و به همين انسان كامل در فصوص اشاره كرده و مى‏گويد: اما كاملان و اوتاد، توجهشان به حق تعالى تابع تجلى ذاتى است كه از براى آنان حاصل مى‏شود، و رسيدن به مقام كمالشان ميسر نيست مگر اينكه به اين تجلى ذاتى فائز گردند، و نتيجه اين تجلى ذاتى آن است كه معرفتى تمام و جامع همه حيثيات همه اسماء و صفات و مراتب و اعتبارات براى آنان حاصل شود كه حق را از حيث تجلى ذاتى كه با شهود اتم براى آنان حاصل شده است به طور صحيح تصور مى‏كنند. و از اين روست كه اجابت در دعايشان به تأخير نمى‏افتد.

تحقيقى درباره محبوب‏ترين مسأله‏

و اين چنين انسان جامع است كه سؤالهايش اگر به لسان قال هم كه باشد مستجاب مى‏شود، زيرا استدعا نمى‏كند مگر همان را كه مقدر است، چون به مقامات وجود علم دارد و عوالم غيب و حضرت علميه را مى‏داند. و از اين جهت است كه بيشتر دعاهاى افراد كامل مستجاب مى‏شود مگر آن دعاهايى كه بر سبيل امتثال امر مولى انجام مى‏دهند، كه در آن گونه دعاها مقصودشان آن نيست كه مطلوب حاصل شود، چنانكه شيخ اعرابى در فصوص گفته است و در روايات اهل بيت عليهم السلام به آن اشاره شده است. (47)

دنباله سخن حب خداى تعالى مسائل را در هر عالم ظهورى است مناسب با آن عالم‏

بدان كه محبت الهى- كه علت ظهور وجود است و نسبتى است مخصوص ميان رب الارباب و مربوبين كه باعث اظهار وجود است و اين نسبت از طرف پروردگار عالميان به گونه تأثير و افاضه است و از طرف مربوبين و موجودات تحت تربيت او به گونه استفاضه و تأثر- بر حسب نشأه‏ها و موجوداتى كه پذيراى اين نسبت هستند مختلف است. پس در برخى از مراتب حكم اين محبت و نسبت تمام‏تر است و ظهورش بيشتر است مانند عالم اسماء و صفات و عالم صور اسماء و اعيان ثابته در نشأه علمى. و در برخى كمتر و كمتر تا برسد به آخرين مراتب و كمال نزول و نهايت هبوط. پس حب ذاتى حضرت حق متعال تعلق بر آن يافت كه در حضرت اسماء و عوالم غيب و شهادت ظهور يابد، كه فرمود: من گنجى بودم پنهان پس دوست داشتم كه شناخته شوم، از اين رو خلق را آفريدم تا شناخته شوم.

ح 16ح بار الها از تو سؤال مى‏كنم به شريف‏ترين شرف تو، و همه شرف تو شريف است، بار الها از تو سؤال مى‏كنم به همه شرف تو.

وجود، خير محض است يعنى چه؟

از مطالبى كه به وضوح پيوسته و زبانزد الهيين از اصحاب حكمت متعاليه و فلسفه عاليه و سالكان از صاحبان ذوق و صاحبدلان صاف و صاحب ديدگان تيزبين و سالم گرديده است- با اختلاف مسلكى كه دارند و تفاوت مشربى كه آنان راست، كه بعضى با سلوك علمى و از طريق برهان به آن رسيده‏اند و برخى ديگر با سير عرفانى و كشف معنوى وجدانى و عيانى، به دنبال خلوتها كه داشته‏اند و از دنيا به سوى آخرت بار بسته‏اند و از حدود بقعه تاريك امكان به فضاى عالم قدس بال و پر گشوده‏اند- آن است كه: وجود خير است و شريف، و نور است و تابش؛ و عدم شر است و پست، و ظلمت است و كدورت. پس وجود است كه خير محض و شرافت صرف است، و همه اشياء به آن مشتاقند، و هر متكبر جبارى در مقابل آن خاضع است، و همه موجودات آن را طالبند، و همه كائنات به آن عاشق، و محور هر خير و شرف است، و مورد توجه هر سالك است، و آستانش بار انداز هر كاروان، و خاك كويش اقامتگاه هر قافله است. اگر يادى از خير شود وجود است كه اول و آخر و ظاهر و باطن و اصل و معدن آن خير است، لكن همه اين‏ها نه به معناى مصدرى و مفهوم انتزاعى اعتبارى است بلكه وجودى كه حقيقت وقوع در خارج است و عين اعيان خارجى است و متن حقايق واقعى است و اصل تحققات است و ذات بخش به ذوات است و جوهر بخش به جواهر است و تحقق بخش به اعراض است.

