و نيز قندوزى از عمر بن اذينه از حضرت صادق عليه السلام روايت كرده است كه قال: قال امير المؤمنين عليه السلام: الا ان العلم الذى هبط به آدم عليه السلام من السماء الى الارض و جميع ما فضلت‏به النبيون الى خاتم النبيين فى عترة خاتم النبيين صلى الله عليه و آله و سلم (52) .

«امير المؤمنين عليه السلام فرمودند: اى مردم آگاه باشيد كه آن علمى را كه آدم ابو البشر از آسمان با خود به زمين آورد، و تمام مقامات و كمالات و علومى كه به آن تمامى پيغمبران تا پيامبر آخر الزمان بر ساير افراد بشر امتياز پيدا كردند همه در عترت و اهل بيت پيغمبر آخر الزمان عليهم السلام جمع و ذخيره شده است‏» .

و شيخ طبرسى در «احتجاج‏» با سند خود از وليد سمان روايت كرده قال: قال لى ابو عبد الله عليه السلام: ما يقول الناس فى اولى العزم و عن صاحبكم - يعنى امير المؤمنين - ؟ قال: قلت: ما يقدمون على اولى العزم احدا.فقال: ان الله تبارك و تعالى قال عن موسى:

و كتبنا له فى الالواح من كل شى‏ء موعظة و لم يقل كل شى‏ء.و قال عن عيسى: «و ليبين لكم بعض الذى تختلفون فيه‏» و لم يقل كل الذى تختلفون فيه.و قال عن صاحبكم يعنى امير المؤمنين عليه السلام:

«قل كفى بالله شهيدا بينى و بينكم و من عنده علم الكتاب‏»،

فقال الله عز و جل:

و لا رطب و لا يابس الا فى كتاب مبين،

و علم هذا الكتاب عنده (53) .

«وليد سمان گويد: حضرت امام جعفر صادق عليه السلام به من گفتند: مردم درباره پيغمبران اولوا العزم و درباره صاحب شما يعنى امير المؤمنين چه نظرى دارند؟ عرض كردم: هيچكس را بر انبياء اولوا العزم مقدم نمى‏دانند.حضرت فرمود: خداوند عز و جل درباره موسى مى‏فرمايد: «و مادر الواحى كه از آسمان بر او فرو فرستاديم از هر چيز يك موعظه‏اى نوشتيم‏» و نفرمود: همه چيز.و درباره عيسى مى‏فرمايد: «او از طرف خدا آمده تا بعضى از چيزهائى را كه شما در آن اختلاف داريد روشن و بيان كند» و نفرمود: همه چيز.ليكن از صاحب شما امير المؤمنين مى‏گويد: «اى پيغمبر بگو بهترين گواه بين من و شما خداست و كسى كه همه علم كتاب در نزد اوست‏» .و از طرفى خدا مى‏فرمايد: «هيچ تر و خشكى نيست مگر اينكه در كتاب آشكار خداست‏» ، و علم اين كتاب را خدا به امير المؤمنين داده است‏» .و اين روايت را قندوزى حنفى مختصرا آورده است (54) .

و على بن ابراهيم در تفسير خود از عمر بن اذينه روايت كرده است

قال: قال ابو عبد الله عليه السلام: «الذى عنده علم الكتاب امير المؤمنين عليه السلام.و سئل عن الذى عنده علم من الكتاب اعلم ام من الذى عنده علم الكتاب، فقال: ما علم الذى عنده علم من الكتاب الا بقدر ما تاخذ البعوضة بجناحها من ماء البحر.قال امير المؤمنين: الا ان العلم الذى هبط به آدم من السماء الى الارض و جميع ما فضلت‏به النبيون الى خاتم النبيين فى عترة خاتم النبيين (55) .

«حضرت صادق عليه السلام فرمودند: آن كسى كه عالم به كتاب است امير المؤمنين است.و چون از آن حضرت سئوال شد كه آيا كسى كه در نزد او علمى از كتاب است داناترست‏يا كسى كه در نزد او علم كتاب است.حضرت فرمود: كسى كه در نزد او علمى از كتاب است دانش او به اندازه آبى است كه بال پشه با خود از دريا برمى‏دارد.و امير المؤمنين عليه السلام فرموده‏اند: تمام علمى را كه آدم با خود از آسمان به زمين آورد و تمام مقامات و علوم انبياء تا خاتم النبيين همگى در عترت خاتم النبيين جمع است‏» و اين روايت را قندوزى حنفى مختصرا ذكر كرده است (56) .

