پيرامون توجّه ، در نماز در روايت آمده كه امام صادق (ع ) فرمود: وقتى حضرت على (ع ) براى اقامه نماز مى ايستاد، و وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّموات وَالاَْرْضَ.: (روى و تمام وجود خويش را به سوى خداوندى نمودم كه آسمانها و زمين را پديد آورد.)مى فرمود، رنگ صورت مباركش دگرگون مى شد، به حدّى كه در چهره اش نمايان مى گرديد.

2 - نيز در حديث آمده كه : حضرت امام حسن بن علىّ (ع ) هرگاه از وضوء گرفتن فارغ مى شد، رنگ چهره اش دگرگون مى شد.

در اين باره از آن بزرگوار پرسيده شد. فرمود: كسى كه مى خواهد بر خداوندِ صاحبِ عرش - جلّ و عزّ - وارد شود، شايسته است كه رنگش ‍ دگرگون شود.

3 - همچنين روايت شده كه مولايمان امام صادق (ع ) فرمود: هنگامى كه وقت نماز مى رسيد، پوست بدن علىّ بن الحسين (ع ) مى لرزيد، و رنگش ‍ زرد مى شد، و مانند شاخه [ويا: برگ ] خشك درخت خرما به خود مى لرزيد.

4 - مشابه آنچه كه درباره مولايمان علىّ (ع ) در هنگام گفتن لفظ وَجَّهْتُ وَجْهِىَ نقل نموديم ، درباره مولايمان امام زين العابدين (ع ) نيز روايت شده است .

5 - همچنين اين دو بزرگوار هنگامى كه شروع به خواندن دعاىِ توجّه مى نمودند، رنگشان زرد گشته ، و خوف از خداوند - جلّ جلاله - بر آنان نمايان مى شده ، زيرا به شكوه و هيبت پادشاهى كه در پيشگاهش ‍ مى ايستاده اند، معرفت و آگاهى داشته اند.

6 - باز در جاى ديگران كتاب مطالبى پيرامون خوف پيامبر اكرم (ص ) و اهل بيت معصوم او(عليهم السلام ) هنگام اداى نماز خواهد آمد⁽¹¹³⁾، كه يقيناً از اين جهت ، از ايشان و تبعيّت نمى كنى و بر خلاف آنچه كه ايشان با پادشاه عالَميان معامله مى كرده اند، مى باشى .

حضور قلب در هنگام ورود در نماز

اكنون مى گويم : بر ما همگى واجب است ، به خاطر هيبت و احترامى كه خداوند - جلّ جلاله - ذاتاً مستحقّ آن است از او بيم داشته باشيم ، ولى چنان غافليم كه نه تنها از او بيم نداريم ، بلكه به جهت پيروى از خوف معصومين (عليهم السلام ) كه مقتدا و الگوى ما در عبادات الهى هستند، از خدا نمى هراسيم ، و همچنين به خاطر مخالفتهاى پى درپى خود با خواسته هاى او و كوچك شمردن امر و نهى و حبّ و قرب و مناجات مقدّسش نيز از او بيم نداريم . و اين نادانى بزرگى به معبود است كه به جهل منكران و كافران نزديك است .

بنابراين ، شايسته است كه بنده هنگام گفتنِ وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّمواتِ وَالاْرْضَ: تحقيقاً توجّه كند كه در محضر حضرت حقّ است ، و اينكه مقصود خداوند - جلّ جلاله - و رسولش (ص ) از گفتن وَجَّهْتُ وَجْهِىَ... اين نيست كه : تنها صورتم را براى خداوندى كه آسمانها و زمين را پديد آورد، رو به قبله نموده ام ؛ بلكه منظور اين است كه صورتِ قلب و عقل خويش را از منحرف شدن و توجّه به غير او - جلّ جلاله - از تمام امور خوشايند و ناخوشايند، به سوى خداوندى نمودم كه آسمانها و زمين را پديد آورد.

