بايد دانست كه: مصحف فاطمه عليها السلام غير از لَوْح فاطمه عليه السلام مى‏باشد. لوح فاطمه به املاء رسول الله و خطّ اميرالمؤمنين ـ عليهما الصّلوة و السّلامـ نبود بلكه لوحى بود زمرّدين كه از آسمان فرود آمده بود و در آن اسامى و مشخّصات أئمّه طاهرين عليهم السلام مكتوب بوده است.

شرح و تفصيل آن را در «فرائد السّمْطَين» بدين گونه ذكر كرده است:

[در حديث لَوْحى كه خداوند در آن نوشت ـ يا بعضى از كِرام كاتبين خود را امر نمود تا در آن بنويسند ـ أسْماء أوْصِياى رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم را سپس آن را به پيغمبر هديه نمود، و پيغمبر آن را به اُمّ الأوْصِيَاء ـ صلوات الله عليهاـ هديه كرد .]

432ـ خبر دادند به من مشايخ گرامى: سيّد امام جمال‏الدّين رَضِىّ الإسلام احمد بن طاووس حسنى، و سيّد امام نسّابه جلال الدّين عبدالحميد بن فخّار بن مَعْد بن فَخّار موسوى؛ و علاّمه زمان نجم‏الدّين ابوالقاسم جعفر بن حسن بن يحيى بن سعيد كه همه از اهل حِلّه مى‏باشند رحمهم الله به واسطه كتابت، از سيّد امام شمس‏الدّين شيخ الشّرَف فَخّار بن مَعْد بن فخّار موسوى، از شاذان بن جبرئيل قمّى، از جعفر بن محمد دوريستى، از پدرش، از ابو جعفر محمّد بن علىّ بن الحسين بن موسى بن بابويه قمّى (112) رضى الله عنهم كه گفت: حديث كرد پدرم و محمّد بن الحسن رضى الله عنهما كه گفتند: حديث كرد براى ما سعد بن عبدالله، و عبدالله بن جعفر حِمْيَرى جميعاً از أبو الخير (113) صالح بن أبى حَمّاد، و حسن بن طَريف جميعاً از بَكْر بن صَالِح؛

و حديث كرد براى ما پدرم و محمّد بن موسى بن متوكّل، و محمد بن على ماجِيلَوَيْه، و احمد بن على [ابن ماجيلويه و احمد بن على‏] بن ابراهيم، و حسن بن ابراهيم بن ناتانة (114) ، و احمد بن زياد هَمْدَانى رضى الله عنهم؛

گفتند: حديث كرد براى ما علىّ بن ابراهيم، از پدرش ابراهيم بن هاشم، از بكربن صالح از عبدالرّحمن بن سالم، از أبوبصير از حضرت ابو عبدالله عليه السلام كه گفت:

پدرم به جابر بن عبدالله انصارى گفت: من به تو حاجتى دارم، هر وقت برايت سهل و آسان است من تنها با تو باشم و از آن حاجت بپرسم؟!

جابر گفت: هر وقت شما ميل داريد! پدرم با وى خلوت نمود و به او گفت:

يَا جَابِرُ أخْبِرْنِى عَنِ اللّوْحِ الّذِى رَأيْتَهُ فِى يَدَىْ اُمّى فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ مَا أخْبَرَتْكَ بِهِ أنّ فِى ذَلِكَ اللّوْحِ مَكْتُوباً!

«اى جابر خبر بده به من از لوحى كه آن را در دستهاى مادرم فاطمه بنت رسول خدا صلى الله عليه وآله ديدى، و از آنچه وى به تو خبر داده است كه در آن لوح مكتوب بوده است!»

جابر گفت: خدا را گواه مى‏گيرم كه من وارد شدم بر مادرت فاطمه در حيات رسول خدا صلى الله عليه وآله تا او را بر ولادت حسين تهنيت گويم؛ ديدم در دستش لوحى سبزفام بود و پنداشتم كه زمرّد مى‏باشد، و ديدم در آن نوشته‏اى بود سپيد شبيه نور خورشيد.

عرض كردم: پدرم و مادرم فدايت گردد اى دختر رسول الله! اين لوح چيست؟!

فرمود: اين لوحى است كه خداوند ـ جلّ جلاله ـ آن را به رسولش صلى الله عليه وآله هديه كرده است؛ در آن اسم پدرم و اسم شوهرم و اسم دو پسرانم و اسامى اوصياء از پسرانم مى‏باشد . آن را پدرم به من عطا نموده است تا مرا بدان بشارت دهد. (115)

جابر عرض كرد: مادرت فاطمه آن را به من داد، من آن را خواندم، و از روى آن براى خودم نسخه برداشتم.

پدرم فرمود: فَهَلْ لَكَ يَا جَابِرُ أنْ تَعْرِضَهُ عَلَىّ؟!

«آيا براى تو مقدور است اى جابر كه آن را به من عرضه بدارى؟!»

جابر عرض كرد: آرى. پس پدرم با جابر رفتند تا به منزل جابر رسيدند، و جابر براى پدرم بيرون آورد صحيفه‏اى را از رَقّ (پوست نازكى كه براى نوشتن آماده مى‏ساختند).

پس [پدرم به جابر] فرمود: يَا جَابِرُ! انْظُرْ إلَى كِتَابِكَ لأقْرَأَ عَلَيْكَ! فَنَظَرَ جَابِرٌ فِى نُسْخَتِهِ فَقَرَأهُ أبِى فَمَا خَالَفَ حَرْفٌ حَرْفاً. (116) فَقَالَ: قَالَ جَابِرٌ: فَأشْهَدُ بِاللهِ أنّى رَأيْتُهُ هَكَذَا فِى اللّوْحِ مَكْتُوباً :

«اى جابر! به نوشته‏ات نگاه كن تا من براى تو بخوانم! جابر در نسخه‏اش نگاه كرد و پدرم از نزد خود مى‏خواند؛ يك حرف پدرم با يك حرف لوح مخالف نبود. حضرت صادق فرمود: جابر گفت: من به خدا سوگند ياد مى‏كنم كه اين طور ديدم كه در لوح نوشته شده بود»:

بِسْمِ اللهِ الرّحْمَنِ الرّحِيمِ. هَذَا كِتَابٌ مِنَ اللَهِ الْعَزِيزِ [الْحَكِيمِ‏]

لِمُحَمّدٍ نُورِهِ وَ سَفِيرِهِ وَ حِجابِهِ وَ دَلِيلِهِ، نَزَلَ بِهِ الرّوحُ الأمِينُ مِنْ عِنْدِ رَبّ الْعَالَمِينَ.

عَظّمْ يَا مُحَمّدُ أسْمَائى، وَاشْكُرْ نَعْمَائى، وَ لاَ تَحْجَدْ آلاَئِى، فَإنّى أنَا اللهُ لاَ إلَهَ إلاّ أنَا، قَاصِمُ الْجَبّارِينَ، وَ مُذِلّ الظّالِمِينَ [وَ مُبِيرُ الْمُتَكَبّرِينَ‏] وَ دَيّانُ الدّينِ.

