنش كنى ، از آن اوست ، و هر چه را كه نتوانى بنده را بر آن سرزنش نمايى ، از آن خداست . خداوند به بنده اش مى فرمايد: چرا سركشى كردى ؟ چرا نافرمانى نمودى ؟ چرا شراب خوردى ؟ چرا زنا كردى ؟ اينها كار بنده است . خداوند از بنده اش نمى پرسد: چرا مريض شدى ؟ چرا قدت كوتاه است ؟ چرا سفيد رنگى ؟ چرا سياه رويى ؟ زيرا اينها كار خداوند است .(16) شرح روايات : جبر و تفويض دو طرف دارد: 1 - طرفى كه به خدا و صفات خدا باز مى گردد. 2 - طرفى كه به انسان و صفات او مربوط مى شود. آنچه از جبر و تفويض به خدا و صفات خدا مربوط است ، سزاوار آن است كه آن را از خدا و انبياى خدا و اوصياى ايشان بگيريم . و آنچه به انسان و صفات و افعال او مربوط مى شود همين مقدار كه مى گوييم : من اين كار را مى كنم ، و من آن كار را نمى كنم ، كافى است تا بدانيم كه هر چه مى كنيم به اختيار خويش است . در بحثهاى گذشته نيز دانستيم كه سير زندگى انسان با سير ذره و اتم و سيارات و كهكشانها و ديگر مسخرات به فرمان خدا، در حركات و نتايج ، يكسان نيست . اين از يك طرف ، از طرف ديگر ، خداوند انسان را به حال خود رها نكرده و او را به خود واگذار ننموده تا هر چه را بخواهد، همان گونه كه دوست دارد و هواى نفس او فرمانش مى دهد، همان را انجام دهد، بلكه خداوند بوسيله انبياى خود راهنمايى اش كرده : هم راه ايمان قلبى به حق را به او نشان داده ، و هم روش عمل شايسته سودمند جسمانى را به او نموده و هم از اعمال زيانبار آگاهش ساخته است . او اگر از هدايت خدا پيروى كند و يك گام در صراط مستقيم الهى پيش رود، خداوند دستش را گرفته و ده گام جلوترش مى برد، سپس به خاطر آثار عملش در دنيا و آخرت هفتصد برابر پاداشش مى دهد، و خداوند به مقتضاى حكمت و سنت خويش براى هر كس بخواهد مى افزايد. ما، در كتاب عقايد اسلام مثالى زديم و گفتيم : خداوند اين دنيا را همانند مهمانسرايى از نوع سلف سرويس براى مومن و كافر هر دو آماده كرده است ،(17) چنان كه در سوره اسراء (20) مى فرمايد: كلا نمد هولاء و هولاء من عطاء ربك و ما كان عطاء ربك محظورا هر دو گروه ، اينان و آنان را، از عطاى پروردگارت افزون مى دهيم ، زيرا عطاى پروردگارت هرگز از كسى دريغ نشده است . راستى را كه اگر امداد الهى نبود، و بندگان خدا توان جسمى و فكرى خويش و امكانات آماده و مسخر اين عالم را از خداى سبحان نداشتند، نه مومن ره يافته مى توانست عمل صالح و شايسته انجام دهد، و نه كافر گمراه توان اقدام زيانبار فاسد را داشت ، راستى اگر خداوند يك لحظه عطاى خود را از انسان سلب كند، حتى اگر جزء كوچكى از آن باشد: بينايى ، سلامت ، عقل و انديشه و... چه مى تواند بكند؟ بنابراين ، انسان هر چه مى كند به اختيار خود و به وسيله ابزارى است كه خداوند به او بخشيده است . پس ، انسان در انتخاب مختار و در اكتساب وامدار است . آرى ، انسان در اين عالم خودكار محض نيست ، همان گونه كه مجبور صرف هم نيست . نه همه كارها به او واگذار شده و نه بر كارى (كه انتخاب مى كند) مجبور است ، بلكه امرى است ميان دو امر (= امر بين امرين )، و اين همان مشيت خدا و سنت و قانون او درباره افعال بندگان است . و لن تجد لسنه الله تبديلا و هرگز در سنت الهى تغيير و تبديلى نيابى ! چند پرسش و پاسخ : در اين بخش پرسشهاى چهارگانه زير مى آيد: 1 - چگونه انسان در آنچه مى كند مختار است ، با آنكه شيطان بر او چيرگى دارد و در حالى كه ديده نمى شود به اغواى آدمى پرداخته و در قلب او وسوسه مى كند و به كار شرش فرا مى خواند؟ 2 - انسان در محيط فاسد نيز اين چنين است ، او كه جز فساد و شر چيزى نمى بيند چگونه به اختيار خود عمل مى كند؟ 3 - انسانى كه دعوت پيامبران به او نرسيده و در نقاط دور دست سكونت دارد چه بايد بكند؟ 4 - گناه زنازاده چيست ؟ چرا او به خاطر رفتار ديگران دوستدار شر مى شود و شرارت مى كند؟ پاسخ پرسشهاى 1 و 2: پاسخ اين دو پرسش را در آنچه در بحث ميثاق در ابتداى كتاب ((عقايد اسلام در قرآن كريم آورديم بجوييد، (18) در آنجا گفتيم كه خداى متعال حجت را بر انسان تمام كرده ، و با وديعت نهادن غريزه بحث و كاوش از سبب پديده ها كه او را به سبب ساز اصلى مى رساند، راه عذر او را بسته است ، و براى همين است كه در سوره اعراف (172) درباره ميثاق الهى مى فرمايد: ان تقولوا يوم القيامه انا كنا عن هذا غافلين تا روز قيامت نگوييد: ما از اين (= پيمان ) ناآگاه بوديم . انسان همان گونه كه در هر حالى از غريزه گرسنگى غافل نمى شود تا اندرون خود را از طعام پركند، همچنين از غريزه معرفت خواهى نيز غافل نمى گردد تا سبب ساز حقيقى را بشناسد. پاسخ پرسش سوم : در پاسخ به اين پرسش مى گوييم : خداى سبحان فرموده : لا يكلف الله الا ما وسعها خداوند هيچ كس را به جز به مقدار توانش تكليف نمى كند. پاسخ پرسش چهارم : زنازاده نيز، مجبور بر انجام كار شر نيست ، آنچه كه هست اين است كه حالت روحى مرد و زن زناكار در حال ارتكاب زنا بگونه اى است كه چون خود را نسبت به قوانين جامعه خائن مى بينند، و مى دانند كه جامعه كار آنان را آلوده و كثيف مى داند و اگر بر رفتارشان آگاه شود و آنان را در حال ارتكاب اين پستى ببيند با آنان دشمنى كرده و مطرودشان مى دارد، و همه نيكان و پاكان و صاحبان اخلاق كريمه از چنين كارى بيزارى مى جويند، اين حالت روحى و كابوس درونى بر نطفه اثر مى گذارد و از راه وراثت به محصول اين نطفه منتقل مى گردد و او شر دوست پرورش مى يابد و با نيكان و معروفان جامعه به ستيز مى پردازد. نمونه بارز اين سيرت زياد بن ابيه و فرزندش ابن زياد بودند كه در دوران حكومتشان در عراق همه آنچه را كه نبايد مى كردند، كردند؛ بويژه ابن زياد كه به دستور او پس از شهادت امام حسين - عليه السلام - جسم شريف آن حضرت و ياران پاكش را مثله كردند، و سرهاى ايشان را در شهرها گرداندند، و حرم رسول الله را اسيرانه به كوفه و شام روانه كردند، و ديگر كارها كه به دستور او انجام شد، و اين در حالى بود كه پس از شهادت امام حسين - عليه السلام - هيچ فرد ديگرى نمانده بود تا در برابر حكومت آنان مقاومت نمايد، و هيچ گونه توجيهى براى اينگونه كارهاى او وجود نداشت ، جز اينكه او دوستدار شر بود و مى خواست شوكت و عظمت شريف ترين خانواده عرب و اسلام را در هم بشكند، و آنان را بى اعتبار نمايد، او فطرتا شر دوست و دشمن نيكويى بود و با كريمان و شريفان جامعه سر ستيز داشت .(19) بنابراين ، (درست است و مى پذيريم كه ) شر دوستى و نيك ستيزى و آزار نيكان و پاكان جامعه در زنازاده - بر خلاف حلال زاده - (شبه ) فطرى است ، ولى با وجود همه اينها، هيچيك از آن دو بر كارهاى خير و شرى كه مى كنند يا نمى كنند مجبور نيستند، مثال آن دو، مثال جوان تنومند رسيده و پيرمرد ناتوان خميده است ، اولى عرق در شهوت جسمانى و دوستدار وصول به خواهش نفسانى و دومى ، فاقد نيروى جوانى و تارك شهوت جسمانى است ! روشن است كه در چنين حالى كه پيرمرد خميده نمى تواند زنا كند و جوان رسيده در اوج توان جنسى است ، اين جوان مجبور بر زنا كردن نيست تا اگر چنين گناه زشتى را مرتكب شد معذور باشد، بلكه اگر زمينه زنا برايش فراهم شد و او خاف مقام ربه از مقام پروردگارش ترسيد و نهى النفس عن الهوى و نفس خويش را از خواسته نابجايش باز داشت فان الجنه هى الماوى يقينا جايگاه او بهشت است .(20) بدين گونه ، هر يك از ابعاد زندگى انسان را كه بررسى كرده و در آن بينديشيم ، او را در كارهائى كه انجام مى دهد صاحب اختيار مى يابيم ، مگر آنچه از روى غفلت و عدم آگاهى باشد كه آن هم آثار اخروى ندارد. والحمد لله رب العالمين
|