پس بازگشت هر چه خير و شرف و حقيقت و نور است به وجود است، و اوست اصل ثابت و شجره طيبه، و شاخه‏هاى اوست كه آسمان‏ها و زمين و ارواح و اشباح را پر كرده است. و هر چه شر و پستى و بطلان و ظلمت است بازگشتش به عدم است و اوست شجره خبيثه مظلمه سرنگون كه قرار و استقرارى ندارد.

و ماهيت از حيث ذاتش نه به خير بودن متصف مى‏شود و نه صفت شر بودن را داراست، زيرا ماهيت از آن سو كه ماهيت است هيچ چيز بجز همان ماهيت نيست، و با اين وصف به حسب همان لا اقتضايى ذاتى كه دارد و همان امكان ماهيتى كه او را هست هالك و زائل و باطل است، و آن گاه كه از حدود بقعه عدم و دار وحشت قدم بيرون گذاشت و بر آستانه وجود بار انداخت و از چشمه صاف آن نوشيد، بالعرض و المجاز شريف مى‏شود و داراى خير مى‏گردد، و هر مقدار كه وجود در او تمام‏تر و كامل‏تر شود خير و شرافتش بيشتر گردد تا برسد به وجودى كه عدم در او نباشد و كمالى كه نقصانى به او راه نيابد، اين هنگام او شرفى مى‏گردد كه پستى ندارد و خيرى مى‏شود كه شرى در آن نباشد و همه خيرها و شرف‏ها از افاضه‏ها و اشراق‏ها و تجلى‏ها و اطوار و تطورهاى او مى‏شود، و خير و كمال حقيقى ذاتى جز از آن او نباشد و جز به وسيله او نباشد و جز از او سر چشمه نگيرد و جز در او نباشد و جز بر او نباشد، و ديگر مراتب را كه خيراتى است به اعتبار انتسابى است كه به او دارند و از جهت مظهريتى است كه براى او دارند، و گر نه به اعتبار انتساب به خودشان نه كمالى دارند و نه خيرى در وجود آنهاست و نه حقيقتى دارند و نه شيئيتى را دارا هستند، چنانكه خداى تعالى فرمود: همه چيز در هلاكت است مگر وجه او و هر چه بر روى زمين است فانى است و وجه پروردگارت كه جلالمند و عزيز است باقى مى‏ماند. و سيد انبياء و سند اصفيا (صلوات اللّه و سلامه عليه و على آله الطيبين الطاهرين) فرمود: هر كس خيرى در خود بيابد خداى را سپاس گويد، و هر كس كه جز اين بيند بجز خود را ملامت نكند.

پس چون خير از اوست بايد او را سپاس گفت، و چون شر از ناحيه خود انسان و از حيثيت خلقى است ملامت نيز متوجه او است. و خداى تعالى از خليلش بازگو مى‏كند: هنگامى كه بيمار مى‏شوم او شفا بخش من است. ببين كه چگونه بيمارى را به خودش نسبت داده و از نقصان استعدادش دانسته، ولى شفا را به پروردگارش نسبت داده است؟! پس فيض و خير و شرافت از خداى تعالى است، و شر و نقصان و پستى از ما است. و در اين رابطه خداى تعالى مى‏فرمايد: پس هر آنچه از نيكى به تو رسد از جانب خداست، و هر آنچه از بدى به تو رسد از ناحيه خودت مى‏باشد. گر چه به گونه‏اى همه‏اش از جانب اللّه است.

و كتابهاى دانشمندان اين فن و مخصوصا كتابهاى فيلسوف شيرازى صدر الحكماء المتألهين به طور تصريح و اشاره و از طريق اقامه برهان پر است از اين مسأله، و بسيارى از مسائل الهى و اصول اعتقادى و اسرار قضا و قدر مبتنى بر اين مساله است كه اكنون مجال ذكر آنها نيست و بر كشف سرّشان رخصتى نه.

