قرآن و كتب آسمانى

فلسفه نزول كتابهاى آسمانى-پيامبران در قرآن-پيامبران الهى

خداوند براى هدايت نوع بشر كتابهاى آسمانى متعددى فرستاده،از جمله‏«صحف‏»ابراهيم و نوح،و«تورات‏»و«انجيل‏»و از همه جامعتر«قرآن مجيد»است،و اگر اين كتابها نازل نمى‏شد، انسان در مسير خداشناسى و عبادت پروردگار گرفتار خطا مى‏شد و از اصول تقوا و اخلاق و تربيت،و قوانين اجتماعى مورد نيازش دور مى‏ماند.

اين كتب آسمانى همچون باران رحمتى بر صفحه دلها فرو ريخت و بذرهاى تقوا و اخلاق و معرفة الله و علم و حكمت را در نهاد انسانها پرورش داد و شكوفا ساخت.

«آمن الرسول بما انزل اليه من ربه و المؤمنون كل آمن بالله و ملائكته و كتبه و رسله،پيامبر به آنچه از سوى پروردگارش بر او نازل شده ايمان آورده و همه مؤمنان (نيز) به خدا و فرشتگان او و تمام كتابها و فرستادگانش ايمان آورده‏اند». ⁽¹⁾

هر چند متاسفانه بر اثر گذشت زمان و دخالت جاهلان و نااهلان، بسيارى از كتب آسمانى، مورد تحريف قرار گرفت و با افكار نادرستى آميخته شد،ولى قرآن مجيد با دلايلى كه در بخش جاودانگى قرآن آمده دست نخورده باقى مانده است و همچون آفتابى در همه اعصار و قرون مى‏درخشد و دلها را روشن مى‏سازد.

«قد جاءكم من الله نور و كتاب مبين يهدى به الله من اتبع رضوانه سبل السلام،از سوى خدا نور و كتاب آشكارى به سوى شما آمد-خداوند به بركت آن،كسانى را كه از خشنودى او پيروى دارند،به راههاى سلامت (و سعادت) هدايت مى‏كند». ⁽²⁾

قرآن برترين معجزه پيامبر اسلام (ص)

اعجاز قرآن-پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله

قرآن مهمترين معجزات پيامبر اسلام (ص) است،نه تنها از نظر فصاحت و بلاغت،و شيرينى بيان و رسا بودن معانى،بلكه از جهات مختلف ديگر نيز داراى اعجاز است كه شرح آن در كتب عقايد و كلام داده شده است.

به همين دليل معتقديم:هيچ كس نمى‏تواند مانند آن،و حتى مانند يك سوره آن را بياورد، قرآن بارها همه كسانى را كه در شك و ترديد بودند بارها به اين امر دعوت كرد ولى آنها هرگز توان مقابله با آن را پيدا نكردند:«قل لئن اجتمعت الانس و الجن على ان ياتوا بمثل هذا القرآن لا ياتون بمثله و لو كان بعضهم لبعض ظهيرا،بگو اگر انسانها و پريان (جن و انس) اتفاق كنند كه همانند اين قرآن را بياورند همانند آن را نخواهند آورد،هر چند يكديگر را در اين كار يارى كنند». ⁽³⁾

«و ان كنتم فى ريب مما نزلنا على عبدنا فاتوا بسورة من مثله و ادعوا شهدائكم من دون الله ان كنتم صادقين،و اگر درباره آنچه بر بنده خود (پيامبر اسلام) نازل كرده‏ايم،شك و ترديد داريد (دست كم) يك سوره همانند آن را بياوريد،و گواهان خود غير خدا را براى اين كار فرا خوانيد اگر راست مى‏گوييد» ⁽⁴⁾

و عقيده داريم كه قرآن با گذشت زمان،نه تنها كهنه نمى‏شود،بلكه نكات اعجاز آميز آن، آشكارتر،و عظمت محتوايش بر جهانيان روشنتر مى‏شود.