بارى از مجموع اين مطالب خوب واضح شد كه جاى شك و ترديد نيست كه مراد از عالم به كتاب در آيه مورد بحث‏حضرت امير المؤمنين عليه السلام است و احتمالات ديگر بى‏جا و غلط است.امير المؤمنين كه از اول رسالت پيامبر اكرم با آن حضرت در شب و روز، و در سفر و حضر، و در جنگ و سكون بوده چگونه او مراد نباشد و عبد الله بن سلام كه سيزده سال بعد از بعثت رسولخدا در مدينه ايمان‏آورده او عالم به كتاب باشد؟ !

و علاوه بر همه اينها عبد الله بن سلام چنانچه از شرح حال و ترجمه او به دست مى‏آيد حتى به امامت امير المؤمنين و بيعت‏با آن حضرت حاضر نشده است در اين صورت چگونه مى‏شود كه رسول خدا او را رديف خدا در گواهى و شهادت بر رسالت‏خود قرار دهد.

در «رجال‏» برقى او را از اصحاب رسول خدا شمرده است، (57) و در «رجال‏» ابن داود نيز او را در كتاب اول (58) يعنى معتمدين نام برده، گر چه در «تنقيح المقال‏» گويد: بسيارى از افرادى را كه ابن داود در كتاب اول ذكر كرده سپس نام آنها را در كتاب دوم كه مختص به ضعفاء و مجاهيل است آورده است (59) .

و نيز گويد: عبد الله بن سلام در نزد من مجهول الحال است‏يعنى به روايات او اعتبارى نيست، و مشايخ ثلاثه رجال او را از اصحاب رسول خدا نام برده‏اند و گفته‏اند كه در اول اسرائيلى بوده و سپس انصارى شده است و از هم سوگندان با بنى قينقاع و از اولاد يوسف بن يعقوب بوده است.اسم او در جاهليت‏حصين بوده و چون اسلام آورد رسول خدا او را عبد الله نام نهادند و در سال چهل و سوم هجرى وفات نموده است‏بنا بر تاريخ ابو احمد عسكرى.و سپس گويد: مى‏توان از آنچه كه ابن ابى الحديد در «شرح نهج البلاغه‏» گويد استفاده سوء حال و عدم اعتماد به او را نمود.ابن ابى الحديد گويد: چون مردم بعد از عثمان با امير المؤمنين عليه السلام بيعت كردند حضرت به دنبال گروهى فرستاد و آنان را به بيعت‏با خود دعوت فرمود، به حضرت گفتند: آيا به دنبال حسان بن ثابت، و كعب بن مالك، و عبد الله بن سلام نمى‏فرستى؟ حضرت فرمود: لا حاجة لنا فيمن لا حاجة له فينا - انتهى «ما نيازى نداريم در معاونت‏به كسانى كه آنها به ما نياز ندارند» (60) .

و علامه شيخ محمد تقى شوشترى بعد از آنكه از ابن ابى الحديد اين گفتار امير المؤمنين عليه السلام را درباره او نقل مى‏كند گويد: طبرى و مسعودى نيز اين گفتار حضرت را درباره او ذكر كرده‏اند (61) .و اما در رجال عامه احوال او را در «طبقات‏» ابن سعد و «ميزان الاعتدال‏» ذهبى نيافتم، ليكن ابن عبد البر حالات او را ذكر كرده تا آنكه مى‏گويد: بعضى از مفسرين گويند: آيه مباركه:

و شهد شاهد من بنى اسرائيل على مثله فآمن و استكبرتم

و آيه مباركه:

و من عنده علم الكتاب

درباره او نازل شده است.و سپس گويد: عكرمه و حسن در اين آيه انكار كرده و گويند: سوره رعد مكى است و عبد الله بن سلام در مدينه ايمان آورده است.و سپس گويد: ابو عمر گويد: سوره احقاف كه آيه شهد شاهد من بنى اسرائيل در آن است آن نيز در مكه نازل شده است، پس به هر دو قول اعتبارى نيست (62) .