گفت:

آن يار كز او گشت سر دار بلند

جرمش آن بود كه اسرار هويدا مى‏كرد

و ما سخن خود را با ذكر كلامى از اين استاد الهى به پايان مى‏رسانيم:

كلام صدر المتألهين در بازگشت شرور به حيثيت امكان‏

او در كتاب كبيرش (اسفار) مى‏گويد: حاصل آنكه: نقيصه‏ها و ذميمه‏ها در وجودهاى ممكن به خصوصيت‏هايى كه در محل‏ها و قابل‏هاست بر مى‏گردد نه به اصل وجود از آن حيث كه وجود است. و با اين مطلب، شبهه دوگانه پرستان (كه به دو خالق معتقدند: خالق خير و خالق شر) دفع مى‏شود و توهم تناقضى كه در دو آيه كريمه هست بر طرف مى‏شود، و آن دو آيه از قرآن عزيز عبارتند از: آنچه از نيكى به تو برسد از خداست، و آنچه از بدى به تو برسد از ناحيه خودت مى‏باشد. و آيه ديگر كه مى‏فرمايد: بگو همه از جانب خداست. و چه اشاره‏اى زيبا به لطافت اين مسأله شده است كه متصل به اين آيه مى‏فرمايد: اين مردم را چه شده است كه هيچ نمى‏فهمند؟ پايان آنچه مقصود ما بود از سخن اين فيلسوف. و هر كس علاقمند باشد كه مسأله را روشن‏تر درك كند به كتابهاى او مراجعه كند مخصوصا به كتاب كبيرش (اسفار).

اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ مِنْ سُلْطانِكَ بِادْوَمِهِ، وَ كُلُّ سُلْطانِكَ دائِمٌ، اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ بِسُلْطانِكَ كُلِّهِ.

ح 17ح بار الها از تو سؤال مى‏كنم به جاويدترين سلطنت تو، و همه سلطنت تو جاويد است. بار الها از تو سؤال مى‏كنم به همه سلطنت تو.

كيفيت سلطنت حق متعال در همه عوالم‏

آرى از براى اوست سلطنت مطلقه در حضرت غيب كه به واسطه فيض اقدس، سلطنت مطلقه بر اسماء و صفات الهيه و صور اسماء يعنى اعيان ثابته دارد، و به واسطه فيض مقدس در حضرت شهادت بر ماهيات كليه و هويت‏هاى جزئى سلطنت مطلقه دارد، جز آنكه به هنگام رجوع همه به سوى او سلطنت تامه‏اش به توسط انسان كامل و ولى مطلق در قيامت كبرى بروز خواهد كرد، كه فرمايد: امروز ملك و سلطنت از آن كيست؟ (از آن اللّه واحد قهار است). و اشياء ممكن از آن جهت كه انتساب به خويشتن دارند هيچ سلطنتى ندارند، چنانكه فرمايد: اينان بجز اسم‏هايى نيستند كه شما و پدرانتان نامگذارى كرده‏ايد و خداوند بر آن حجتى و سلطنتى فرو نفرستاده است. ولى از آن جهت كه انتساب به او دارند از مراتب سلطنت او به شمار مى‏آيند.

و از اينجا معلوم مى‏شود سرّ جاودانى بودن سلطنت او كه مى‏گويد:

همه سلطنت تو دائم و جاويدان است.

پس سلطنت جاويد است، و آن كه سلطنت به او داده شده زايل و هالك است؛ همان‏گونه كه فيض قديم ازلى است ولى فيض‏گير حادث است.

اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ مِنْ مُلْكِكَ بِافْخَرِهِ، وَ كُلُّ مُلْكِكَ فاخِرٌ، اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ بِمُلْكِكَ كُلِّهِ.

ح 18ح بار الها از تو سؤال مى‏كنم به فاخرين ملكت، و همه ملك تو فاخر است، بار الها از تو سؤال مى‏كنم به همه ملكت.

معانى ملك حق تعالى‏

اگر ملك به معناى مملكت باشد چنانكه در آيه شريفه بگو: بار الها اى مالك ملك، مملكت را به هر كس كه بخواهى مى‏دهى به آن معنى است، و اگر به معناى مالكيت باشد چنانكه در آيه شريفه امروز مالكيت از آن كيست؟ بدان معنى است. در هر صورت فاخر بودن مالكيت حق تعالى و عظمت يكتايى‏اش در مالكيت بدان اعتبار است كه در حكمت متعاليه با دليل قطعى ثابت شده است كه نظام موجود تمام‏ترين نظامها و زيباترين نظامى است كه به تصور مى‏آيد. و چگونه اينچنين نباشد و حال آنكه نظام موجود سايه نظام علمى ربانى است كه تابع جمال جميل مطلق است. و فاخرتر بودنش به اعتبار مراتب غيبى مجرد و نظام عقلى و نشأه تجرد است (كه نظام در اين مراتب فاخرتر از نظام در بقيه مراتب و نشأه‏هاست).

