مساله امامت

هميشه امامى وجود دارد

ما معتقديم:همان گونه كه حكمت‏خداوند ايجاب مى‏كند پيامبرانى براى هدايت انسانها بفرستد،حكمتش ايجاب مى‏كند كه بعد از پيامبران در هر عصر و زمانى،امام و پيشوايى از سوى خدا براى هدايت انسانها وجود داشته باشد تا شرايع انبيا و اديان الهى را از تحريف و تغيير حفظ كنند،نيازهاى هر زمان را روشن سازند و مردم را به سوى خدا و عمل به آيين پيامبران دعوت نمايند،در غير اين صورت هدف آفرينش انسان كه تكامل و سعادت است عقيم مى‏ماند،بشر از راه هدايت‏باز مى‏ماند،شرايع انبياء ضايع مى‏گردد و مردم سرگردان مى‏شوند.

به همين دليل معتقديم بعد از پيامبر اسلام (ص) در هر عصر و زمانى امامى وجود داشته است:«يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله و كونوا مع الصادقين،اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد!تقواى الهى پيشه كنيد و با صادقان باشيد». ⁽¹⁾

اين آيه مخصوص به زمانى نيست و همراه بودن بى قيد و شرط با صادقان،دليل بر اين است كه در هر عصرى امام معصومى وجود دارد كه بايد از او پيروى كرد،همان گونه كه بسيارى از مفسران شيعه و اهل سنت،در تفسير خود به آن اشاره كرده‏اند. ⁽²⁾

حقيقت امامت

ما معتقديم:امامت تنها يك مقام حكومت ظاهرى نيست،بلكه يك مقام بسيار والاى معنوى و روحانى است،و امام علاوه بر رهبرى حكومت اسلامى،هدايت همه جانبه را در امر دين و دنيا بر عهده دارد.فكر و روح مردم را هدايت كرده و شريعت پيامبر اسلام (ص) را از هر گونه تحريف و تغيير پاسدارى مى‏كند و به اهدافى كه پيامبر (ص) براى آن مبعوث شد تحقق مى‏بخشد.

اين همان مقام والايى است كه خداوند به ابراهيم خليل،پس از پيمودن راه نبوت و رسالت و پيروزى در امتحانات متعدد بخشيد،او نيز براى بعضى از فرزندان و دودمانش اين مقام والا را از خداوند تقاضا نمود و به او جواب داده شد كه هرگز ظالمان و گنهكاران به اين مقام نمى‏رسند.«و اذ ابتلى ابراهيم ربه بكلمات فاتمهن قال انى جاعلك للناس اماما قال و من ذريتى قال لا ينال عهدى الظالمين،به ياد آور هنگامى را كه پروردگار ابراهيم (ع) او را با امور گوناگون آزمود،و او از عهده آزمايشهاى الهى بطور كامل بر آمد،خدا فرمود من تو را امام مردم قرار دادم،ابراهيم عرض كرد:از دودمان من نيز امامانى قرار ده،خداوند فرمود:پيمان من (امامت) هرگز به ستمكاران نمى‏رسد (و تنها نصيب معصومان از ذريه تو مى‏شود) !» ⁽³⁾

بديهى است‏يك چنين مقامى در مساله حكومت ظاهرى خلاصه نمى‏شود،و اگر امامت‏به صورتى كه گفته شد تفسير نشود آيه فوق مفهوم روشنى نخواهد داشت.

ما معتقديم:تمام پيامبران اولوا العزم داراى مقام امامت‏بودند،آنچه را با رسالت‏خود عرضه كردند،در عمل تحقق مى‏بخشيدند،و رهبر معنوى و مادى و ظاهرى و باطنى مردم بودند، مخصوصا پيامبر اكرم (ص) از آغاز نبوتش مقام والاى امامت و رهبرى الهى را نيز داشت،و كار او در ابلاغ فرمانهاى الهى خلاصه نمى‏شد.

ما معتقديم:خط امامت‏بعد از پيامبر (ص) نيز در معصومان از ذريه او ادامه يافت.

با توجه به تعريفى كه براى مساله امامت در بالا آمد به خوبى معلوم مى‏شود كه رسيدن به اين مقام،شرايط سنگينى دارد،هم از نظر تقوا (تقوايى در حد معصوم بودن از هر گونه گناه) و هم از نظر علم و دانش و احاطه به تمام معارف و دستورات دين و شناختن انسانها و نيازهاى آنها در هر عصر و زمان و مكان-دقت كنيد.