و ابن اثير جزرى گويد: چون مردم اراده كشتن عثمان را كردند عبد الله بن سلام نزد او رفت.عثمان گفت: براى چه آمده‏اى؟ عبد الله گفت: آمده‏ام تا تو را يارى كنم.عثمان گفت: اگر از منزل بيرون روى و مردم را منع كنى بهتر است‏براى ما تا آنكه در منزل باشى، از منزل بيرون شو و مردم را از كشتن من بازدار.عبد الله بن سلام از منزل بيرون آمد و در مقابل جمعيت قرار گرفت و گفت: اى مردم اسم من در جاهليت فلان بوده و رسول خدا مرا عبد الله اسم گذارى كردند و درباره من آياتى از قرآن نازل شده است:

و شهد شاهد من بنى اسرائيل على مثله فآمن و استكبرتم،

و آيه:

قل كفى بالله شهيدا بينى و بينكم و من عنده علم الكتاب .

«اى مردم شمشير خدا در غلاف رفته است و فرشتگان در اين شهر شما سكونت گزيده‏اند اين شهرى كه در او رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بر شما وارد شده است، از خدا بپرهيزيد در كشتن اين مرد، سوگند به خدا اگر او را بكشيد تمام ملائكه آسمان كه همسايه شما شده‏اند همه مى‏روند و آن شمشير در غلاف رفته را خدا بيرون مى‏كشد و در ميان شما مى‏افكند به طورى كه تا روز قيامت در غلاف نخواهد رفت.مردم در جواب گفتند: بكشيد عثمان يهودى را، و كشتند عثمان ر (63) » .

از مجموع اين مطالب به دست مى‏آيد كه عبد الله بن سلام خودش را عالم به كتاب يعنى به تورات مى‏دانسته و شان نزول آيه مورد بحث را خودش مى‏دانسته است، همچنانكه سيوطى گويد: ابن جرير و ابن مردويه از طريق عبد الملك تخريج‏كرده‏اند كه: محمد بن يوسف بن عبد الله بن سلام كه نوه عبد الله است گويد: قال عبد الله بن سلام: قد انزل الله فى القرآن:

قل كفى بالله شهيدا بينى و بينكم و من عنده علم الكتاب (64) .

و نيز سيوطى گويد: ابن مردويه از طريق عبد الملك از جندب روايت كرده است كه قال: جاء عبد الله بن سلام حتى اخذ بعضادتى باب المسجد ثم قال: انشدكم بالله اتعلمون انى انا الذى انزلت فيه: و من عنده علم الكتاب؟ قالوا: اللهم نعم (65) .

بنابراين عبد الله بن سلام خودش خود را مورد اين آيه مى‏دانسته است و ديگر پسرش و ديگر نواده‏اش.و همانطور كه سابقا وايت‏شد حضرت باقر ادعاى پسر او را نزد عبد الله بن عطا رد كردند و فرمودند: سوگند به خدا دروغ مى‏گويد.عالم به كتاب على بن ابيطالب است.و بعضى از كسانى كه او را مورد شان نزول اين آيه دانسته‏اند مانند مجاهد از نزد خودشان بوده نه آنكه از رسول خدا روايت كرده باشند.و سابقا ذكر كرديم كه شعبى مى‏گويد: درباره عبد الله بن سلام در قرآن مجيد هيچ آيه‏اى نازل نشده است. و سعيد بن جبير به شدت اين دعوى را انكار كرد و گفت: اين آيه در مكه نازل شده و اسلام عبد الله در مدينه بوده است.

و علاوه وقتى معاوية بن ابى سفيان با قيس بن سعد بن عباده در مدينه روبرو شدند و قيس گفت: و من عنده علم الكتاب على بن ابيطالب است و معاويه در جواب گفت: عبد الله بن سلام است، قيس گفت: مراد على است و آياتى را از قرآن قرائت كرد مانند:

انما انت منذر و لكل قوم هاد،

و آيه:

افمن كان على بينة من ربه و يتلوه شاهد منه،

و گفت كه: مراد از هادى در آيه اول و مراد از شاهد در آيه دوم على بن ابيطالب است، چون رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم او را در روز غدير نصب به خلافت نمود و فرمود:

من كنت مولاه فعلى مولاه.و فرمود: انت منى بمنزلة هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى، معاويه در جواب قيس ساكت‏شد، و به هيچوجه قدرت رد و انكار نداشت (66) .