به بعضى از عارفان گفته شد: چه نيكو با صورت ظاهر در نماز اقبال و توجّه دارى ؟ فرمود: اگر صورت ظاهرم منحرف نشود، صورتِ دلم بسيار منحرف مى شود.

بنابراين ، وقتى صورتِ قلب بكلّى به خداوند - جلّ جلاله - اقبال و توجّه داشته باشد، اعضا و جوارح نيز بر اساس هدفى كه براى آن آفريده شده اند يعنى عبادت و پرستش حضرت حقّ، بر خداوند - جلّ جلاله - توجّه مى كنند، زيرا رابطه آنها با قلب مانند فرمانروا و رعيّت است .

اختلاف حالات نمازگزاران در هنگام دخول در نماز

1 - اگر نمازگزار با اين حالت وارد نماز شود، همانند كسانى كه به خدا توجّه دارند وارد نماز شده است ، و اگر اين حالت تا پايان نماز استمرار داشته باشد، به آمال و آرزوى خويش نايل و كامياب خواهد شد.

2 - اگر نمازگزار در حالى كه مولاى او وى را مشاهده مى كند، بلغزد و از او روى برگرداند، حالش بسان حال لغزش كنندگان خواهد بود كه هنگام گام برداشتن در مسير، گاهى افتاده و گاهى مى ايستند، و چه بسا همين لغزش ، دنيا و آخرت وى را تباه نموده و به واسطه آن ، اقبال و توجّه به پروردگارش ‍ - جلّ جلاله - و خشنودى او از دستش برود.

3 - اگر نمازگزار در حال گفتن وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ از هيبت قرار گرفتن در محضر حضرت حقّ و رعايت حُرمت او كه واجب است ، غفلت داشته باشد و يا خود را به غفلت بزند، در اين گفتارش كه مى گويد: با تمام وجود به خداوندى كه آسمانها و زمين را پديد آورده ، توجّه نموده و روى آورده ام . دروغگو بوده ، و نمازش را با خيانت و دروغ و بهتان آغاز نموده است . و حال كسى كه آغاز نمازش تصريح به دروغ و باطل و دشمنى باشد، چگونه خواهد بود؟ آيا مستحقّ ذلّت و خوارى نخواهد بود؟!

4 - اگر نمازگزار در حال قيام براى انجام نماز و وارد شدن در آن صفت شخص تنبل و كسى را داشته باشد كه نماز را بر خود سنگين مى داند، لازم است حال كسانى را كه با حالت كسالت و تنبلى به نماز مى ايستند در صريح قرآن بنگرد،⁽¹¹⁴⁾ و با خود بيانديشد كه اگر پيش از حضور در اين نماز، دوستى يا برخى از ياوران پادشاه ، كه محبوب اوست بر او وارد مى شدند، چگونه براى احترام آنان بپا مى خاست و بدون احساس تنبلى و سنگينى بر آنان و توجّه مى نمود، و لازم است بداند كه خداوند - جلّ جلاله - محقّقاً در نزد او از بندگانش پست تر است . و چه خطر هولناكى !

4 - آداب ستايش و ثناى پروردگار

در خطبه كتاب گذشت كه : ستايش و تمجيد از وظايف كسانى است كه ميان خود و خداوند - جلّ جلاله - از تمام خيانتها و گناهان رسته باشد، و امّا كسى كه امر واجب مهمّى كه وقتش تنگ شده بر گردن اوست ، بايد ابتدا چيزى را كه مهمّتر است انجام دهد و بعد چيز مهمّتر در مرحله بعد و... . و مهمّترين واجب بر او پيش از وارد شدن در نماز و ستايش و تمجيد پروردگار، توبه نمودن و بجا آوردنِ واجبات عينىِ متعيّن بر اوست ، خواه واجبات قلبى باشند و يا بدنى و يا مالى و يا مربوط به اعمال ديگر.