در حديثى از امام صادق (ع) مى‏خوانيم كه فرمود:«ان الله تبارك و تعالى لم يجعله لزمان دون زمان و لناس دون ناس فهو فى كل زمان جديد و عند كل قوم غض الى يوم القيامة، خداوند متعال قرآن را براى زمان خاص يا گروه معينى قرار نداده به همين دليل در هر زمانى تازه،و نزد هر گروهى تا روز قيامت پر طراوت كرد». ⁽⁵⁾

عدم تحريف قرآن

جاودانگى قرآن

قرآنى كه امروز در دست مسلمين جهان است همان است كه بر پيامبر اسلام (ص) نازل شد، نه چيزى از آن كاسته شده و نه چيزى بر آن افزوده گشته است! از همان روزهاى نخست گروه بزرگى از كاتبان وحى،آيات قرآن را پس از نزول مى‏نوشتند،و مسلمانان موظف بودند شب و روز آن را بخوانند،و در نمازهاى پنجگانه خود آن را تكرار كنند،گروه عظيمى آيات قرآن را به خاطر مى‏سپردند و حفظ مى‏كردند،حافظان قرآن و قاريان،هميشه در جوامع اسلامى موقعيت و مقام ويژه‏اى داشته و دارند.

مجموع اين امور و جهات ديگر سبب شد كه كمترين تغيير و تحريفى در قرآن راه نيابد.

افزون بر اين،خداوند حفظ آن را تا پايان جهان تضمين كرده است و با وجود اين تضمين الهى، تغيير و تحريف آن غير ممكن است:«انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون،ما قرآن را نازل كرديم و بطور قطع از آن پاسدارى مى‏كنيم‏». ⁽⁶⁾

همه محققان و علماى بزرگ اسلام-اعم از شيعه و اهل سنت-در اين امر متفقند كه هيچ گونه دست تحريف به سوى قرآن دراز نشده است،تنها افراد اندكى از هر دو گروه قول به تحريف را به خاطر پاره‏اى از روايات دنبال كرده‏اند،ولى آگاهان دو گروه،اين نظر را بطور قاطع رد مى‏كنند،و روايات مزبور را«مجعول‏»دانسته و يا ناظر به‏«تحريف معنوى‏» (يعنى تفسير نادرست‏براى آيات قرآن) يا اشتباه‏«تفسير قرآن‏»به‏«متن قرآن‏»مى‏دانند-دقت كنيد.

كوته فكرانى كه اصرار دارند،اعتقاد به تحريف قرآن را كه مخالف صريح كلمات علماى معروف و بزرگ شيعه و اهل سنت است‏به گروهى از شيعه يا غير شيعه نسبت دهند،ناآگاهانه به قرآن ضربه مى‏زنند و به خاطر اعمال تعصبهاى ناروا،اعتبار اين كتاب بزرگ آسمانى را زير سؤال مى‏برند و آب به آسياب دشمن مى‏ريزند.

مطالعه سير تاريخى جمع آورى قرآن از عصر پيامبر (ص) و اهتمام فوق العاده،مسلمين به كتابت و حفظ و تلاوت و نگهدارى آن مخصوصا وجود گروه كاتبان وحى از روز نخست،اين حقيقت را براى همه روشن مى‏سازد كه باز شدن دست تحريف به قرآن غير ممكن بوده است.

و نيز غير از اين قرآن معروف قرآن ديگرى وجود ندارد،دليل آن بسيار روشن است و راه تحقيق به روى همه باز است زيرا امروز قرآن در تمام خانه‏هاى ما،و همه مساجد و عموم كتابخانه‏هاى سراسر كشور ما وجود دارد،حتى قرآنهاى خطى كه قرنها پيش نوشته شده و در موزه‏هاى ما نگهدارى مى‏شود،همه نشان مى‏دهد كه عين قرآنهايى است كه در ساير كشورهاى اسلامى وجود دارد،و اگر در گذشته راه تحقيق براى اين مسائل وجود نداشت، امروز درهاى تحقيق به روى همه گشوده است و با مختصر تحقيقى،بى اساس بودن اين نسبتهاى ناروا آشكار مى‏گردد.