امام از گناه و خطا معصوم است

ما معتقديم:امام بايد معصوم از هر گناه و خطا باشد زيرا علاوه بر آنچه در تفسير آيه بالا آمد، غير معصوم نمى‏تواند بطور كامل مورد اعتماد واقع شود،و اصول و فروع دين را از او اخذ نمايند،و به همين دليل معتقديم‏«گفتار امام‏»همچون‏«افعال‏»و«تقرير»او حجت و دليل شرعى است (منظور از««تقرير»آن است كه در برابر او كارى انجام دهند و او با سكوت خود آن را امضا كند) .

امام پاسدار شريعت است

ما معتقديم:امام هرگز«شريعت و قانون تازه‏»اى از خود نمى‏آورد،بلكه وظيفه او پاسدارى و حفظ شريعت و آيين پيامبر اسلام (ص) و كار او تبليغ و تعليم و حفظ و معرفى و هدايت‏به سوى اين آيين مقدس است.

امام آگاهترين مردم به اسلام است

و نيز معتقديم:امام بايد نسبت‏به تمام اصول و فروع اسلام و احكام و قوانين آن و معنى و تفسير قرآن،آگاهى كامل داشته باشد،و علم او نسبت‏به آن علوم جنبه الهى دارد و از پيغمبر اسلام (ص) به او مى‏رسد.

آرى چنين علمى است كه مى‏تواند بطور كامل مورد اعتماد مردم قرار گيرد و در فهم حقايق اسلام بر آن تكيه كرد.

امام بايد منصوص باشد

ما معتقديم:امام (و جانشين پيامبر) بايد منصوص باشد،يعنى با تصريح و نص پيامبر (ص) و نيز تصريح هر امامى نسبت‏به امام بعد،تعيين گردد،به تعبير ديگر:امام نيز مانند پيامبر (ص) از سوى خدا (به وسيله پيامبر) تعيين مى‏شود،همان گونه كه در آيه مربوط به امامت ابراهيم خوانديم:«انى جاعلك للناس اماما،من تو را امام مردم قرار دادم‏».

اضافه بر اين تشخيص وجود تقوا در سر حد عصمت،و مقام علمى والا (در حد احاطه به تمام احكام و تعليمات الهى بدون هيچ گونه خطا و اشتباه) چيزى نيست كه غير از خدا و پيامبرش از آن آگاه باشد.

و به اين ترتيب ما امامت امامان معصوم را به انتخاب مردم نمى‏دانيم.

-امامان به وسيله پيامبر (ص) تعيين شده‏اند.

ما معتقديم:پيامبر اسلام (ص) امامان بعد از خود را تعيين فرموده است.در يك جا بطور عموم،در حديث معروف ثقلين فرموده است.

در صحيح مسلم مى‏خوانيم:پيغمبر اكرم (ص) در سرزمينى ميان مكه و مدينه به نام‏«خم‏»برخاست،خطبه‏اى خواند،سپس فرمود:«نزديك است كه من از ميان شما بروم انى تارك فيكم الثقلين،اولهما كتاب الله فيه الهدى و النور...و اهل بيتى،اذكركم الله فى اهل بيتى، من دو چيز گرانمايه در ميان شما به يادگار مى‏گذارم نخستين آنها كتاب خداست كه در آن، نور و هدايت است...و اهل بيتم،به شما توصيه مى‏كنم كه خدا را درباره اهل بيتم فراموش نكنيد (اين جمله را سه بار تكرار كرد) ». ⁽⁴⁾ همين معنى در«صحيح ترمذى‏»نيز آمده و با صراحت مى‏گويد:«اگر دست‏به دامن اين دو بزنيد هرگز گمراه نخواهيد شد». ⁽⁵⁾

اين حديث در سنن دارمى ⁽⁶⁾ و خصائص نسائى ⁽⁷⁾ و مسند احمد ⁽⁸⁾ و غالب كتب معروف و مشهور اسلامى آمده و جاى ترديدى در آن نيست و در واقع جزء احاديث متواتره محسوب مى‏شود كه هيچ مسلمانى نمى‏تواند آن را انكار كند و از روايات استفاده مى‏شود كه پيامبر اسلام (ص) نه يك بار بلكه چندين بار در مواقع مختلف آن را تكرار فرمود.