1 - از جمله آدابى كه انسان بايد هنگام ستايش و ثناى الهى رعايت كند، آن است كه :

1 - لذّت و تعلّق خاطرش به ستايش خداوند - جلّ و جلاله - و تمجيد و ثناى و سپاسگزارى از او نزد او لذّت بخش تر و محبوبتر از ستودن و مدح و ثناى تمام بندگانى باشد كه در نزد او عزيز هستند و نيز از مدح و ستايش ‍ تمام اهل دنيا براى او در تمام امور باشد. و اين ترجيح در محبّت مدح و ستايش خداوند - جلّ جلاله - و شكر و سپاسگزارى از او بايد به اندازه تفاوتى باشد كه او - جلّ جلاله - در جلال و عظمت و حقّ اِنْعام و بخشش ‍ با بندگانش دارد.

2 - اگر بنده از بجا آوردن حقّ اين مقام عاجز و ناتوان باشد، حدّاقل بايد محبّت مدح و ستايش و شكر و سپاسگزارى از خداوند - جّل جلاله - در دلش ، از مدح و ثناى اهل اِنْعام از خلايق ، يا شكر و سپاس از پادشاهان اسلامى ترجيح داشته باشد.

3 - امّا اگر حال بنده از اين مقام نيز ناقص باشد، و در مدح و ثناى خداوند - جّل جلاله - و شكر و سپاسگزارى او سبحانه ، از بردگان و بندگانش پست تر باشد، مسلّماً ستايش و تمجيد خدا را بسيار كوچك و سبك شمرده ، و مستحقّ امورى خواهد بود كه وعده عذاب و تهديد الهى متضمّن آن است .

آداب در هنگام گفتن : مالِكِ يَوْمِ الدّينِ ⁽¹¹⁵⁾

توجّه داشته باش كه يوم الدّين ، روز حساب و عرضه بر پادشاه عالَميان و آشكار شدن باطن انسانهاست در محضر تمام كسانى كه بنده اسرار خود را از آنان پنهان مى كرد، لذا شايسته است كه نمازگزار در اين حال از امورى كه در روز حساب و سؤ ال بيم آن مى رود، بيم و هراس داشته باشد.

در روايت آمده كه مولايمان امام زين العابدين (ع )، هم او كه صاحب مقام والايى ، در عبادت خداوند بود، هنگامى كه مالِكِ يَوْمِ الدّين . مى فرمود، مكرّر آن را قرائت مى نمود، تا بحدّى كه هركس آن حضرت را مى ديد، گمان مى كرد كه حضرتش نزديك است جان بسپارد.

وَ مَا الْخوْفَ مِنْهُ يَحْذَرُونَ، وَلاَ الْخَنا

عَلَيْهِمْ، وَلكِنْ هَيْبَةً هِىَ ماهِيا(116)

- اين بزرگواران به خاطر خوف گناه ، از خدا نمى هراسند، و هيچ نقصى در اعمالشان ، و يا سخن نامربوطى در گفتارشان نيست ، بلكه به خاطر هيبت و بيم از عظمت الهى چنينند، هيبتى آنچنانى كه قابل توصيف نيست .

و خود آگاهى كه مولايمان امام زين العابدين (ع ) الگو و مقتداى ما در امور دنيوى و اُخروى است ، پس با توسّل جستن به هدايت و انوار خداوند - جلّ جلاله - سوار بر مركبهاى يقين ، گام به گام از او پيروى كن ، كه خداوند - جلّ جلاله - قادر است تو را به مقامات عارفان كه خود سبحانه زيبنده آن است ، نايل گرداند.