بنابراين بدون هيچ شبهه و ترديد عبد الله بن سلام مراد از عالم به كتاب نبوده‏است، حال يا آنكه چون خودش را عالم به تورات مى‏دانسته و لفظ و من عنده علم الكتاب را كه ديده اشتباها از كتاب معنى تورات را كرده و طبعا خودش را مصداق و خداى ناكرده شان نزول آن دانسته است، يا آنكه عياذا بالله عمدا با آنكه مى‏دانسته مراد از كتاب در اين آيه قرآن مجيد و مراد از عالم به او على بن ابيطالب است در عين حال خودش مدعى اين مقام شده است، و العلم عند الله.ليكن بهر نحوى كه باشد اين ادعا غلط محض است چنانكه از مجموع مطالب ما در اين بحث واضح و آشكار گرديد.

يا آنكه اين چند روايت، مجعول و ساخت و پرداخت دست‏بنى اميه و دشمنان امير المؤمنين عليه السلام بوده همچنانكه از بحث معاويه با قيس بن سعد بن عباده معلوم شد، چون معاويه اهتمام عجيبى داشت‏بر آنكه آيات و رواياتى كه درباره امير المؤمنين عليه السلام رسيده تحريف كند و فضايل و مناقب او را از او برگردانده و به ديگرى نسبت دهد، و در اين صورت براى پيدا كردن شان نزول آيه مورد بحث از عبد الله بن سلام شخص مناسب ديگرى نبود چون طبعا نمى‏توانست اين فضيلت را به ابو سفيان يا خودش كه تا فتح مكه به روى مسلمانان شمشير زده‏اند نسبت دهد، و عمر و ابو بكر هم كه عالم به كتاب نبوده‏اند، بنابراين تحريف معناى كتاب، از قرآن به تورات، و عالم به كتاب از امير المؤمنين به عبد الله بن سلام راه نزديكتر و آسانترى بود.

گر چه اين تحريف بر محققين پوشيده نيست و شعبى و حسن بصرى و سعيد بن جبير حتى عكرمه كه دشمن امير المؤمنين است مى‏دانسته‏اند كه اين نسبت‏به عبد الله بن سلام بى‏مورد و غلط است، ليكن براى توده مردم و عوام كه از خصوصيات مكى بودن سوره رعد و اسلام عبد الله در مدينه خبر ندارند و قوه ادراك تميز قرآن را در اين آيه از تورات ندارند و براى گرم كردن بازار عناد و دشمنى با اهل بيت راهى از اين نزديكتر به نظر نمى‏رسيد و لذا مى‏بينيم دشمنان اهل بيت و نواصب مانند ابن تيميه و نظائرش در نسبت اين آيه به عبد الله بن سلام تا سر حد امكان پافشارى مى‏كنند و در مقابل اين روايات كثيره مخالف و اين قرائن بسيار باز هم نمى‏خواهند از كلام خود دست‏بردارند.اينجا حقيقتا صدق اين آيه مباركه در سوره رعد روشن مى‏شود:

افمن يعلم انما انزل اليك من ربك الحق كمن هو اعمى انما يتذكر اولوا الالباب .

در اينجا مناسب است عين عبارتى را كه شيخ سليمان قندوزى حنفى در كتاب «ينابيع المودة‏» در همين باب كه اختصاص به شان نزول اين آيه به امير المؤمنين دارد از بعض از محققين نقل كرده ترجمه نمائيم:

بعضى از محققين گويد: خداوند تبارك و تعالى خاتم انبيائش و اشرف پيامبرانش و گرامى‏ترين بندگانش را از روى فضل عظيم و من جسيم و علم قديم و لطف غميم خود به سوى بندگانش به نبوت و رسالت‏برگزيد بعد از آنكه از پيغمبران گذشته عهد و ميثاق، و از بندگانش پيمان گرفته كه به محمد صلى الله عليه و آله ايمان آورند و او را يارى كنند.و چون درهاى رحمت پروردگار و ابواب سعادت كبرى و هدايت عظمى به رسالت‏حبيبش محمد بر عموم عرب و قريش و بر خصوص بنى هاشم باز شد و آيه

و انذر عشيرتك الاقربين،

و رهطك المخلصين (67)