إنّى أنَا اللهُ لاَ إلَهَ إلاّ أنَا، فَمَنْ رَجَا غَيْرَ فَضْلِى [أ]وْخَافَ غَيْرَ عَدْلِى عَذّبْتُهُ عَذَاباً لاَاُعَذّبُهُ أحَداً مِنَ الْعَالَمِينَ.

فَإيّاىَ فَاعْبُدْ، وَ عَلَىّ فَتَوَكّلْ، إنّى لَمْ‏أبْعَثْ نَبِيّاً فَأكْمَلْتُ أيّامَهُ وَانْقَضَتْ مُدّتُهُ إلاّ جَعَلْتُ لَهُ وَصِيّا!

وَ إنّى فَضّلْتُكَ عَلَى الأنْبِيَاءِ، وَ فَضّلْتُ وَصِيّكَ عَلَى الأوْصِياءِ، وَ أكْرَمْتُكَ بِشِبْلَيْكَ بَعْدَهُ وَ سِبْطَيْكَ حَسَنٍ وَ حُسَينٍ!

فَجَعَلْتُ حَسَناً مَعْدِنَ عِلْمِى بَعْدَ انْقِضَاء مُدّةِ أبِيهِ.

وَ جَعَلْتُ حُسَيْناً خَازِنَ وَحْيِى وَ أكْرَمْتُهُ بِالشّهَادَةِ، وَ خَتَمْتُ لَهُ بِالسّعَادَةِ، فَهُوَ أفْضَلُ مَنِ اسْتُشْهِدَ، وَ أرْفعُ الشّهَادَةِ دَرَجَةً.

جَعَلتُ كَلِمَتِىَ التّامّةَ مَعَهُ وَ الْحُجّةَ الْبَالِغَةَ عِنْدَهُ.

بِعِتْرَتِهِ اُثِيبُ وَ اُعَاقِبُ.

أوّلُهُمْ [عَلِىّ‏] سَيّدُ الْعَابِدِينَ وَ زَيْنُ أوْلِياءِ الْمَاضِينَ (كذا).

وَابْنُهُ شَبِيهُ (117) جَدّهِ الْمَحْمُودِ مُحَمّدٌ الْبَاقِرُ لِعِلْمِى وَ الْمَعْدِنُ لِحُكْمِى. (118)

سَيَهْلِكُ الْمُرْتَابُونَ فِى جَعْفَرٍ؛ الرّادّ عَلَيْهِ كَالرّادّ عَلَىّ، حَقّ الْقَوْلُ مِنّى لَاُكْرِمَنّ مَثْوَى جَعْفَرٍ، وَ لاُسِرّنّهُ فِى أشْيَاعِهِ وَ أنْصَارِهِ وَ أوْلِيَائِهِ.

وَانْتَجَبْتُ بَعْدَهُ مُوسَى، وَ لاُتِيحَنّ [ظ] بَعْدَهُ فِتْنَةً عَمْياءَ حِنْدِسَ (119) ، لأنّ خَيْطَ فَرْضِى لاَيَنْقَطِعُ، وَ حُجّتِى لاَتَخْفَى، وَ أنّ أوْلِيَائى لاَيَشْقّونَ .

ألاَ وَ مَنْ جَحَدَ وَاحِداً مِنْهُمْ [فَقَدْ] حَجَدَ نِعْمَتِى، وَ مَنْ غَيّرَ آيَةً مِنْ كِتَابِى فَقَدِ افْتَرَى عَلَىّ.

وَ وَيْلٌ لِلْمُفْتَرِينَ الْجَاحِدِينَ عِنْدَ انْقِضَاءِ مُدّةِ عَبْدِى مُوسَى وَ حَبِيبِى وَ خِيَرَتِى.

إنّ الْمُكَذّبَ بِالثّامِنِ مُكَذّبٌ بِجَمِيعِ أوْلِيائى. (120)

وَ عَلِىّ وَلِيّى وَ نَاصِرى، وَ مَنْ أضَعُ عَلَى [ عَاتِقِهِ‏] أعْبَاءَ النّبُوّةِ، وَ أمْنَحُهُ بِالاِضْطِلاَعِ [بِهَا] (121) ، يَقْتُلُهُ عِفْرِيتٌ مُسْتَكْبِرٌ، يُدْفَنُ بِالْمَدِينَةِ الّتِى بَنَاهَا الْعَبْدُ الصّالِحُ [ذُوالْقَرْنَيْنِ‏] إلَى جَنْبِ شَرّ خَلْقِى.

حَقّ الْقَوْلُ مِنّى لاُقِرّنّ عَيْنَهُ بِمُحَمّدٍ ابْنِهِ وَ خَلِيفَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ، فَهُوَ وَارِثُ عِلْمِى وَ مَعْدِنُ حُكْمِى (122) وَ مَوْضِعُ سِرّى وَ حُجّتِى عَلَى خَلْقِى.

فَجَعَلْتُ الْجَنّةَ مَأوَاهُ، وَ شَفّعْتُهُ فِى سَبْعِينَ مِنْ أهْلِ بَيْتِهِ كُلّهُمْ قَدِاسْتَوْجَبُوا النّارَ. (123)

وَ أخْتِمُ بِالسّعَادَةِ لاِبْنِهِ عَلِىّ وَلِيّى وَ نَاصِرِى وَ الشّاهِدِ فِى خَلْقِى وَ أمِينِى عَلَى وَحْيِى.

وَ اُخْرِجُ مِنْهُ الدّاعِىَ إلَى سَبِيلى، وَالْخَازِنَ لِعِلْمِى الحَسَنَ.

ثُمّ اُكْمِلُ ذَلِكَ بِابْنِهِ رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ، عَلَيْهِ كَمَالُ مُوسَى وَ بَهَاءُ عِيسَى وَ صَبْرُ أيّوبَ.

وَ سَيَذِلّ أوْلِيائى فِى زَمَانِهِ، وَ يَتَهَادَوْنَ رُؤوسَهُمْ كَمَا يَتَهَادَوْنَ رُؤوسَ التّرْكِ وَالدّيْلَمِ (124) ، فَيُقْتَلُونَ وَ يُحْرَقُونَ وَ يَكُونُونَ خَائفِينَ مَرْعُوبِينَ وَجِلِينَ، تُصْبَغُ الأرْضُ بِدِمَائِهِمْ [وَ يَنْشَأ] الْوَيْلُ وَالرّنِينُ فِى نِسَائِهِمْ. (125)

اُولَئِكَ أوْلِيَائِى حَقّاً، بِهِمْ اَدْفَعُ كُلّ فِتْنَةٍ عَمْيَاءَ حِنْدِسَ (كذا)، وَ بِهِمْ اُكْشِفُ الزّلاَزِلَ، وَ أرْفَعُ الآصارَ وَ الأغْلاَلَ. (126)

اُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ اُولَئكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ .

«به اسم الله كه داراى صفت رحمانيّت و رحيميّت است. اين كتابى است از نزد خداوند عزيز و حكيم،

براى محمّد نور او، و سفير او، و حجاب او، و دليل او. اين كتاب را روح الأمين از نزد پروردگار عالميان فرود آورده است.

عظيم بشمار اى محمّد أسماء مرا، و سپاس بگزار نعمتهاى مرا، و انكار مكن آلاء مرا! به علّت آنكه حقّاً و حقيقةً منم الله. هيچ معبودى نيست مگر من. شكننده و خرد كننده جبّارانم و به ذلّت و سرافكنده درآورنده ظالمان [و نابود سازنده متكبّران‏] و شديداً به حساب رسنده و حكم نماينده و جزا و پاداش دهنده روز بازپسين.

حقّاً و حقيقةً منم الله. هيچ معبودى نيست مگر من. كسى كه اميد و چشمداشت به غير فضل من داشته باشد [يا] و از غير عدل من بهراسد چنان او را عذاب كنم كه احدى از عالميان را آن گونه عذاب نكرده باشم.

پس فقط مرا عبادت كن! و فقط بر من توكّل نما! من حقّاً و حقيقةً پيامبرى را برنينگيختم كه ايّام وى را به كمال و تمام رسانيده باشم و وى مدّتش سپرى گردد، مگر آنكه براى او وَصِيّى قرار دادم.

و حقّاً و حقيقةً من تو را بر تمامى پيغمبران برترى بخشيدم، و وصىّ تو را بر تمامى أوصياء فضيلت دادم.

و بعد از او تو را به دو بچّه شيرت و دو نواده دخترى‏ات: حسن و حسين گرامى داشتم.

پس حسن را پس از انقضاى دوران پدرش معدن علم خودم قرار دادم.

و حسين را خزانه‏دار وحى خودم نمودم، و با شهادت مُعزّز و مُكرّم كردم، و سعادت را پايان امر او ساختم. پس او برترين مردى است كه به درجه شهادت نائل گرديده است، و در مرتبه و مقام داراى رفيع‏ترين درجه شهيدان مى‏باشد.

من كلمه تامّه خودم را با وى قرار دادم، و حجّت بالغه‏ام را نزد او نهادم. با عترت اوست كه من پاداش مى‏دهم، و ثواب و عذاب را مشخّص مى‏گردانم.

اوّل آنها [على‏] سيّد و آقاى عبادت كنندگان، و زينت أولياى گذشته است.

و پسرش شبيه جدّ محمودش مى‏باشد محمّد، شكافنده علم من و معدن حكم من مى‏باشد.

البتّه بزودى آنان كه در جعفر شك نمايند به هلاكت مى‏رسند. ردّ كننده او ردّ كننده من است. اين گفتارى است كه از من محقّق است. هر آينه البتّه من جايگاه وى را گرامى مى‏دارم و او را در ميان پيروانش و يارانش و أوليائش خشنود و خرسند مى‏كنم.

و پس از او موسى را برگزيدم، و البته مهيّا و ساخته و آماده مى‏كنم (ظ) پس از او فتنه كور و كوركننده و امتحان ظلمانى و تاريك را همچون شب تار؛ چرا كه ريسمان امر و فرض من پاره نمى‏گردد، و حجّت من پنهان نمى‏شود، و أولياى من ناكام و بدبخت نمى‏گردند.

آگاه باشيد! هر كس كه يكى از ايشان را انكار نمايد [تحقيقاً] نعمت مرا انكار كرده است، و هر كس كه آيه‏اى از كتاب مرا تغيير دهد تحقيقاً بر من افترا بسته است.

و واى بر افترابندان و منكران پس از سپرى شدن دوران بنده‏ام موسى كه حبيب من است و انتخاب شده و اختيار شده من.

آن كس كه هشتمين آنها را تكذيب كند تمامى اولياى مرا تكذيب كرده است.

و على ولىّ من است، و يار و ياور من است، وآن كس است كه من بر [گرده و شانه‏] او بارها و مشكلات نبوّت را مى‏گذارم، و قدرت و قوّت كشش آن را به او عنايت مى‏نمايم. وى را عِفْرِيت (127) (شيطان خبيث حيله‏گر و سياستمدار زرنگ) مستكبر مى‏كُشد، و مدفون مى‏گردد در شهرى كه آن را بنده صالح من [ذوالقرنين‏] بنا كرده است، و دفن او در كنار بدترين خلق من است .

كلام استوار از من بروز كرد كه: من تر و تازه و شاداب مى‏كنم چشم وى را به محمّد پسرش و خليفه او پس از دوران حياتش. بنابراين آن پسر وارث علم من و معدن حكم من است، و محلّ سِرّ من و حجّت من بر بندگان من مى‏باشد.

پس من بهشت را مأواى او كردم، و شفاعت وى را درباره هفتاد تن از اهل بيتش پذيرفتم آنان كه همگى مستحقّ آتش بوده‏اند.

و پايان دادم به خير و سعادت براى پسرش على: ولىّ من، و يار و معين من، و گواه و شاهد و حاضر بر خلق من، و امين من بر وحى من.

و بيرون آوردم از او دعوت كننده به سوى راهم را، و گنجينه‏دار براى علمم: حسن را.

و سپس كامل كردم امر او را به واسطه پسرش كه رحمت است براى جهانيان. بر اوست كمال موسى، و بهاء عيسى، و صبر أيّوب.

و حتماً اولياى من در زمان او به ذلّت و پستى كشيده خواهند شد، و سرهايشان را به عنوان هديه و تحفه مى‏برند همچنانكه سرهاى ترك و ديلم را هديه مى‏برند.

پس كشته مى‏گردند، و آتش زده مى‏شوند، و پيوسته به حالت ترس و رعب و دهشت زيست مى‏كنند . زمين از خونشان رنگين مى‏گردد [و بر پا مى‏شود] وَيل و فرياد و ناله دلخراش در ميان زنهايشان.

به حقيقت ايشانند اولياى من، به بركت ايشان است كه من برمى‏گردانم هر فتنه و بلاى كور و تاريك و ظلمانى چون شب ديجور را، و به بركت ايشان است كه زلزله‏ها را از بين مى‏برم، و مشكلات و زنجيرهاى غم انگيز را مرتفع مى‏كنم.

بر ايشان باد پيوسته صلواتى و رحمتى از جانب پروردگارشان، و ايشانند البتّه راه‏يافتگان .»

عبدالرّحمن بن سالم مى‏گويد: ابو بصير گفت: اگر در تمام مدّت روزگارت نشنيدى مگر اين حديث را، هر آينه براى تو كافى مى‏باشد. بنابراين آن را محفوظ بدار مگر از اهلش. (128)

مجلسى رضى الله عنه اين حديث را از «إكمال الدين و إتمام النّعمة» و «عيون اخبار الرّضا» كه هر دو كتاب از شيخ صدوق مى‏باشند روايت نموده است.

و سپس از «احتجاج» طبرسى (129) مثل اين روايت را، و از «اختصاص» شيخ مفيد با سند ديگر (130) و از «غَيْبت» شيخ طوسى نيز با سند ديگر (131) و از «غيبت» نُعْمانى أيضاً با سند ديگر (132) روايت نموده است و پس از آن در حلّ بعضى از مشكلات آن بيان مفصّلى دارد. (133)

مجلسى أيضاً در «بحار الأنوار» از «اكمال الدّين» و «عيون» از طالقانى، از حسن بن اسمعيل، از سعيد بن محمّد قَطّان، از رويانى، از عبدالعظيم حسنى، از علىّ بن حسن بن زيد بن حسن بن علىّ بن ابيطالب روايت مى‏كند كه او گفت: براى من روايت كرد عبدالله بن محمّد بن جعفر بن محمّد، از پدرش از جدّش عليهما السلام كه: محمّد بن على باقرالعلوم جمع كرد جميع پسرانش را و در ايشان بود عمويشان زيد بن على عليه السلام پس بيرون آورد براى آنان مكتوبى را به خطّ على عليه السلام و املاء رسول خدا صلى الله عليه وآله كه در آن نوشته بود: هَذَا كتابٌ من الله العزيز العليم. ـ و حديث لوح را ذكر مى‏كند تا مى‏رسد به آنجا كه ـ و اُولئك هم المهتدون. و پس از آن در آخرش عبدالعظيم مى‏گويد: العَجَبُ كُلّ العجب لمحمّد بن جعفر و خروجه وقد سمع أباه يقول هذا و يَحكيه؛ ثمّ قال: هذا سِرّ الله و دينه و دين ملئكته، فصُنه إلاّ عن أهله و أوليائه. (134) «عجب تمام عجب براى محمّد بن جعفر است كه در حالى كه از پدرش شنيده بود اين را و براى غير نقل مى‏كرد، خودش خروج كرد. و سپس عبدالعظيم مى‏گويد: اين سرّ خداست و دين او و دين ملائكه اوست، آن را پنهان بدار مگر از اهلش و أوليائش.»

و همچنين اين حديث شريف را كلينى (135) و شيخ طبرسى (136) روايت نموده‏اند.

ابراهيم بن محمّد بن مؤيّد حَمّوئى روايتى را به دنبال روايت اوّل كه از وى آورديم ذكر مى‏كند و مى‏گويد: [و با سندى كه گذشت ابن بابويه مى‏گويد] و حديث كرد براى ما علىّ بن الحسين [شاذَوَيْه‏] مؤدّب، و احمد بن هارون فامِى رضى الله عنهما كه گفتند: حديث كرد براى ما محمّد بن عبدالله بن جعفر حِمْيَرى، از پدرش، از جعفر بن محمّد بن مالك فزارى كوفى، از مالك سلولى، از دُرُسْت، از عبدالحميد، از عبدالله بن قاسم، از عبدالله بن جبله، از أبو السّفَاتج، از جابر جُعْفى، از ابوجعفر محمّد بن علىّ الباقر عليه السلام، از جابر بن عبدالله انصارى كه گفت:

من وارد شدم بر [مولايم‏] فاطمه بنت رَسُولِ اللهِ صلّى اللهُ عَلَيْهِ (وآله) وَ سَلّم وَ قُدّامَهَا لَوْحٌ يَكَادُ ضَوْؤُهُ يَغْشَى الأبْصَارَ،

فِيهِ اثْنَا عَشَرَ اسْماً: ثَلاَثَةٌ فِى ظَاهِرِهِ، وَ ثَلاَثَةٌ فِى بَاطِنِهِ، وَ ثَلاَثَةُ أسْمَاءٍ فِى آخِرِهِ، وَ ثَلاَثَةُ أسْمَاءٍ فِى طَرَفِهِ. فَعَدّدْتُهَا فَإذا هِى اثْنَاعَشَرَ.

فَقُلْتُ: أسْمَاءُ مَنْ هَذَا؟!

قَالَتْ: هَذِهِ أسْمَاءُ الأوْصِيَاءِ: أوّلُهُمُ ابْنُ عَمّى وَأحَدَ عَشَرَ وُلْدِى، آخِرُهُمُ الْقَائمُ!

قَالَ جَابِرٌ: فَرَأيْتُ فِيهَا مُحَمّداً مُحَمّداً مُحَمّداً فِى ثَلاَثَةِ مَوَاضِعَ، وَ عَلِيّاً [وَ] عَلِيّا [وَ] عَلِيّا [وَ] عَلِيّا فِى أرْبَعَةِ مَوَاضِعَ. (137)

«و در مقابل او لوحى بود كه از شدّت درخشش نزديك بود شعاعش چشمها را بپوشاند.

در آن دوازده اسم بود: سه تا در روبرويش، و سه تا در داخلش، و سه تا در آخرش، و سه تا در جانبش. چون آنها را شمردم ديدم دوازده تا مى‏شود.

پس گفتم: اسامى چه كسانى مى‏باشند اينها؟!

فاطمه گفت: اينها اسامى أوصياى پيغمبرند: اوّل آنها پسر عمويم، و يازده نفر فرزندانم كه آخرين آنها قائم مى‏باشد.

جابر گفت: در اين حال من ديدم محمّد محمّد محمّد را در سه موضع، و على [و] على [و ] على [و] على را در چهار موضع.»

مجلسى اين روايت را با همين سند از كتاب «إكمال الدّين» و «عيون أخبار الرّضا» روايت مى‏كند. (138)

حَمّوئى أيضاً از شيخ صدوق بدين گونه روايت مى‏كند كه [و همچنين گفت‏]: و حديث كرد براى ما احمد بن محمّد بن يحيى عطّار رحمه الله كه گفت: حديث كرد براى ما پدرم، از محمّد بن الحسين بن ابى الخَطّاب، از حسن بن محبوب، از أبُوالْجَارُود، از حضرت امام ابو جعفر عليه السلام از جابر بن عبدالله انصارى كه گفت:

من وارد شدم بر فاطمه عليها السلام، وَ بَيْنَ يَدَيْهَا لَوْحٌ فِيهِ أسْمَاءُ الأوْصِيَاءِ : فَعَدّدْتُ اثْنَىْ عَشَرَ آخِرُهُمُ الْقَائمُ. ثَلاَثَةٌ مِنْهُمْ مُحَمّدٌ، وَ أرْبَعَةٌ مِنْهُمْ عَلِىّ صلوات الله عليهم. (139)

مجلسى أيضاً اين روايت را از «إكمال الدّين» و «عيون» با همين سند روايت كرده است. (140) و أيضاً از «خصال» صدوق با سند ديگر (141) و از «إكمال الدّين» با دو سند (142) و از «عيون» با سند ديگر، (143) و از «غبيت» شيخ طوسى (144) با سند ديگر عين مَتْنِ اين روايت را آورده است.