5 - آداب در هنگام گفتن : إِيّاكَ نَعْبُدُ، وَ إِيّاكَ نَسْتَعينُ ⁽¹¹⁷⁾

توجّه داشته باش كه شايسته است بنده در هنگام گفتن إِيّاكَ نَعْبُدُ. صادق باشد. و مقصودم از اين سخن آن است كه : هنگام به زبان آوردن آن مقصود عبادت خداوند - جلّ جلاله - به اميد نيل به منافع زودرس دنيوى يا ثواب ديررس اُخروى ، يا دفع امورى كه در دنيا يا در روز قيامت كه مردگان به اراده خداوند سبحان زنده مى شوند - از آن بيم دارى باشد، در حقيقت نَفْس خود را عبادت نموده اى ، و عبادتت به خاطر نَفْس ‍ خويش و براى اميال و خواسته ها و لذّاتت بوده ، و از آن جهت كه خداوند - جلّ جلاله - شايسته عبادت است او را عبادت ننموده اى ، لذا إِيّاكَ نَعْبُدُ گفتن تو دروغ و بهتان بوده ، و تو را از نيل به كاميابى و رسيدن به سلامت و نيكبختى جلوگيرى نموده ، و نامت در ديوان و دفتر دروغگويان ثبت خواهد شد، و مسلّماً با اين كار نفس خويش را در معرض هلاكت و نابودى قرار خواهى داد. آيا كلام پاك و خجسته الهى را نشنيده اى كه مى فرمايد:

إِنَّما يَفْتَرِى الْكَذِبَ الَّذينَ لايُؤْمِنُوَن . ⁽¹¹⁸⁾

- تنها كسانى كه ايمان نيآورده اند، به دروغ به ديگران افتراء مى بندند.

و همچنين سزاوار است در گفتنِ وَ إِيّاكَ نَسْتَعينُ نيز صادق باشى ، و در دل حقيقتاً و يقيناً جز از خداوند - جلّ جلاله - يارى نجويى ؛ زيرا اگر در اين حال در دل از نيرو و قدرت خويش و يا از دنيا و يا مال يا از افراد نيرومند طرفدار خويش يا از آمال و آرزوها و امور ديگر غير از اينها يارى بجويى ، ولى در هنگام گفتن إِيّاكَ نَسْتَعينُ قصد كنى كه يار و ياورى جز خدا ندارى ، دروغ گفته و خود را به خطر انداخته اى و خدا را خوار و كوچك شمرده ، و به او بهتان زده اى ، و مستحقّ عواقب كوچك شمردن مولاى خود مى گردى .

6 - آداب نمازگزار در دعاهاى نماز

اينك آدابى را كه بنده بايد در دعاهاى نماز مانند إِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ و در هر جايى از نماز كه از او خواسته شده با قلب سليم و دل پاك دعا نمايد - رعايت كند، ذكر مى كنيم :

بخشى از مواردى را كه تضرّع كنندگان به درگاه الهى بايد رعايت كنند، همراه با شرح آن از ديدگاه عقل و نقل ، پيش از اين ذكر نموديم ⁽¹¹⁹⁾، اينك مى گوييم :

مبادا به خصوص در هنگام مخاطَب قرار دادن مولى و پروردگار خويش ، از تهذيب نَفْس و دل خويش كوتاهى كنى ؛ زيرا اگر در حال خواستن چيزى از خداوند - جلّ جلاله - حضور قلب نداشته باشى ، يا غفلت داشته باشى ، يا نسبت به جلالت و آن مقام كم احترامى نموده و كوچك بشمارى ، حال تو مانند آن خواهد بود كه هنگام مورد خطاب قرار دادن پادشاهى از پادشاهان دنيا براى برآورده ساختن حاجتى ، پشت به او نمايى . آيا نمى دانى كه اگر در حال سخن گفتن با پادشاهان پشت به آنها بكنى ، يا به جاى اقبال و توجّه به آنان ، به غفلت و كوچك شمردن آن سرگرم باشى ، مستحقّ آن مى گردى كه در جواب اين عمل تو، تو را از حضورشان برانند، و از مهر و رحمتشان محروم گردانند؟ و چه بسا كه اگر تو را در اثر اين بى احترامى و اهانت به زندان بياندازند، و شكنجه و آزار بسيارت دهند، باز باورت اين خواهد بود كه گناه شكنجه هايى كه مى كشى ، از توست . و خويشتن را مستحقّ مؤاخذه بر كوتاهى ات مى بينى ؛ بنابراين ، نكند كه احترام مالك دنيا و آخرت در نزد تو از حُرمت پادشاهانى كه يكى از بندگان او در اين دنياى حقير و فانى اند، كمتر باشد.