«فبشر عباد×الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه،بندگان مرا بشارت ده-كه سخنان را مى‏شنوند و از نيكوترين آن پيروى مى‏كنند». ⁽⁷⁾

در حوزه‏هاى علميه ما امروز علوم قرآنى به صورت گسترده تدريس مى‏شود،و يكى از مباحث مهمى كه در اين دروس مطرح است،بحث عدم تحريف و دگرگونى قرآن مى‏باشد. ⁽⁸⁾

قرآن در قرآن

قرآن و نيازهاى مادى و معنوى انسانها

ما معتقديم:آنچه مورد نياز انسان براى زندگى معنوى و مادى است،اصول آن در قرآن مجيد بيان شده است،براى اداره حكومت و مسائل سياسى،روابط با جوامع ديگر،اصول همزيستى، جنگ و صلح،مسائل قضايى و اقتصادى و غير آن ضوابط و قواعد كليه‏اى بيان شده كه به كار بستن آنها،فضاى زندگى ما را روشن مى‏سازد.

«و نزلنا عليك الكتاب تبيانا لكل شى‏ء و هدى و رحمة و بشرى للمسلمين،ما اين كتاب را بر تو نازل كرديم كه بيانگر همه چيز و مايه هدايت و رحمت و بشارت براى پيروان اسلام است‏». ⁽⁹⁾

به همين دليل اعتقاد ما اين است كه هرگز«اسلام‏»از«حكومت و سياست‏»جدا نمى‏باشد و به مسلمانان دستور مى‏دهد زمام حكومت‏خود را در دست گيرند،و ارزشهاى والاى اسلام را به كمك آن زنده كنند،و جامعه اسلامى چنان تربيت‏شود كه عموم مردم در مسير عدالت و قسط قرار گيرند و حتى عدالت را درباره دوست و دشمن اجرا كنند.

«يا ايها الذين آمنوا كونوا قوامين بالقسط شهداء لله و لو على انفسكم او الوالدين و الاقربين، اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد،كاملا قيام به عدالت كنيد و براى خدا شهادت دهيد هر چند (اين گواهى) به زيان خود شما يا پدر و مادر و نزديكان شما بوده باشد». ⁽¹⁰⁾

«و لا يجرمنكم شنئان قوم على ان لا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوى،هرگز دشمنى با جمعيتى،شما را به گناه و ترك عدالت نكشاند،عدالت كنيد كه به تقوا و پرهيزكارى نزديكتر است‏». ⁽¹¹⁾

تلاوت،تدبر،عمل

تلاوت قرآن از افضل عبادات است و كمتر عبادتى به پايه آن مى‏رسد،چرا كه اين تلاوت الهامبخش انديشه در قرآن،و انديشه و تفكر،سرچشمه اعمال صالح است.

قرآن خطاب به پيامبر اسلام (ص) مى‏گويد:«قم الليل الا قليلا×نصفه او انقص منه قليلا×او زد عليه و رتل القرآن ترتيلا،...شب را جز كمى بپا خيز،نيمى از شب را (بيدار باش) يا كمى از آن كم كن،يا بر آن بيفزا،و قرآن را با دقت و تامل بخوان!» ⁽¹²⁾

و خطاب به همه مسلمانان مى‏گويد:«فاقرؤا ما تيسر من القرآن،آنچه براى شما ميسر است قرآن بخوانيد!» ⁽¹³⁾

ولى همان گونه كه گفته شد تلاوت قرآن بايد وسيله‏اى براى تفكر و تدبر در معنى و محتواى آن باشد،و تفكر و انديشه نيز بايد،مقدمه عمل به قرآن گردد:«افلا يتدبرون القرآن ام على قلوب اقفالها،آيا آنها در قرآن تدبر نمى‏كنند يا بر دلهايشان قفل نهاده شده است‏». ⁽¹⁴⁾

«و لقد يسرنا القرآن للذكر فهل من مدكر،ما قرآن را براى تذكر آسان ساختيم آيا كسى هست كه متذكر شود (و عمل كند) !» ⁽¹⁵⁾

«هذا كتاب انزلناه مبارك فاتبعوه،اين كتابى است پر بركت كه (بر تو) نازل كرديم،پس از آن پيروى كنيد!» ⁽¹⁶⁾

بنابراين آنها كه به تلاوت و حفظ قرآن قناعت مى‏كنند،و از«تدبر»و«عمل‏»به قرآن خبرى ندارند،گر چه يكى از سه ركن را انجام داده،ولى دو ركن مهمتر را از دست داده‏اند و گرفتار خسارت عظيمى شده‏اند.