بديهى است كه تمام اهل بيت پيامبر (ص) نمى‏توانند چنين مقام والايى را در كنار قرآن داشته باشند بنابراين تنها اشاره به امامان معصوم از ذريه پيامبر (ص) است (فقط در بعضى از احاديث ضعيف و مشكوك به جاى اهل بيتى،سنتى آمده است) .

ما به حديث مشهور ديگرى كه در منابع معروف مانند صحيح بخارى،صحيح مسلم،صحيح ترمذى،صحيح ابى داود و مسند حنبل و كتب ديگر آمده است نيز استناد مى‏كنيم،پيغمبر اكرم (ص) فرمود:«لا يزال الدين قائما حتى تقوم الساعة او يكون عليكم اثنتى عشر خليفة كلهم من قريش،دين اسلام بر پاست تا قيام قيامت و تا اين كه دوازده خليفه بر شما حكومت كنند كه همه از قريشند». ⁽⁹⁾ ما معتقديم:تفسير قابل قبولى براى اين روايات جز آنچه در عقايد شيعه اماميه مربوط به ائمه دوازده گانه آمده است تصور نمى‏شود،فكر كنيد آيا تفسير ديگرى مى‏تواند داشته باشد!

نصب على (ع) از سوى پيامبر (ص)

ما معتقديم:پيامبر اسلام (ص) در موارد متعدد على (ع) را بالخصوص به عنوان جانشين خود (به فرمان خداوند) معرفى كرده است،از جمله در غدير خم (منزلگاهى نزديك جحفه) به هنگام بازگشت از حجة الوداع در ميان جمع عظيمى از اصحابش خطبه خواند و جمله معروف:«ايها الناس الست اولى بكم من انفسكم قالوا بلى،قال:فمن كنت مولاه فعلى مولاه،اى مردم آيا من نسبت‏به شما از خود شما سزاوارتر نيستم؟گفتند:آرى!فرمود:كسى كه من مولى و رهبر و سزاوارتر به او هستم،على (ع) مولى و رهبر و سزاوارتر به اوست‏». ⁽¹⁰⁾ چون هدف اين نيست كه در بيان اين اعتقادات زياد به سراغ استدلالات برويم و پافشارى و جر و بحث داشته باشيم،همين اندازه مى‏گوييم حديث مزبور چيزى نيست كه به سادگى بتوان از كنار آن گذشت و يا آن را به عنوان بيان يك دوستى و محبت‏ساده تفسير نمود كه پيامبر اسلام (ص) با آن تشريفات و تاكيدات بيان كرده باشد.

آيا اين همان چيزى نيست كه مطابق گفته ابن اثير در كامل،پيامبر (ص) در آغاز كارش، هنگامى كه آيه‏«و انذر عشيرتك الاقربين‏»نازل شد،خويشان خود را جمع نمود و اسلام را بر آنها عرضه داشت،سپس فرمود:«ايكم يوازرنى على هذا الامر على ان يكون اخى و وصيى و خليفتى فيكم،كدام يك از شما مرا در اين كار يارى مى‏كند تا برادر من و وصى و خليفه من در ميان شما باشد».

هيچ كس به دعوت پيامبر (ص) پاسخ نگفت جز على (ع) كه عرض كرد:«انا يا نبى الله اكون وزيرك عليه،من اى پيامبر وزير و ياور تو در اين كار خواهم بود!»پيامبر (ص) به او اشاره كرد و فرمود:«ان هذا اخى و وصيى و خليفتى فيكم،اين نوجوان برادر من،وصى من و خليفه من در ميان شماست‏». ⁽¹¹⁾ و آيا اين همان نيست كه پيامبر (ص) در آخرين ساعات عمرش ى‏خواست‏بار ديگر آن را بيان كند و بر آن تاكيد نهد و به گفته صحيح بخارى دستور دارد: «ايتونى اكتب لكم كتابا لن تضلوا بعده ابدا،وسيله‏اى بياوريد تا نامه‏اى بنويسم كه در پرتو آن هرگز گمراه نشويد!»و در ادامه حديث آمده است كه بعضى به مخالفت‏با پيامبر (ص) در اين زمينه پرداختند و حتى سخن بسيار توهين آميزى گفتند و مانع شدند. ⁽¹²⁾ باز تكرار مى‏كنيم هدف ذكر عقايد با مختصرى استدلال است،نه بيشتر از آن و گرنه بحثها شكل ديگرى داشت.