و اگر با ابتلا به اين حالت غفلت كه ذكر نموديم ، اجابت دعاهايت به تاءخير افتاد، گناه از توست ، و خداوند - جلّ جلاله - به تو نيكى فرموده كه عقوبت آن جنايتها و گناهانت را عفو نموده است .

و مبادا به قلبت خطور كند يا با زبان بگويى - چنانكه از برخى از غافلانى كه حقيقت دين و ايمان در دلشان وارد نشده شنيده مى شود كه بر شيوه افزون طلبى مى گويند - : ما دعا مى كنيم و استجابت آن را به صورتى كه در قرآن ذكر شده ، نمى بينيم . به گونه اى كه گويى به پندار آنان خداوند - جلّ جلاله - در استجابت دعا، خُلف وعده نموده است . كه اين كار در نزد اهل ايمان بسان كفر است .

زيرا اگر شناخت يقينى به خداوند - جلّ جلاله - داشتند، بر گفتن اين سخن اقدام نمى كردند كه در محضرش - كه عقل را مى رُبايد - بگويند كه : تو به ما وعده دادى كه دعايمان را مستجاب نمايى ، ولى در اجابت آن خُلف وعده نمودى . بلكه اين سخنان به خاطر آن است كه يا آنان هنگام دعا به حضرت حقّ معرفت و شناخت ندارند، يا هنگام ايستادن در محضر خداوند - جلّ جلاله - متذكّر نيستند كه در محضر مالك دنيا و دين قرار دارند. اينان شايسته آنند كه خداوند - جلّ جلاله - از استجابت دعاهايشان روى برگرداند، و ايشان را همين بس كه او - جلّ جلاله - از مؤاخذه آنان بر غفلتها و نادانى هايشان عفو نموده است .

در روايت آمده كه به مولايمان امام صادق - صلوات اللّه عليه - عرض ‍ شد: چه شده ما را كه به درگاه خداوند - جلّ جلاله - دعا مى كنيم ، ولى دعايمان مستجاب نمى گردد؟ فرمود: زيرا شما نسبت به كسى كه مى خوانيد، آگاهى و شناخت نداريد.

7 - ذكر آداب معنوى قرائت قرآن

اينك آدابى را كه بايد بنده در نمازها به صورت اجمالى در هنگام قرائت تمام آيات قرآن رعايت كند ذكر مى كنيم :

قابل توجّه است كه از جمله آدابى كه بايد بنده هنگام تكلّم با مولايش ‍ كه مى داند به او مى نگرد، رعايت كند اين است كه : ابتدا به مقام والاى او توجّه كند و متذكّر شود كه در محضر او قرار دارد. و نيز گوش فرا دادن به كلام او را براى خود مايه شرافت بداند و از آن احساس لذّت كند، و در برابر عظمت او مؤدّب باشد، سپس كلام مقدّس او را به نيّت نيابت از خداوند - جلّ جلاله - و اينكه گويى خداوند خود كلامش را قرائت مى نمايد و نيز خداوند - جلّ جلاله - به او توجّه نموده و كلام پاكش را از او مى شنود، تلاوت نمايد.

بنابراين ، مبادا حال تو در هنگام تلاوت قرآن شريف پست تر از هنگامى باشد كه برخى از كتابهاى نگاشته شده را به منظور نزديكى جستن به نويسندگان آنها كه در تمام امور به آنان محتاج هستى - در حضور آنان قرائت مى كنى ؛ زيرا خود آگاهى كه هنگام خواندن كتابى حضور نويسنده آن تمام تلاش خود را در حضور قلب بذل مى نمايى ، و در پاكيزه ساختن زبان خويش نهايت كوشش را مى كنى ، و با تمام باطن و حفظ نمودن نفس ‍ خويش در حركتها و سكناتت ، توجّه خويش را منعطف به او و خواندن كتابش مى كنى ، پس مبادا خداوند - جلّ جلاله - در هنگام قرائت كلامش ‍ در نزد تو كمتر از ساير نويسندگان باشد، زيرا اگر خداوند - جلّ جلاله - را پست تر از اين حال بشمارى ، نسبت به هلاكت و استحقاق عقوبت نزديكتر خواهى بود.