بحثهاى انحرافى

ما معتقديم:هميشه براى منصرف ساختن مسلمانان از تدبر در آيات قرآن و عمل به آن، دستهايى در كار بوده است،يك روز در عصر حكام بنى اميه و بنى عباس ⁽¹⁷⁾ قديم بودن كلام الله يا حادث بودن آن را دامن زدند،و مسلمانان را به دو گروه تقسيم نموده به جان هم انداختند،و خونهاى بسيارى در اين راه ريختند.در حالى كه امروز مى‏دانيم اين بحث اصلا مفهوم صحيحى كه در خور نزاع باشد ندارد،چرا كه اگر منظور از كلام الله،حروف و نقوش و كتابت و كاغذ آن باشد،بدون شك اينها امور حادثى است،و اگر منظور معانى آن در علم پروردگار باشد،بى شك علم خدا همچون ذات او قديم و ازلى است.ولى حكام جائر و خلفاى ظالم سالها مردم مسلمان را به اين مساله مشغول ساختند،و امروز نيز دستهاى ديگرى در كار است كه مسلمين را به گونه‏هاى ديگر از تدبر و عمل به آيات قرآن باز دارد.

ضوابط تفسير قرآن

الفاظ قرآن را بايد بر همان مفاهيم عرفى و لغوى آن حمل كرد،مگر اين كه قرينه‏اى از عقل يا نقل،در درون يا بيرون آيات وجود داشته باشد كه دلالت‏بر معانى ديگرى كند، (ولى از تكيه كردن بر قرائن مشكوك بايد پرهيز كرد،و آيات قرآن را با حدس و گمان تفسير ننمود) .

مثلا هنگامى كه قرآن مى‏گويد:«و من كان فى هذه اعمى فهو فى الآخرة اعمى،كسى كه در اين جهان نابينا بوده است در آخرت نيز نابينا و گمراهتر است‏»! ⁽¹⁸⁾

يقين داريم كه منظور از«اعمى‏»در اين جا نابينايى ظاهرى كه معنى لغوى آن است نمى‏باشد، چرا كه بسيارى از نيكان و پاكان ظاهرا نابينا بوده‏اند،بلكه منظور كور دلى و نابينايى باطن است.

در اين جا وجود قرينه عقليه سبب چنين تفسيرى است.

همچنين قرآن درباره گروهى از دشمنان اسلام مى‏گويد:«صم بكم عمى فهم لا يعقلون،آنها كر و لال و نابينا هستند،و به همين دليل چيزى نمى‏فهمند». ⁽¹⁹⁾ بديهى است آنها از نظر ظاهر، كر و لال و نابينا نبودند بلكه اين صفات باطنى آنها بود (اين تفسير را ما به خاطر قرائن حاليه‏اى كه در دست داريم براى اين آيه ذكر مى‏كنيم) .

بنابراين هنگامى كه قرآن درباره خدا مى‏گويد:«بل يداه مبسوطتان،هر دو دست‏خداوند گشاده است‏». ⁽²⁰⁾ يا مى‏فرمايد:«و اصنع الفلك باعيننا، (اى نوح) در برابر ديدگان ما كشتى بساز». ⁽²¹⁾

هرگز مفهوم اين آيات،وجود اعضاى جسمانى چشم و گوش و دست‏براى خدا نيست،چرا كه هر جسمى داراى اجزايى است و نياز به زمان و مكان و جهت دارد،و سرانجام فانى مى‏شود،و خداوند برتر از آن است كه اين صفات را دارا باشد،پس منظور از«يداه‏» (دستها) همان قدرت كامله الهى است كه سراسر جهان را زير نفوذ خود قرار داده،و منظور از«اعين‏» (چشمها) علم و آگاهى اوست نسبت‏به همه چيز.