تاكيد هر امام بر امام بعد از خود

ما معتقديم:هر يك از امامان دوازده گانه به وسيله امام قبل تاكيد شده‏اند كه نخستين آنها على بن ابى طالب (ع) ،سپس فرزندش امام حسن مجتبى (ع) ،سپس فرزند ديگرش حسين بن على سيد الشهداء (ع) و بعد فرزندش على بن الحسين (ع) و سپس فرزندش محمد بن على الباقر (ع) ،و بعد فرزندش جعفر بن محمد الصادق (ع) و سپس فرزندش موسى بن جعفر (ع) و سپس فرزندش على بن موسى الرضا (ع) و بعد فرزندش محمد بن على التقى (ع) و سپس على بن محمد النقى (ع) و بعد حسن بن على العسكرى (ع) و آخرين آنها محمد بن الحسن المهدى-سلام الله عليهم-است و ما معتقديم او هم اكنون زنده مى‏باشد. البته اعتقاد به وجود مهدى-عج-كسى كه دنيا را پر از عدل و داد مى‏كند،آن گونه كه پر از ظلم و جور شده باشد،مخصوص ما نيست‏بلكه تمام مسلمين به آن عقيده دارند و بعضى از علماى اهل سنت درباره متواتر بودن روايات مهدى-عج-كتاب مستقل نوشته‏اند،حتى در رساله‏اى كه چند سال قبل از طرف‏«رابطة العالم الاسلامى‏»در پاسخ سؤالى كه درباره حضرت مهدى-عج-شده بود ضمن تاكيد بر مسلم بودن ظهور مهدى-عج-اسناد فراوانى از كتب معروف و معتبر درباره حضرت مهدى-عج-از پيغمبر اكرم (ص) نقل شده است، ⁽¹³⁾ منتهى بسيارى از آنان معتقدند كه مهدى-عج-در آخر الزمان متولد مى‏شود.ولى ما عقيده داريم او دوازدهمين امام و هم اكنون زنده است و در زمانى كه خداوند به او ماموريت دهد،براى پيراستن صفحه زمين از ظلم و جور و اقامه حكومت عدل الهى قيام مى‏كند.

على (ع) افضل صحابه بود

ما معتقديم:على (ع) افضل صحابه بوده است و بعد از پيامبر اسلام (ص) مقام نخستين را در امت اسلامى داشت،ولى با اين حال هر گونه غلو و زياده روى را در اين زمينه حرام مى‏دانيم و معتقديم آنها كه براى على (ع) مقام الوهيت و خدايى يا چيزى شبيه آن قائل باشند،كافرند و از زمره مسلمين بيرونند،و ما از اعتقادات آنها بيزاريم،هر چند متاسفانه آميختگى نام آنها با نام شيعه،گاه سبب اشتباهاتى در اين زمينه شده است،در حالى كه هميشه علماى شيعه اماميه در كتابهاى خود،اين گروه را بيگانه از اسلام شمرده‏اند.

صحابه در برابر داورى عقل و تاريخ

در ميان ياران پيامبر (ص) افراد بزرگ و فداكار و با شخصيتى بودند و قرآن و روايات اسلامى در فضيلت آنان،بحث فراوانى دارد،ولى اين به آن معنى نيست كه همه اصحاب پيامبر را معصوم بدانيم و اعمال آنها را بدون استثناء صحيح بشمريم،چرا كه قرآن در آيات زيادى (آيات سوره برائت،سوره نور و سوره منافقين) از منافقانى سخن مى‏گويد كه در لا به لاى اصحاب پيامبر (ص) بودند،در ظاهر جزء آنها محسوب مى‏شدند،در حالى كه آيات قرآن شديدترين مذمتها را از آنها نموده است.و از سوى ديگر كسانى بودند كه بعد از پيامبر (ص) آتش جنگ در ميان مسلمين روشن كردند و بيعت‏خود را با امام و خليفه وقت‏شكستند،و خون دهها هزار مسلمان را ريختند،آيا ما مى‏توانيم همه اين افراد را از هر نظر پاك و منزه بشمريم؟!

به تعبير ديگر چگونه مى‏توان هر دو طرف نزاع و جنگ (مثلا جنگ جمل و صفين) را درستكار و منزه دانست؟اين تضادى است كه براى ما قابل قبول نيست و آنها كه موضوع‏«اجتهاد»را براى توجيه اين مسائل كافى مى‏دانند كه بگويند يكى از دو طرف بر حق بوده،و ديگرى خطا كار،اما چون به اجتهاد خود عمل مى‏كرده است،نزد خداوند معذور،بلكه داراى ثواب است!-براى ما پذيرفتن اين سخن مشكل است.