در اين باره ، به كسى اقتدا كن كه ادّعا مى كنى به انوارش هدايت يافته و از راه و روشش الگو مى گيرى ، كه روايت شده مولايمان جعفر بن محمّد صادق (ع ) در حال قرائت قرآن در نماز، حالت بى هوشى به او دست داد، وقتى به هوش آمد، از آن بزرگوار پرسيده شد: چه چيز باعث شد كه شما به اين حالت مبتلا شديد؟ حضرت فرمود (به اين مضمون ) كه : پيوسته آيات قرآن را تكرار مى نمودم ، تا اينكه به حالتى رسيدم كه گويى آن را از كسى كه نازل فرمود شفاهاً و به مكاشفه و عيان مى شنوم ، لذا قوّه بشرى تاب مكاشفه جلال الهى را نياورد.

اى كسى كه از حقيقت اين مطلب آگاه نيستى ، مبادا آن را بعيد بشمارى ، يا شيطان در صحّت آنچه كه روايت نموديم ، شكّ و ترديد در تو ايجاد نمايد، بلكه آن را باور كن ، آيا نشنيدى كه خداوند - جلّ جلاله - مى فرمايد:

فَلَمّا تَجَلّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ، جَعَلَهُ دَكّاً، وَخَرَّ مُوسى صَعِقاً. ⁽¹²⁰⁾

- پس هنگامى كه پروردگارش به كوه تجلّى فرمود، آن را فروپاشانند، و حضرت موسى ]عليه السلام [ بيهوش به زمين افتاد.

و نيز در حديث آمده كه از حضرت صادق (ع ) پرسيده شد: چگونه پيامبر اكرم (ص ) براى مردم نماز مى گزارد و قرآن قرائت مى فرمود، ولى دلهاى اهل ايمان خاشع و نرم نمى شد؟ فرمود: پيامبر اكرم - صلوات اللّه عليه - به اندازه اى كه حال آنان تحمّل و توان داشت قرآن را براى آنان قرائت مى فرمود. (البتّه ما اين حديث را به صورت مختصر ذكر نموديم .)

بخشى ديگر صفات و حالات ابرار و نيكان در هنگام تلاوت قرآن كريم نيز كه در جاى جاى اين كتاب خواهد آمد، خود هشدار كاملى براى خردمندان است .

8 - آداب معنوى ركوع

شايسته است بنده هنگام گفتن تكبير ركوع ، با حالت ذلّت و خاكسارى و خضوع ، و حضور قلب ، ركوع نموده ، و نيّتش اين باشد: مقصودم از ركوع ، عبادت خداوند و مالك دنيا و آخرت من است ، و در حال ركوع ذلّت بندگى را در برابر كمال جلال الهى نشان دهد. چه نيكو خداوند به گوينده اين شعر الهام نموده كه :

إِذا كانَ مَنْ تَهْوى عَزيزاً، وَلَمْ تَكُنْ

ذَليلاً لَهُ، فَاقْرَ السَّلامَ عَلَى الْوَصْلِ

- هرگاه كسى كه دوستش مى دارى عزيز و سرافراز بود، و تو ذليل و خاكسار او نشدى ، پس بر وصل او بدرود گوى .