بنابراين ما هرگز جمود بر تعبيرات فوق-چه در باب صفات خدا و چه در غير آن-و ناديده گرفتن قرائن عقلى و نقلى را نمى‏پذيريم،زيرا روش تمام سخنوران عالم تكيه به اين گونه قرائن است و قرآن اين روش را به رسميت‏شناخته:«و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه،ما هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر به زبان قومش‏». ⁽²²⁾ ولى همان طور كه گفته شد قرائن بايد قطعى و روشن باشد.

خطرات تفسير به راى

تفسير به راى يكى از خطرناكترين برنامه‏ها در مورد قرآن مجيد است كه در روايات اسلامى، يكى از گناهان كبيره شمرده شده،و مايه سقوط از درگاه قرب پروردگار است،در حديث آمده است كه خداوند مى‏فرمايد:«ما آمن بى من فسر برايه كلامى،آن كس كه سخن مرا به ميل خود (و بر طبق هواى نفس خويش) تفسير كند به من ايمان نياورده است‏». ⁽²³⁾ بديهى است اگر ايمان صحيحى داشت كلام خدا را آنچنان كه هست مى‏پذيرفت نه آن گونه كه مطابق ميل اوست.

در بسيارى از كتب معروف (از جمله صحيح ترمذى و نسايى و ابى داود) اين حديث از پيامبر اكرم (ص) نقل شده است:«من قال فى القرآن برايه او بما لا يعلم فليتبوء مقعده من النار، كسى كه قرآن را به ميل خويش تفسير كند يا ناآگاهانه چيزى درباره آن بگويد بايد آماده شود كه در جايگاه خويش در دوزخ قرار گيرد». ⁽²⁴⁾

منظور از تفسير به راى آن است،قرآن را مطابق تمايلات و عقيده شخصى يا گروهى خويش معنى كند،و بر آن تطبيق نمايد،بى آن كه قرينه و شاهدى بر آن باشد،چنين كسى در واقع تابع قرآن نيست،بلكه مى‏خواهد قرآن را تابع خويش گرداند،و اگر ايمان كاملى به قرآن داشت هرگز چنين نمى‏كرد. به يقين اگر باب‏«تفسير به راى‏»در قرآن گشوده شود،قرآن مجيد بكلى از اعتبار خواهد افتاد،و هر كس آن را مطابق ميل خويش معنى مى‏كند و هر عقيده باطلى را بر قرآن تطبيق مى‏نمايد.

بنابراين تفسير به راى يعنى تفسير قرآن بر خلاف موازين علم لغت و ادبيات عرب و فهم اهل زبان و تطبيق دادن آن بر پندارها و خيالات باطل و تمايلات شخصى و گروهى،موجب تحريف معنوى قرآن است.

تفسير به راى شاخه‏هاى متعددى دارد،از جمله برخورد گزينشى به آيات قرآن است،به اين معنى كه انسان مثلا در بحث‏«شفاعت‏»و«توحيد»و«امامت‏»و غير آن،تنها به سراغ آياتى برود كه در مسير پيشداوريهاى اوست،و آيات ديگرى را كه با افكار او هماهنگ نيست،و مى‏تواند مفسر آيات ديگر باشد،ناديده بگيرد،و يا بى اعتنا از كنار آن به سادگى بگذرد.

كوتاه سخن اين كه:همان طور كه جمود بر الفاظ قرآن مجيد و عدم توجه به قرائن عقلى و نقلى معتبر،نوعى انحراف است،تفسير به راى نيز انحراف ديگرى محسوب مى‏شود،و هر دو مايه دور افتادن از تعليمات والاى قرآن و ارزشهاى آن است-دقت كنيد.

قرآن و حديث

سنت،برخاسته از«كتاب الله‏»است

هيچ كس نمى‏تواند«كفانا كتاب الله‏»بگويد و احاديث و سنت نبوى را كه در مورد تفسير و تبيين حقايق قرآن و فهم ناسخ و منسوخ و خاص و عام قرآن است‏يا مربوط به تعليمات اسلام در اصول و فروع دين مى‏باشد ناديده بگيرد.زيرا آيات قرآن مجيد،سنت پيغمبر اكرم (ص) و كلمات و افعال او را براى مسلمين حجت‏شمرده،و آن را از منابع اصلى فهم اسلام و استنباط احكام قرار داده است:«و ما آتيكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا،آنچه را رسول خدا (ص) براى شما آورده (و به شما دستور داده) بگيريد (و عمل كنيد) و آنچه را نهى كرده خود دارى نماييد». ⁽²⁵⁾ .

«و ما كان لمؤمن و لا مؤمنة اذا قضى الله و رسوله امرا ان يكون لهم الخيرة من امرهم و من يعص الله و رسوله فقد ضل ضلالا مبينا،هيچ مرد و زن با ايمانى حق ندارد هنگامى كه خدا و پيامبرش امرى را لازم بدانند اختيارى (در برابر فرمان خدا) داشته باشند،و هر كس نافرمانى خدا و رسولش را كند گرفتار گمراهى آشكارى شده است‏». ⁽²⁶⁾ .

آنها كه به سنت پيامبر (ص) بى اعتنا هستند در واقع قرآن را ناديده گرفته‏اند،ولى بديهى است كه سنت پيامبر (ص) بايد از طرق معتبر ثابت گردد و هر سخنى را هر كس به آن بزرگوار نسبت دهد نمى‏توان پذيرفت.

على (ع) در يكى از سخنانش مى‏فرمايد:«و لقد كذب على رسول الله-صلى الله عليه و آله و سلم-حتى قام خطيبا فقال:من كذب على متعمدا فليتبوا مقعده من النار،در زمان حيات پيامبر (ص) دروغهايى به آن حضرت بستند تا آنجا كه برخاست و خطبه‏اى خواند و فرمود: هر كس عمدا دروغى به من ببندد بايد آماده قرار گرفتن در جايگاه خود در آتش باشد». ⁽²⁷⁾ شبيه همين معنى در صحيح بخارى نيز آمده است. ⁽²⁸⁾

سنت امامان اهل بيت (عليهم السلام)

احاديث ائمه اهل بيت-عليهم السلام-نيز به دستور پيغمبر اكرم (ص) واجب الاطاعه است، زيرا«اولا»در حديث معروف متواترى كه در اغلب كتب مشهور حديث اهل سنت و شيعه نقل شده است‏به اين معنى تصريح شده،در صحيح «ترمذى‏»آمده است كه پيامبر (ص) فرمود:«يا ايها الناس انى قد تركت فيكم ما ان اخذتم به لن تضلوا،كتاب الله و عترتى اهل بيتى،اى مردم! من در ميان شما چيزى گذاردم كه اگر دست‏به دامن آنها زنيد هرگز گمراه نخواهيد شد كتاب خدا و عترتم،يعنى اهل بيتم!» ⁽²⁹⁾ .ثانيا امامان اهل بيت-عليهم السلام-تمام حاديث‏خود را از پيغمبر اكرم (ص) نقل كرده‏اند،و گفته‏اند آنچه ما مى‏گوييم از پدرانمان از پيامبر (ص) به ما رسيده است.

آرى پيامبر (ص) آينده مسلمين و مشكلات آنها را به خوبى مى‏ديده و راه حل مشكلات فزاينده آنها را تا پايان جهان در پيروى از قرآن و ائمه اهل بيت-عليهم السلام-شمرده است.

آيا مى‏توان حديثى را با اين اهميت و اين محتوا و اين اسناد قوى ناديده گرفت و به سادگى از كنار آن گذشت؟!،به همين دليل معتقديم:اگر نسبت‏به اين مساله توجه بيشترى مى‏شد، بعضى از مشكلات كه مسلمانان امروز در مسائل عقايد و تفسير و مسائل فقهى با آن رو به رو هستند وجود نداشت.

پى‏نوشتها:‌