چگونه مى‏توان به بهانه اجتهاد،بيعت‏با جانشين پيامبر (ص) را شكست،و سپس آتش جنگ را روشن كرد و خون بى گناهان را ريخت،اگر اين همه خونريزى با توسل به اجتهاد قابل توجيه باشد چه كارى قابل توجيه نيست!

صريحتر بگوييم،ما معتقديم:همه انسانها حتى ياران پيامبر (ص) در گرو اعمال خويشند،و اصل قرآنى‏«ان اكرمكم عند الله اتقيكم،گرامى‏ترين شما نزد خدا با تقواترين شماست‏» ⁽¹⁴⁾ درباره آنها نيز صادق است.بنابراين بايد وضع آنها را با عملشان روشن سازيم و به اين صورت يك قضاوت منطقى درباره همه آنان داشته باشيم و بگوييم:آنها كه در عصر پيامبر (ص) در صف اصحاب مخلص بودند و بعد از پيامبر (ص) نيز براى پاسدارى از اسلام كوشيدند،و به پيمانى كه با قرآن داشتند وفادار ماندند آنها را خوب مى‏دانيم و به آنها احترام مى‏گذاريم.

و آنها كه در زمان آن حضرت در صف منافقان بودند و كارهايى كردند كه قلب مبارك پيامبر (ص) را آزرده ساختند،و يا بعد از رحلت پيامبر (ص) مسير خود را تغيير داده كارهايى انجام دادند كه به ضرر اسلام و مسلمين تمام شد،آنها را دوست نداريم.قرآن مجيد مى‏گويد:«لا تجد قوما يؤمنون بالله و اليوم الآخر يؤادون من حاد الله و رسوله و لو كانوا آباءهم او ابناءهم او اخوانهم او عشيرتهم اولئك كتب فى قلوبهم الايمان،هيچ قومى را كه ايمان به خدا و روز رستاخيز دارند نمى‏يابى كه با كسانى كه نافرمانى خدا و رسولش را كردند دوستى كنند هر چند پدران يا فرزندان يا برادران يا خويشاوندان آنها باشند،آنان كسانى هستند كه خدا ايمان را بر صفحه دلهايشان نوشته است‏». ⁽¹⁵⁾

آرى آنها كه در زمان حيات پيامبر (ص) يا بعد از رحلت او،پيامبر (ص) را آزار دادند به اعتقاد ما شايسته ستايش نيستند.

ولى نبايد فراموش كرد كه جمعى از ياران پيامبر (ص) بزرگترين مجاهدتها را در راه پيشرفت اسلام نمودند و از سوى خداوند مورد مدح و ستايش قرار گرفتند،همچنين كسانى كه بعد از آنها روى كار آمدند يا در آينده تا پايان دنيا متولد مى‏شوند چنانچه راه اصحاب راستين و خط و برنامه آنها را ادامه دهند شايان هر گونه مدح و ثنا هستند«السابقون الاولون من المهاجرين و الانصار و الذين اتبعوهم باحسان رضى الله عنهم و رضوا عنه،پيشگامان نخستين از مهاجران و انصار و كسانى كه به نيكيها از آنها پيروى كردند،خداوند از آنها خشنود شد و آنها از خداوند خشنودند». ⁽¹⁶⁾

اين عصاره عقيده ما درباره صحابه پيامبر اسلام (ص) است. 55-علوم ائمه اهل بيت (ع) از پيامبر (ص) است.

ما معتقديم:با توجه به دستورى كه پيامبر (ص) طبق روايات متواتره درباره قرآن و اهل بيت-عليهم السلام-به ما داده است كه دست از دامان اين دو بر نداريم تا هدايت‏شويم و نيز با توجه به اين كه ما،امامان اهل بيت-عليهم السلام-را معصوم مى‏دانيم همه سخنان آنها و اعمالشان براى ما حجت و سند است،و همچنين تقريرشان (يعنى در حضور آنها كارى انجام شود و آنها نهى نكنند) ،بنابراين يكى از منابع فقهى ما بعد از قرآن و سنت پيامبر (ص) ،قول و فعل و تقرير امامان اهل بيت-عليهم السلام-است.

و هر گاه به اين نكته توجه كنيم كه طبق روايات متعدد و معتبر،امامان اهل بيت-عليهم السلام-فرموده‏اند:آنچه را مى‏گويند از پدران خود،از پيامبر اكرم (ص) نقل مى‏كنند روشن مى‏شود كه در واقع روايات آنان روايات پيامبر است.و مى‏دانيم روايات شخص ثقه و مورد اعتماد از پيامبر (ص) در ميان تمام علماى اسلام مورد قبول است.

امام محمد بن على الباقر (ع) به‏«جابر»فرمود:«يا جابر انا لو كنا نحدثكم براينا و هوانا لكنا من الهالكين،و لكنا نحدثكم باحاديث نكنزها عن رسول الله (ص) ،اى جابر!اگر ما حديثى به راى خويش و هواى نفس خود براى شما بيان كنيم از هلاك شدگان خواهيم بود،ولى ما احاديثى براى شما نقل مى‏كنيم كه به صورت گنجينه‏اى از رسول خدا (ص) براى شما اندوخته‏ايم‏». ⁽¹⁷⁾ در حديث ديگرى از امام جعفر بن محمد الصادق (ع) مى‏خوانيم:كسى سؤالى از آن امام نمود، حضرت جواب گفت.آن مرد براى تغيير دادن نظر مبارك امام به بحث و گفتگو پرداخت،امام صادق (ع) فرمود:اين سخنها را رها كن!«ما اجبتك فيه من شى‏ء فهو عن رسول الله،هر جوابى درباره چيزى به تو دادم از پيامبر (ص) است (و جاى گفتگو ندارد!) ». ⁽¹⁸⁾

نكته مهم و قابل توجه اين كه ما منابع معتبرى در حديث مانند«كافى‏»و«تهذيب‏»و«استبصار»و«من لا يحضره الفقيه‏»و غير آنها داريم،ولى معتبر بودن اين منابع از نظر ما به اين معنى نيست كه هر روايتى در آنهاست،از نظر ما مورد قبول است، ما در كنار روايات،كتب رجال داريم كه وضع راويان اخبار در تمام سلسله سندها در آنها تبيين شده است،روايتى از نظر ما مورد قبول است كه تمام افراد در سلسله سند حديث،اشخاص ثقه و مورد اطمينان باشند.بنابراين رواياتى كه در اين كتب معروف و معتبر است اگر واجد اين شرط نباشد از نظر ما قابل اعتماد نيست.

اضافه بر اين،ممكن است روايتى باشد كه سلسله سند آن نيز معتبر باشد،ولى علما و فقهاى بزرگ ما از آغاز تاكنون،آن را ناديده گرفته و از آن اعراض كرده‏اند،زيرا خللهاى ديگرى در آن يافته‏اند،ما اين روايت را«معرض عنها»مى‏ناميم و از نظر ما فاقد اعتبار است.

از اين جا روشن مى‏شود كسانى كه براى پى بردن به عقيده ما تنها به وجود روايت‏يا رواياتى كه در بعضى از اين كتب آمده استناد مى‏كنند بى آن كه تحقيق درباره سند اين روايات كرده باشند،راه صحيحى را نمى‏پيمايند.

به تعبير ديگر در ميان بعضى از مذاهب معروف اسلامى،كتابهايى وجود دارد به نام‏«صحاح‏»كه صحت روايات آنها از نظر نويسندگانش،تضمين شده و ديگران نيز بر آن صحه مى‏گذارند،ولى كتب معتبر نزد ما چنين نيست،بلكه كتابهايى است كه صاحبانش شخصيتهاى برجسته و مورد اعتماد هستند،اما صحت‏سند روايات اين كتب،موكول به بررسى رجال سند در كتب علم رجال مى‏باشد.

توجه به نكته‏اى كه گفته شد مى‏تواند به بسيارى از سؤالاتى كه در مورد عقايد ما وجود دارد پاسخ دهد،همان گونه كه غفلت از آن منشا اشتباهات فراوانى در تشخيص عقايد ما مى‏شود.

به هر حال بعد از آيات قرآن مجيد و روايات پيامبر (ص) ،احاديث امامان دوازده گانه اهل بيت-عليهم السلام-از نظر ما معتبر است،به شرط اين كه صدور اين احاديث از امامان-عليهم السلام-از طريق معتبر معلوم شود.

پى‏نوشتها:‌