آيا نمى بينى كه از ادب بندگان با پادشاهانِ دار نيستى و زوال اين است كه : وقتى با آنها ملاقات نموده و بر آنان روى مى آورند، به قصد تعظيم و اجلال آنان براى آنان ركوع مى كنند، و در اين حالت متذكّر مى شوند كه در پيشگاه آنان قرار دارند، و مقصودشان از اين كار بزرگداشت آنان مى باشد، پس چگونه تو براى خداوند كه به اسرار انسان آگاه است و از هر بزرگى بزرگتر است ، بدون حضور قلب در پيشگاه خداوند و توجّه به او در برابر او ركوع و فروتنى مى كنى .⁽¹²¹⁾

از ديگر آدابى كه نمازگزار بايد در حال ركوع رعايت كند، آن است كه اگر در حال ركوع اين دعا را بخواند⁽¹²²⁾ كه :

[اءَلّلهُمَّ،]لَكَ خَشَعْتُ، وَ بِكَ آمَنْتُ، وَلَك اءَسْلَمْتُ، وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، وَ اءَنْتَ رَبّى ، خَشَعَ لَكَ سَمْعى وَ بَصَرى وَ مُخّى وَ عَصَبى [وَ عِظامى ] وَ ما اءَقَلَّتْهُ قَدَماىَ، للّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ.

- [خداوندا،] تنها براى تو خشوع نمودم ، و فقط به تو ايمان آوردم ، و تنها تسليم توام ، و فقط بر توكّل نمودم ، و تويى پروردگارم ، گوش و چشم و مغز و عصب [و استخوانها]و هر چه كه قدمهايم آنها را حمل مى نمايد [يعنى تمام اعضاى بدنم ]، براى تو خشوع و فروتنى نموده است ، براى خداوندى كه پروردگار عالَميان است .

توجّه داشته باشد كه در اين گفتار، صفات كسانى را ادّعا مى كند كه با تمام اعضاى خويش حقيقتاً و يقيناً متوجّه خداوند گرديده و تسليم و سرسپرده او گشته و بر او توكّل نموده اند. پس مبادا عضوى از اعضاى تو خضوع و خشوع نداشته و تسليم خداوند - جلّ جلاله - نباشد، يا در امرى از امور دنيا و دين بر خدا توكّل ننموده ، و در نتيجه در اين سخن از دروغگويان باشى ، كه اگر نماز را با دروغ و بهتان بستن به خداوندى كه مالك اوّلين و آخرين است بجا آورى ، كدامين نماز براى تو باقى خواهد ماند؟

از جمله آداب ركوع كه بايد بنده رعايت كند اين است كه : پيش از اَداى كامل انواعِ خاكسارى بندگى براى مولاى خود، در برداشتن سر از ركوع شتاب ننمايد، چنانكه از مقتدايمان روايت نموديم و نيز در روايت ديگر آمده كه امام صادق (ع ) فرمود: علىّ (ع ) به اندازه اى ركوع مى نمود كه عرق او جارى مى شد، بحدّى كه از طول ايستادن ركوع عرق بر گامهايش ‍ مى ريخت .

اى كسى كه نسبت به روح و قلب و بدن و جگر [ويا: درون ] خود دلسوزى مى كنى ، اين بزرگواران كسانى هستند كه خداوند هدايتشان فرموده ، پس به راهنماييهاى ايشان اقتدا كن .

از ديگر آدابى كه بايد در ركوع رعايت شود آن است كه وقتى بنده - بعد از آنچه كه ذكر نموديم - سر از ركوع بلند كرد، بايد سر برداشتن او، همراه با وقار و آرامش باشد؛ زيرا مولاى او، او را مى بيند؛ و هنگامى كه :

سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ، اءَهْلُ الْكِبْرِيآءِ وَ الْعَظَمَةِ وَالْجُودِ وَ الْجَبَرُوتِ.

- خداوند، ستايش هركس را كه او را مى ستايد مى شنود، خداوندى كه اهل بزرگمنشى و عظمت وجُود و كبر و سركشى است .

مى گويد، هنگام ذكر كبرياء و عظمت و جبروت الهى دستهايش را به عنوان خاكسارى براى معبود خويش دراز نمايد، و هنگام ذكر جود و بخشش الهى با اميدوارى آنها را بگشايد.