نازل شد، در اينجا عقل حكم مى‏كند كه بايد عالم به جميع اسرار و حقائق كتاب خدا بعد از پيغمبر مردى از بنى هاشم باشد، چون بنى هاشم از ساير قريش به پيغمبر اكرم نزديكتر بودند، او اسلامش از همه زودتر باشد براى آنكه بر اسرار رسالت از ابتداء امر واقف و از بدو وحى عارف شود، و در تمام اوقات به احسن وجوه با پيغمبر بوده و به پيروى صحيح از آن حضرت مشخص باشد تا اينكه بر جميع اعمال پيغمبر خبير و بر گفتارش بصير و از طفوليت از بجاى آوردن اعمال جاهليت منزه و مبرى باشد به جهت آنكه به اخلاق آن حضرت متخلق و به آداب آن رسول اكرم از سن صباوت مؤدب گردد.

و اين شرائط در احدى ديده نشده است مگر در على بن ابيطالب عليه السلام.و اما عبد الله بن سلام اسلام نياورده است مگر بعد از هجرت رسول اكرم (كه بيش از نيمى از دوره بعثت‏بوده است) و سبب نزول سوره‏هائى كه قبل از هجرت بر رسول اكرم نازل شده است نمى‏دانسته است و بنابراين بعد از هجرت نيز به حقائق تاويل آن سوره‏ها پى نمى‏برده و معرفت پيدا نمى‏كرده است.سلمان فارسى كه عمر طويل خود را سيصد و پنجاه سال در فراگيرى اسرار انجيل و تورات و زبور و ساير كتب‏انبياى سابقين و همچنين در فراگيرى قرآن مجيد بعد از اسلامش در مدينه منوره گذرانده است در نزد او علم كتاب نيست چون اين شرايطى را كه ذكر نموديم در او نبوده است، چگونه عبد الله بن سلامى كه اصلا انجيل را نخوانده و قبول نداشته است و اين شرائط در او نبوده است او عالم به كتاب باشد.عبد الله بن سلامى كه از او سر نزده است آنچه كه از طفوليت و از اول بعثت از على بن ابيطالب يعسوب الدين سرزده است، و از اسرار و حقائق در خطبه‏ها مثل آنچه كه از امير المؤمنين: سلونى قبل ان تفقدونى فان بين جنبى علوما كالبحار الزواخر، و مثل آنچه كه از اولاد او ائمه هداة معصومين عليهم السلام از معارف و حكم در تاويلهاى كتاب خدا و اسرار كتاب خدا سرزده است از او ديده نشده است، چگونه عالم به كتاب باشد؟ (68)

شعبى گويد: ما احد اعلم بكتاب الله بعد النبى من على بن ابيطالب عليه السلام و من الصالحين من اولاده عليهم السلام (69) . «بعد از پيغمبر اكرم عالمتر از على بن ابيطالب و اولاد صالحين او نسبت‏به كتاب خدا ديده نشده است‏» .

و عاصم بن ابى النجود از عبد الرحمن بن سلمى روايت كرده كه او گفت: ما رايت احدا اقرا من على بن ابيطالب (70) «هيچ كس را عالمتر به قرآن از على بن ابيطالب نديده‏ام‏» .

و ابو عبد الرحمن از ابن مسعود روايت كرده كه او گفت: لو كنت اعلم احدا اعلم بكتاب الله منى لاتيته.قال: فقلت له: فعلى؟ قال: او لم آته؟ «اگر مى‏دانستم كه كسى به كتاب خدا عالمتر از من است‏براى فراگيرى بيشتر نزد او مى‏رفتم.عبد الرحمن گويد: به او گفتم: على بن ابيطالب؟ در پاسخ گفت: مگر نزد او نرفته‏ام؟». (71)