بايد دانست كه: حَمّوئى به دنبال اين سه روايت، روايت چهارمى را كه به شماره 435 واقع مى‏شود از همين شيخ صدوق روايت مى‏كند كه مضمون آن مفصّل و جالب است، و اسامى و كُنيه‏هاى امامان را با نام مادرشان از جابر، در لوح فاطمه عليها السلام روايت نموده است، (145) ولى چون ما آن را در ج 13 «امام شناسى» از دوره علوم و معارف اسلام در درس 191 تا 195، ص 302 و ص 303 آورده بوديم، در اينجا به جهت عدم تكرار خوددارى شد.

و مجلسى در «بحارالانوار» با عين سند حَمّوئى كه از صدوق مى‏باشد روايت نموده است. (146)

و همچنين بايد دانست: اخبار وارده راجع به نامه‏هاى آسمانى سر به مهر درباره ولايت اميرالمؤمنين و امامت أئمّه اثناعشر كه به نام و نشانى هر يك جدا توسط جبرائيل مى‏آمده است، غير از اخبار راجع به لوح مى‏باشند؛ گر چه مجلسى رضى الله عنه همه آنها را به واسطه اشتراك در مفاد و مضمون در باب واحدى ذكر كرده است؛ و ما براى مزيد بصيرت در اينجا به ذكر چند روايت از روايات خواتيم (مهرها) تبرّك مى‏جوئيم:

مجلسى رحمه الله از «اكمال الدّين» و «امالى» شيخ صدوق روايت مى‏كند از ابن‏الوليد، از ابن ابان، از حسين بن سعيد، از محمّد بن الحسين كنانى، از جدّش، از حضرت ابوعبدالله صادق عليه السلام كه:

قَالَ: إنّ اللهَ عَزّوَجَلّ أنْزَلَ عَلَى نَبِيّهِ كِتَاباً قَبْلَ أنْ يَأتِيَهُ الْمَوْتُ، فَقَالَ: يَا مُحَمّدُ! هَذَا الْكِتَابُ وَصِيّتُكَ إلَى النّجِيبِ مِنْ أهْلِ بَيْتِكَ!

فَقَالَ: وَ مَنِ النّجِيبُ مِنْ أهْلِى يَا جَبْرَئيلُ؟!

فَقَالَ: عَلِىّ بْنُ أبِيطَالِبٍ عليه السلام ! وَ كَانَ عَلَى الْكِتَابِ خَوَاتِيمُ (147) مِنْ ذَهَبٍ. فَدَفَعَهُ النّبِىّ صلى الله عليه وآله إلَى عَلىّ عليه السلام وَ أمَرَهُ أنْ يَفُكّ خَاتَماً مِنْهَا وَ يَعْمَلَ بِمَا فِيهِ.

فَفَكّ عليه السلام خَاتَمَاً وَ عَمِلَ بِمَا فِيهِ. ثُمّ دَفَعَهُ إلَى ابْنِهِ الْحَسَنِ عليه السلام، فَفَكّ خَاتَماً وَ عَمِلَ بِمَا فِيهِ.

ثُمّ دَفَعَهُ إلَى الْحُسَيْنِ عليه السلام، فَفَكّ خَاتَماً فَوَجَدَ فِيهِ: أنْ اخْرُجْ بِقَوْمٍ إلَى الشّهَادَةِ، فَلاَ شَهَادَةَ لَهُمْ إلاّ مَعَكَ، وَاشْرِ نَفْسَكَ لِلّهِ عَزّ وَ جَلّ؛ فَفَعَلَ.

ثُمّ دَفَعَهُ إلَى عَلِىّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليه السلام، فَفَكّ خَاتَماً فَوَجَدَ فِيهِ: اصْمُتْ وَالْزَمْ مَنْزِلَكَ، وَاعْبُدْ رَبّكَ حَتّى يَأتِيَكَ الْيَقِينُ؛ فَفَعَلَ.

ثُمّ دَفَعَهُ إلَى مُحَمّدِ بْنِ عَلِىّ عليه السلام، فَفَكّ خَاتَماً فَوَجَدَ فِيهِ : حَدّثِ النّاسَ وَ أفْتِهِمْ وَ لاَ تَخَافَنّ إلاّ اللهَ، فَإنّهُ لاَ سَبِيلَ لأحَدٍ عَلَيْكَ!

ثُمّ دَفَعَهُ إلَىّ فَفَكَكْتُ خَاتَماً فَوَجَدْتُ فِيهِ: حَدّثِ النّاسَ وَ أفْتِهِمْ وَانْشُرْ عُلُومَ أهْلِ بَيْتِكِ، وَ صَدّقْ آبَاءَكَ الصّالِحِينَ، وَ لاَ تَخَافَنّ أحَداً إلّا اللهَ، وَ أنْتَ فِى حِرْزٍ وَ أمَانٍ؛ فَفَعَلْتُ.

ثُمّ أدْفَعُهُ إلَى مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ، وَ كَذَلِكَ يَدْفَعُهُ مُوسَى إلَى الّذِى مِنْ بَعْدِهِ، ثُمّ كَذَلِكَ أبَداً إلَى قِيَامِ الْمَهْدِىّ عليه السّلام . (148)

«فرمود: حقّاً و حقيقةً خداوند عزّوجلّ پيش از آنكه پيامبرش بميرد نامه‏اى به سوى او نازل نمود و گفت: اى محمّد، اين نامه عبارت است از وصيّتى به سوى نجيب ازاهل بيت تو !

گفت: نجيب از اهل بيت من كيست اى جبرائيل؟!

گفت: علىّ بن ابيطالب عليه السلام است و بر آن نامه مُهْرهائى زده شده بود از طلا. پيامبر صلى الله عليه وآله آن نامه را به على عليه السلام ردّ فرمود، وى را امر نمود كه تا آن را بگشايد، و مهرى را از آن بر گيرد، و به آنچه در آن از دستورالعمل نوشته است عمل نمايد.

اميرالمؤمنين عليه السلام مهرى از سر نامه برگرفت، و بدان عمل كرد، و سپس آن را به پسرش حسن عليه السلام ردّ كرد. حسن مُهرى را از نامه برگرفت، و بدانچه در آن بود عمل نمود، و سپس آن را به حسين عليه السلام ردّ نمود.

حسين مهرى را از نامه گشود، و در آن يافت كه چنين نوشته است: گروهى را براى شهادت برانگيز ! چرا كه شهادتى براى ايشان نمى‏باشد مگر در معيّت تو! و جانت را به خداى عزّوجلّ بفروش ! و حسين بدان عمل كرد.

و سپس آن را به علىّ بن الحسين عليه السلام ردّ كرد، و او مهرى را از آن برگرفت و در آن يافت كه نوشته است: سكوت را پيشه كن، و ملازم خانه‏ات باش، و خداى را عبادت كن تا يقين (مرگ) به سوى تو آيد؛ و او بدان عمل نمود.

و سپس آن را به محمّد بن على عليه السلام ردّ نمود، و وى مهرى را از آن باز كرد و در آن يافت: براى مردم حديث و گفتگو كن، و رأى و فتواى خودت را بازگو نما، و از هيچ كس غير از خدا مترس، زيرا كه احدى قدرت تسلّط و غلبه بر تو را ندارد!

و پس از آن پدرم آن را به من ردّ نمود، من مهرى را از سر آن برگشودم، و در آن يافتم : با مردم به حديث بپرداز، و فتوى و رأيت را آشكارا كن، و علوم اهل بَيْتَت را انتشار بده، و گفتار و رفتار و منهاج و عقيده پدران صالحت را به منصّه راستى بنشان، و صدق و راستى و درستى ايشان را اعلام نما، و از هيچ كس غير از خدا مَهَراس؛ و تو در امان و حفظ و مَصونيّت ما خواهى بود! و من بدان عمل كردم.

و من اين نامه را به موسى بن جعفر مى‏دهم؛ و به همين منوال وى به كسى كه پس از اوست مى‏دهد؛ و سپس همين طور أبداً تا قيام مهدى عليه السلام خواهد بود.»

و از «أمالى» شيخ، از صدوق، از ابن وليد مثل اين روايت را آورده است. (149)

مجلسى همين مضمون را با أدْنى اختلافى در عبارت نيز با سندى از «عِلَل الشّرايع» (150) و با سندى دگر از «إكمال الدّين» (151) روايت مى‏نمايد. (152)

و با اختلاف بيشترى در عبارت واتّحاد مضمون از «غيبت» نعمانى روايت مى‏كند. (153) و أيضاً با دو سند ديگر مختصر، مضمون آن را از «غيبت» نعمانى روايت مى‏نمايد. (154)

بارى از آنچه ذكر شد، مبرهن شد كه: اوّلين مُدَوّن در اسلام وجود اقدس حضرت اميرالمؤمنين علىّ بن ابيطالب عليه السلام بود كه با كتابتِ كتاب جَامِعَه و جَفْر، و كتاب السّتّين در علوم قرآن، و كتاب ديات، و كتاب فرائض و مواريث، و مصحف فاطمه، و مجموع رساله‏ها و نامه‏هائى كه نوشته است از جمله نامه وى به مالك اشتر هنگامى كه او را به عنوان حكومت به مصر فرستاد، بدون شكّ و ترديد أوّلين مقام كاتب و مؤلّف و مُصَنّف و مُدَوّن را در اسلام حائز است.

از آنحضرت كه بگذريم، اوّلين مُدَوّن أبُو رافِع غلام رسول خدا صلى الله عليه وآله مى‏باشد، كه از شيعيان خالص اميرالمؤمنين عليه السلام، چه در حال حيات رسول الله و چه در زمان ممات وى بوده است. شرح حال او را آية الله سيّد حسن صدر بدين عبارت بيان مى‏كند:

أبُو رافِع مَوْلَى الرّسول صلى الله عليه وآله

نخستين كسى كه تدوين حديث نمود

از شيعيان اميرالمؤمنين عليه السلام اوّلين كسى كه پس از او تدوين حديث كرد أبُو رافِع غلام رسول خدا صلى الله عليه وآله بود.

نَجاشى در اوّل كتاب خود كه فهرست أسماء مصنّفين شيعيان است بدين عبارت تصريح دارد:

طبقه اُولى‏ أبورافع غلام رسول الله صلى الله عليه وآله است. اسم او أسْلَم بود، و در ابتدا غلام عبّاس بن عبدالمطّلب رحمه الله بود، پس وى را به پيغمبر بخشيد. و هنگامى كه او بشارت اسلام آوردن عبّاس را به پيامبر داد پيغمبر او را آزاد نمودند.

ابورافع در زمان قديم در مكّه اسلام آورد و به مدينه مهاجرت نمود، و با پيغمبر در جنگها و مشاهد حضور يافت، و پس از ارتحال پيغمبر ملازم اميرالمؤمنين‏عليه السلام شد و از برگزيدگان شيعيان او بود، و در حروب و جنگهاى آنحضرت حضور داشت و پاسدار بيت المال او در كوفه بود.

و دو پسرش: عبيد الله و على دو كاتب اميرالمؤمنين عليه السلام بودند.

تا آنكه مى‏گويد: و ابو رافع داراى كتاب سُنَن و احكام و قضايا مى‏باشد. سپس نجاشى إسناد خود را به ابو رافع، باب باب: نماز، و روزه، و حجّ، و زكوة و قضايا ذكر مى‏كند.

ابن حجر در كتاب «تقريب» خود مى‏گويد: ابو رافع قِبْطى غلام رسول خدا صلى الله عليه وآله اسمش ابراهيم بود؛ و بعضى گفته‏اند: أسْلَم يا ثابِت يا هُرْمُز بود. وى بنا بر قول صحيح در خلافت على وفات كرد.

من مى‏گويم: اوّل خلافت على اميرالمؤمنين سنه سى و پنجم از هجرت بوده است، بنابراين ضرورت ايجاب مى‏كند كه: قبل از وى در تأليف كسى دست نيازيده باشد. (155) و همچنين سيد حسن صدر مى‏گويد:

الصّحِيفَةُ الاُولَى

در نخستين كس كه جمع حديث نمود؛ و آن را در ابوابى مرتّب گردانيد

از صحابه شيعه، أبو رافع غلام رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم بود.

نجاشى در كتاب فهرست اسامى مصنّفين از شيعه مى‏گويد: و كتاب سنن و احكام و قضايا متعلّق به ابو رافع غلام رسول خدا صلى الله عليه وآله مى‏باشد. سپس نجاشى إسناد خود را به روايت كتاب باباً باباً ذكر مى‏كند.

در اينجا مرحوم صدر به عين آنچه از ايشان ذكر كرديم در اينجا مى‏آورد و پس از آن مى‏گويد :

بنابراين با اتّفاق در كلام مى‏توان گفت كه: در تدوين و ترتيب حديث و جمع آن در بابهاى مختلف، قديمتر از وى كسى نبوده است، به علّت آنكه آنان را كه در جمع‏آورى حديث ذكر كرده‏اند همگى در أثناء قرن دوّم مى‏باشند، همچنانكه در «تَدْريب» سيوطى آمده است، و در آنجا از ابن حَجَر در «فتح البارى» حكايت نموده است كه: اوّلين كسى كه حديث را مُدَوّن كرد به امر عمربن عبدالعزيز، ابن شِهَاب زُهْرى بود.

بنابراين در ابتدا و سر صد سال از هجرت بوده است. چون خلافت عمر در سنه نود و هشت و يا نود و نه بود، و او در سنه صد و يك وفات كرد. و ما در آنچه ابن‏حَجَر إفاده كرده است اشكالى داريم كه آن را در اصل (كتاب تأسيس الشّيعة) ذكر نموده‏ايم. (156)

آية الله سيّد عبدالحسين شرف الدّين عامِلى أيضاً به همين نهج در كتاب «الفصول المهمّة» ذكر كرده است. او مى‏گويد:

أبو رافع قِبْطِى غلام رسول الله صلى الله عليه وآله بود؛ نامش أسْلَم يا ابراهيم، و بعضى گفته‏اند: هُرْمُز و بعضى گفته‏اند: ثابت، و بعضى غير از اينها را نيز گفته‏اند .

وى داراى اولاد و أحفادى بوده است كه همگى از سرسپردگان به اهل بيت و خواصّ ايشان بوده‏اند .

امّا اولاد: يكى رافع، و ديگرى حسن، و سيّمى مُغيرَه، و چهارمى عُبَيْدالله مى‏باشد (كه او درباره خصوص اصحابى كه در صِفّين با علىّ بن ابيطالب عليه السلام حضور داشتند كتاب مستقلّى نگاشته است و صاحب كتاب «الإصابة» و غيره از وى نقل مى‏كنند.)

و پنجمى آنها على است كه كتابى در فنون فقه بر مذهب اهل البيت نوشته است. كتاب او اوّلين كتاب فقهى است كه بعد از صحيفه على عليه السلام در اسلام تدوين شده و به عمل آمده است .

و امّا أحفاد و نوادگان وى عبارتند از: حسن و صالح و عبيدالله اولاد علىّ بن ابى‏رافع، و فَضْل بن عبيدالله بن ابى‏رافع، و او داراى ذرّيّه‏اى است كه جميعاً از صالحين بوده‏اند . (157)

رافِع

حَسَن

أبُو رافِع مُغِيرَه

عُبَيْدالله مؤلّف كتاب حضور يافتگان در صِفّين

فَضْل على عليه‏السلام مؤلّف كتاب سُنَن و احكام و قضايا حسن صالح عبيدالله

و صديقنا الأكرم مرحوم آية الله حاجّ سيّد محمّد على قاضى طباطبائى تبريزى قدس سره در تعليقه خود بر كتاب «جنّة المأوى» در پايان معرّفى و تحسين از كتاب سُلَيْم بن قَيس هِلالى بدين حقيقت اشاره نموده‏اند. عين عبارت ايشان اين طور است:

كتابى است جليل و مُعْتَمَدٌ عَلَيْه كه آن را سليم بن قَيْس متوفّى در حدود سنه (90) ه تصنيف كرده است. وى از مواليان اميرالمؤمنين عليه السلام و از اصحاب و خواصّ او بوده است.

كتاب سليم از اصول مشهوره مورد اعتماد نزد خاصّه و عامّه بوده است. و امام كبير نُعمانى رحمه الله در كتاب «غيبت» خود بدين عبارت درباره آن تصريح مى‏كند:

در ميان جميع شيعه از كسانى كه متحمّل علم بوده و آن را از أئمّه عليهم السلام روايت مى‏كنند خلافى نيست در اينكه: كتاب سُلَيم بن قَيْس هِلالى اصلى است از بزرگترين اصولى كه آن را اهل علم و حاملان حديث اهل البيت عليهم السلام روايت نموده‏اند، و از قديمى‏ترين اصول شيعه مى‏باشد، به علت آنكه جميع محتوياتى كه اين اصل در بردارد عبارت است از روايات رسول الله صلى الله عليه وآله و اميرالمؤمنين عليه السلام و مقداد و سلمان فارسى و ابوذر و كسانى كه همطراز و هم منهاج با آنان بوده‏اند، از افرادى كه رسول اكرم صلى الله عليه وآله و اميرالمؤمنين عليه السلام را دريافته‏اند و در محضرشان بوده‏اند و از آن دو نفر شنيده‏اند. و آن كتابى است كه از اصول شيعه مى‏باشد كه بدان رجوع مى‏كنند و بر آن اتّكاء و اعتماد دارند. (اه)

و ابن نديم در «فهرست» مى‏گويد: آن اوّلين كتابى است كه براى شيعه ظاهر شده است؛ و مراد و منظورش آن است كه: اوّلين كتابى است كه در آن امر شيعه ظاهر شده است، همان طور كه در حديث مروى از امام صادق عليه السلام در توصيف آن آمده است كه: كتاب سُلَيم أبْجَد شيعه است.

حضرت فرمود: مَنْ لَمْ يَكُنْ عِنْدَهُ مِنْ شِيعَتِنَا وَ مُحِبّينَا كِتَابُ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ الهِلاَلِىّ فَلَيْسَ عِنْدَهُ مِنْ أمْرِنَا شَىْ‏ءٌ وَ لاَيَعْلَمُ مِنْ أسْبَابِنَا شَيْئاً؛ وَ هُوَ أبْجَدُ الشّيعَةِ، وَ هُوَ سِرّ مِنْ أسْرَارِ آلِ مُحَمّدٍ صلى الله عليه وآله.

«هر كس از شيعيان و محبّان ما نزدش كتاب سُلَيم بن قَيْس هلالى نباشد، در نزد وى از امر ما چيزى وجود ندارد و از اسباب ما چيزى را نمى‏داند؛ و آن ابجد شيعه و سِرّى از اسرار آل محمّد صلى الله عليه وآله مى‏باشد.»

و قاضى بَدْر الدّين سُبكى متوفّى در سنه (769 ه) در كتابش: «محاسن الْوَسائل فى معرفة الأوَائل» گويد: اوّلين كتابى كه براى شيعه تصنيف شد، كتاب سُلَيم بن قيس بوده است. (اه)

امّا قاريان عزيز مى‏دانند كه: كتاب سُنَن تصنيف أبو رافع در دهه چهارم (158) همان كه معاويه خانه‏اش را پس از مرگش خريد، عادةً بر تصنيف سُلَيم كه متوفّى در سنه (90) مى‏باشد تقدّم دارد. (159)

و عالم خبير: سيد محمّد صادق بحرالعلوم در مقدّمه كتاب سُلَيم بن قَيْس بدين حقيقت تصريح نموده‏اند، و عين عبارات ابن نديم را در «فهرست» و قاضى بدرالدّين سبكى را نقل مى‏كنند، و سپس اشاره به تقدّم تصنيف ابو رافع مى‏نمايند. (160)

مُحَمّد عَجّاج خطيب كه خود اصرارى تمام در تدوين حديث اهل سنّت دارد، بدين امر خواهى نخواهى اعتراف نموده و مى‏گويد:

و نزد أبورافع غلام رسول اكرم صلى الله عليه وآله وسلم (كه ولادتش غير معلوم، و وفاتش در سنه 35 هجرى مى‏باشد) (161) كتابى بوده است كه در آن استفتاح صلوة بوده است؛ و آن را به أبوبكر بن عبدالرّحمن بن حارِث كه (ولادتش غير معلوم، و وفاتش در سنه 94 هجرى بوده است و) (162) يكى از فقهاى سَبْعه بوده است ردّ نموده است. (163)

آية الله سيّد حسن صدر تحت عنوان: تَقَدّمُ الشّيعَةِ فِى تَأسِيسِ عُلُومِ الْحَدِيث؛ و در ذيل آن در عنوان: أوّلُ مَنْ جَمَعَ الْحَدِيثَ النّبَوِىّ و در تحت آن عبارت: صحيفه اُولَى فى أوّل مَنْ جَمَع الحديثَ النّبوِىّ فى الإسْلام وَ دَوّنَهُ، را آورده و در آن أوّلين نفر أبورافع را ذكر كرده، و سپس بحثى درباره تأخّر اهل سُنّت تا دو قرن از تدوين و گردآورى حديث بحثى مستدل دارند؛ و حتّى سيوطى را كه مى‏گويد: تدوين حديث در رأس قرن دوم به امر عمر بن عبدالعزيز به وجود آمده است شديداً ردّ مى‏نمايند.

ايشان مى‏فرمايد: أبورافع غلام رسول الله صلى الله عليه وآله اوّلين كس بوده است كه حديث را تدوين كرده است. و بعد از شرحى از تأخّر سُنّت، دوباره برمى‏گردند به أبورافع، و خصوصيّات تأليف وى را ذكر مى‏كنند كه ما آن را در همين دروس در ص 360 آورديم.

امّا آنچه را كه بر تأخّر أهل سنّت استدلال مى‏نمايند اين است كه مى‏گويند: و حافظ جلال الدّين سيوطى در كتاب خود: «تَدْرِيب الرّاوى» به خطا رفته است، از آنجا كه پنداشته است: تدوين حديث در رأس صده دوم از هجرت بوده است.

سيوطى مى‏گويد: و امّا ابتداى تدوين حديث در رأس صد سال در أيّام خلافت عمر بن عبدالعزيز و به امر او واقع گشت؛ چرا كه در «صحيح» بخارى در أبواب علم آورده است كه: عُمَر بن عبدالعزيز به أبوبكر بن حَزْم نوشت: نظر كن به احاديثى كه از رسول خدا صلى الله عليه وآله مى‏باشد و آنها را بنويس؛ زيرا كه من مى‏ترسم علم مندرس شود با از ميان رفتن علماء !

و أبونُعيم در «تاريخ اصفهان» بدين عبارت ذكر نموده است كه: عمر بن عبدالعزيز به سوى آفاق نوشت: نظر كنيد در حديث رسول الله و آن را جمع كنيد!

در «فَتْح البارى» گفته است: از اين امر استفاده مى‏شود ابتداى تدوين حديث نَبوى. و پس از آن سيوطى افاده كرده است كه: اوّل كسى كه حديث را به امر عمر بن عبدالعزيز تدوين نمود ابن شِهاب زُهْرى بوده است. (اين است آنچه سيوطى در «تدريب الرّاوى» آورده است .)

سيّد حسن صَدْر مى‏فرمايد: من مى‏گويم: خلافت عمر بن عبدالعزيز تنها دو سال و پنج ماه طول كشيد؛ به علّت آنكه ابتدايش دهم شهر صفر سنه نود و هشت، و يا نود و نه بوده است، و مرگ او در سنه صد و يك، پنجم يا ششم رجب و يا بيستم رجب بوده است، و زمان امر او به جمع‏آورى حديث تاريخ ندارد، و ناقِلى هم امتثال او را به تدوين حديث نقل ننموده است كه در زمان او تحقّق پذيرفته باشد.

پس گفتار حافظ ابن‏حَجَر از باب حدس و اعتبار و تخمين مى‏باشد نه از نقل عمل به فرمان او بالعِيان. و اگر براى امر او امتثالى بود و اهل علم جمع‏آورى حديث را عياناً مشاهده مى‏نمودند، تصريح نمى‏كردند كه إفراد حديث رسول خدا صلى الله عليه وآله و مستقلاّ تدوين نمودن آن در رأس صده سوم واقع شد، همچنانكه شيخ الإسلام و غير او به آن اعتراف نموده‏اند :

ابن حَجَر مى‏گويد: اوّلين كس كه حديث و آثار را جمع كرد در مكّه ابن‏جُرَيْح بود، و ابن إسحق يا مالك در مدينه، و ربيع بن صبيح يا سَعيد بن أبى عُرُوبَة يا حمّاد بن سَلَمة در بصره، و سُفيان ثَوْرى در كوفه، و أوزاعى در شام، و هَيْثَمْ در واسط، و مَعْمَر در يمن، و جرير بن عبدالحميد در رى، و ابن مبارك در خراسان. عراقى و ابن‏حجر مى‏گويند : و اين جماعت در عصر واحد بوده‏اند، و نمى‏دانيم سبقت با كدام يك از آنها بوده است؟

ابن حَجَر مى‏گويد: تا اينكه بعضى از امامان حديث رأيشان بر آن قرار داده شد كه احاديث پيغمبر صلى الله عليه وآله را بخصوصها تنها جمع‏آورى و تدوين كنند؛ و اين در پايان قرن دوّم و رأس صده سوم متحقّق گشت؛ و جماعتى را از اين صاحب رأيها مى‏شمارد. و طَيّبى مى‏گويد : اوّلين كس كه از سَلَف تدوين حديث كرد ابْن‏جُرَيْح بود؛ و بعضى گفته‏اند: مالِك، و بعضى گفته‏اند: رَبيع بن صبيح. و سپس تدوين انتشار يافت و فوائدش به ظهور پيوست. (تمام شد كلام ابن حَجَر.)

در اينجا مرحوم صدر براى تأييد سخن خود مى‏گويد: آيا نمى‏بينى او را كه كسى را قبل از تدوين ابن جريح ذكر ننموده است؟!

و همچنين حافظ ذَهَبى در «تَذْكِرَةُ الْحُفّاظ» تصريح نموده است كه: اوّلين زمان تصنيف و تدوين سُنَن و تأليف فروع پس از انقراض دولت بنى‏اميّه و تحوّل دولت به بنى‏عبّاس بوده است. او گفته است: پس از آن، اين امر در زمان رشيد رو به فزونى گذاشت و تصانيف زياده گشت و حفظ علماء در سينه‏هايشان رو به نقصان نهاد.

چون كتب به صورت آماده و تدوين بود، مردم بدانها اتّكال نمودند. و امّا قبل از اين زمان، علم صحابه و تابعين در سينه‏ هايشان بود. سينه ‏ها خزينه ‏هاى نگهدارى علومشان بود. (تمام شد كلام ذهبى.)

و نبايد به ذهبى غير او را قياس نمود در خُبْرَويّت به تواريخ در امثال اين امور. او آنچه را كه سيوطى ذكر كرده ذكر ننموده است، بلكه تمام كسانى كه راجع به كتب اوّلين از علماى سنّت چيزى نوشته‏اند مطلب سيوطى را ذكر نكرده‏اند. مگر آنكه بگوئيم: مُسْتَبْعد است به مثل قول عمر بن عبدالعزيز أخذ نكنند. و شايد پس از وى به جمع‏آورى پرداخته‏اند .

بنابراين حكم به جمع حديث در رأس صده دوم كه پايان قرن اوّل مى‏باشد، گفتار راست واستوار و ثابت شده‏اى نيست. خداوند ما را از شتابزدگى در گفتار مصون بدارد.