پس مالكيت آسمان و زمين و ملكوت آنها از آن خداى تعالى است، و از حكومتش كسى را امكان فرار نبوده و ممكن نيست كسى از مملكت او بيرون باشد، زيرا ملك حق تعالى بر همه موجودات گسترش يافته است حتى بر اعيان اشياء ممتنع و بر اعدام. و همچنين سلطنت او گسترش دارد بر همه مراتب وجود، و هيچ چيز نيست مگر آنكه در تحت سلطنت او و مالكيت اوست؛ و به موسى عليه السّلام فرمود:

اى موسى من چاره توام كه هميشه ملازم تو هستم. و مر او راست غلبه تمام بر همه اشياء، و آنچه غلبه و سلطنت در عالم هست از ظهور غلبه و سلطان اوست، و هيچ جنبنده‏اى نيست مگر آنكه او اختيار آن را به دست دارد. چنانكه اين مطلب از مباحث گذشته روشن گرديد.

اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ مِنْ عُلُوِّكَ بِاعْلاهُ، وَ كُلُّ عُلُوِّكَ عالٍ، اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ بِعُلُوِّكَ كُلِّهِ.

ح 19ح بار الها از تو سؤال مى‏كنم به عالى‏ترين علوّت، و همه علوّ تو عالى است، بار الها از تو سؤال مى‏كنم به همه علوّت.

على از اسماء ذات است و علو حقيقى مخصوص ذات اوست‏

اوست برتر و بالاتر در عين حالى كه نزديك است، و اوست نزديك در عين حالى كه برتر و بالاتر است، و برترى مطلق از آن اوست و ساير مراتب وجودى در مرتبه پست‏تر قرار گرفته‏اند و برترى براى هيچ چيز بجز او نيست، بلكه برترى هر چيزى سايه برترى اوست.

و بنابر تحقيق شيخ عارف كامل ما (دام مجده) اسم على از اسماء ذات است، و از روايت كافى نيز همين استفاده مى‏شود كه شيخ محدثين محمد بن يعقوب كلينى (رضوان اللّه عليه) از ابن سنان نقل مى‏كند كه مى‏گويد: از ابى الحسن (امام رضا) عليه السّلام پرسيدم: خداوند پيش از آنكه خلق را بيافريند آيا به خويشتن عارف بود؟ فرمود: آرى. گفتم: خويشتن را مى‏ديد و از خود مى‏شنويد؟ فرمود: به ديدن خود و شنيدن از خود نيازى نداشت، زيرا نه از خود چيزى سؤال مى‏كرد و نه از خود چيزى مطالبه مى‏نمود، او خودش بود و خودش او بود، قدرتش نفوذ داشت و نيازى نداشت كه به خاطر خويش نامى براى خود بگذارد، و ليكن به خاطر غير خودش (و به خاطر ديگران) نامهايى از براى خود اختيار كرد تا آنان او را به آن نامها بخوانند، زيرا اگر به نامش خوانده نمى‏شد شناخته نمى‏شد. پس نخستين اسمى كه براى خود اختيار كرد (العلى العظيم) بود، زيرا او برترين همه اشياء بود، پس معناى او اللّه بود و نامش العلى العظيم. آن نخستين نام او بود، زيرا كه بر همه چيز علوّ و برترى يافت.

از اين روايت شريفه ظاهر مى‏شود كه على از اسماء ذاتيه است كه خداوند پيش از آفرينش خلق براى خود اختيار كرده است. و به اعتبار ديگر از اسماء صفت است، چنانكه از آخر روايت ظاهر مى‏شود كه مى‏فرمايد: بر همه چيز برترى يافت.

عارف كامل محدث كاشانى (قدّس اللّه نفسه) در شرح اين حديث شريف مى‏گويد: علو حقيقى از آن خداى سبحان است همچنان كه علو اضافى نيز از آن اوست. و اولى از خواص خداى سبحان است كه غير او را در آن شركت نيست. و از اين جهت فرمود: العلى العظيم را براى خود اختيار كرد.

من مى‏گويم: هيچ موجودى غير خدا در حقيقت علو با خدا اصلا شركت ندارد، زيرا موجودات از نظر جهات نفسى كه اصلا علوى ندارند، و از نظر جهات حقى، علوشان فانى در علو اوست و حكم و حيثيتى از براى آنان نيست بلكه همگى مستهلك در ذات او هستند.