بنابر آنچه گفته شد امير المؤمنين عليه السلام اعلم امت‏بعد از رسول خدا بوده‏اند و طبعا آيه و من عنده علم الكتاب انطباق بر آن حضرت پيدا مى‏كند.و اگر هر آينه در وقت نزول آينه فردى از افراد امت اعلم به كتاب خدا بود آيه بر او منطبق مى‏شد.حال بايد ديد چرا پيغمبر با گواهى خدا گواه ديگرى آورده است و گواهى او در مقابل‏گواهى خدا چه ارزشى دارد.مسلما بايد آن گواه در وزن و متانت در سر حد گواهى خدا باشد و او امير المؤمنين است كه سند قرآن و كافل و حفيظ آن است.قرآن كلام لفظى و او كلام فعلى خداست، او واقع قرآن، و قرآن حاكى از وجود اوست، و اين هر دو يك حقيقت‏اند كه به دو صورت لفظى و فعلى درآمده است و با يكديگر متصل و مرتبط بوده و قابل انفكاك نيستند.و در حقيقت رسول خدا در مقابل مشركين علاوه بر گواهى لفظى و كتابتى خدا كه در قرآن مجيد بر رسالتش اقامه مى‏كند يك شاهد خارجى كه مركز طلوع انوار خدا و مظهر اسماء او و عارف به كتاب تكوين و تشريع است گواه مى‏آورد، و مرجع اين دو گواه همان فرمايش آن حضرت است كه به روايات متواتر، شيعه و عامه نقل كرده‏اند كه آن حضرت فرمود:

انى تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتى اهل بيتى و لن يفترقا حتى يردا على الحوض، ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا بعدى ابد (72) .

«من در نزد شما دو چيز گرانبها مى‏گذارم كتاب خدا و عترت من اهل بيت من، و اين دو از هم جدا نمى‏شوند تا در كنار حوض كوثر بر من وارد شوند، و تا هنگامى كه به آن دو تمسك جستيد ابدا بعد از من گمراه نخواهيد شد» .بنابراين مى‏توان اين حديث را مفسر آيه مورد بحث قرار داد و مى‏توان از آيه استدلال بر لزوم قرين بودن امام را با كتاب خدا نمود.

اين نكته نيز ناگفته نماند كه در بعضى از قرائات شاذ و من عنده علم الكتاب يا و من عنده علم الكتاب قرائت‏شده است كما آنكه سيوطى نقل مى‏كند (73) .البته اين قرائت‏شاذ است و در مقابل جميع قرائات غير قابل اعتماد است، و علاوه از نقطه‏نظرمعنى هم مطلب سليس به نظر نمى‏رسد كه پيغمبر بگويد گواه من خداست و از نزد او كتاب دانسته شده است.گر چه فى حد نفسه اين معناى صحيحى است ليكن اين جمله به عنوان توصيف خدائى كه گواه است در مقابل مشركين قريش خالى از لطف خواهد بود.

بارى در «امالى‏» شيخ طوسى وارد است كه:

مر امير المؤمنين بملا فيهم سلمان فقال لهم سلمان: قوموا فخذوا بحجزة هذا، فوالله لا يخبركم بسر نبيكم غيره (74) .

«امير المؤمنين عليه السلام به جماعتى مرور كردند كه در ميان آنها سلمان بود.سلمان به آن جماعت گفت: برخيزيد و دامان اين مرد را بگيريد، سوگند به خدا هيچكس نمى‏تواند شما را از اسرار پيمبرتان آگاه كند مگر اين مرد» .

و نقاش در تفسير خود گويد: ابن عباس گفت: على بن ابيطالب علومى را مى‏دانست كه رسول خدا تعليمش نموده بود، و رسول خدا علومى را مى‏دانست كه خدا تعليمش نموده بود، پس علم پيغمبر علم خداست، علم على از علم پيغمبر است، و علم من از علم على است، و مقدار علم من و علم تمام اصحاب پيغمبر در مقابل علم على مانند قطره‏اى است در مقابل هفت دري (75) .

عونى گويد:

و من عنده علم الكتاب و علم ما يكون و ما قد كان علما مكتم (76)

«على آن كسى است كه علم كتاب تكوين و آفرينش، و علم آنچه كه بعدا خواهد بود، و علم آنچه كه بوده است و از همه مكتوم و مختفى است، در نزد اوست‏» .

و ابو مقاتل بن داعى علوى گويد:

و ان عندك علم الكون اجمعه ما كان من سالف منه و مؤتنف (77)

«و بدرستى كه حقا در نزد تو علم جميع كتاب و عالم آفرينش است! چه از امورى كه گذشته است و زمانش سپرى شده، و چه امورى كه از اين به بعد پيش مى‏آيد» .و نصر بن منتصر گويد:

و من حوى علم الكتاب كله علم الذى ياتى و علم ما مضى (78)

«و على آن كسى است كه همه علم كتاب را در بردارد و بدان محيط است، علم آنچه كه مى‏آيد، و علم آنچه كه آمده و گذشته است‏» .

و امير المؤمنين عليه السلام فرمايد: