سرايا در سال دوم هجرت

1- سريه حمزه بن سيف‏البحر ساحل درياى سرخ⁴⁶.
2- سريه عبيده بن حارث بدفع لشكر قريش كه عزم مدينه داشتند⁴⁷.
3- سريه سعد بن ابى‏وقاص كه مأمور الحزار در جحفه شدند⁴⁸.
4- سريه حمزه بن عبدالمطلب كه بساحل بحر ناحيه العيض رفته‏اند⁴⁹.
5- سريه عبدالله بن حجش كه به نخله رفته‏اند⁵⁰.
6- سريه سالم بن زبير براى قتل ابوعفك⁵¹.
7- سريه عمير و قتل عصماء بنت مروان زوجه يزيدالجطمى كه از جهودان بد زبان بود⁵².

سراياى سال سوم

8- سريه زيد بن حارثه بقصد كاروان قريش⁵³.
9- سريه محمد بن مسلمه و قتل كعب بن اشرت جهودى⁵⁴.
10- سريه رجيع بسر كردگى مرثد بن ابى‏مرثد و همراهى ده نفر به طايفه عظل و قاره⁵⁵.
11- سريه ابوسلمه مخزومى بقبيله بنى اسد⁵⁶.

سراياى سال چهارم

12- سريه منذر بن عمير ساعد كه براى ارشاد بزرگان نجد و قبيله بنى عامر اعزام شدند و در نتيجه حيله و پيمان شكنى مورد تهاجم و قتل شدند⁵⁷.

سراياى سال پنجم

13- سريه ابو عبيده بن‏جراح به سيف‏البحر ساحل درياى سرخ⁵⁸.

سراياى سال ششم

14- سريه بلال بن‏الحارث بر مالك بن كنانه⁵⁹.
15- سريه بشر بن سويدالجهنى بن حادث بن كنانه⁶⁰.
16- سريه محمد بن مسلمه به‏ارض ضربه و بنى كلاب⁶¹.
17- سريه عمربن خطاب به قاره⁶².
18- سريه عكاشه بن محض به‏ارض ضربه غمره و قوم بنى اسد⁶³.
19- سريه محمد بن مسلمه به‏ارض ذى‏قصه به قبيله ثعلبه⁶⁴.
20- سريه ابوعبيده بن حراح بعد از محمد بن مسلمه به قوم بنى اسد⁶⁵.
21- سريه زيد بن حارثه بخاك جموم به قبيله بنى سليم و اسير گرفتن حليمه مادر رضاعى يعمر و شوهر او⁶⁶.
22- سريه زيد بن حادثه به كاروان قريش در اراضى عصص⁶⁷.
23- سريه عبدالرحمن بن عوف به قبيله بنى كلب در ارض دومه الحندل⁶⁸.
24- سريه على (عليه السلام) بارض فدك بر سر بنى‏سعد بن بكر⁶⁹.
25- سريه زيد بن‏حادثه بوادى‏القراء بر قبيله بنى بكر و فزاره و بنى بدر⁷⁰.
26- سريه محمد بن مسلمه به نجد و اسير گرفتن شمامه بن آثال⁷¹.

سراياى سال هفتم

27- سريه ابوبكر با سلمه بن الاكوع بر قبيله بنى كلاب⁷².
28- سريه محيصه بن مسعود به‏ارض فدك⁷³.
29- سريه غايب بن عبدالله به قبيله بنى غول و بنى عبدبن ثعلبه⁷⁴.
30- سريه على (عليه السلام) به يمن نگارنده ناسخ درسريه على به يمن در سال هفتم ترديد نموده و در سال دهم معتبر دانسته⁷⁵.
31- سريه عبدالله بن ابى حدرد به ارض اضيم بر قبيله عامر بن الاظبط⁷⁶.
32- سريه عبدالله بن رواحه بر دفع بشرين زرام يهودى⁷⁷.
33- سريه عيينه بن حصين بدفع قبيله بنى عنبر⁷⁸.

سراياى سال هشتم

34- سريه غالب بن عبدالله ليثى باراضى‏كديد بر سر كوه بنى‏الملوح⁷⁹.
35- سريه غالب بن عبدالله ليثى به فدك و قتل نهيك بن مرداس بدست اسامه بن زيد در حال اقرار باسلام⁸⁰.
36- سريه عبدالله بن ابى‏العوجابه قبيله بنى‏سليم و شهادت او با ياران خود⁸¹.
37- سريه شجاع بن وهب بر بنى عامر⁸².
38- سريه ابو عبيده بن جراح به قبيله جهيئه⁸³.
39- سريه خالد بن وليد براى تخريب بتخانه عزى⁸⁴.
40- سريه خالد بن وليد به‏ارض غميضا ويلملم⁸⁵

سراياى سال نهم

41- سريه قطبه بن عامر بقبيله خثعم⁸⁶.
42- سريه علقمه بن مجدر باراضى جده⁸⁷.
43- سريه على (عليه السلام) بتخريب بتخانه قيس در قبيله حى و فرار عدى بن حاتم و اسير شدن خواهرش⁸⁸.
44- سريه ابو عبيده بطايفه جذام فرار زنباع بن روح⁸⁹.
45- سريه سعد بن عباده به قبيله بنى سليم⁹⁰.
46- سريه خالد بن وليد به دومه الجندل به قبيله اكيدر بن عبدالملك⁹¹.

سراياى سال دهم

47- سريه خالد بن وليد بر سر بنى‏الحارث⁹².

حاصل از غزوات و سرايا چه شد؟

نتيجه غزوات و سرايا اين شد كه سراسر حاشيه شرقى بحر احمر كه شامل حجاز و يمن است و قسمتى از خاك حضرموت و عربستان مركزى بتصرف مسلمين درآمد و بر خاك عمان نيز تسلط پيدا كردند.
و يك روح سلحشورى در مسلمانان بوجود آورد كه تا قرن سوم هجرى دعوت قرآن را از شرق بسر حدات چين و حدود كشور هند و از شمال به ماوراءالنهر و خوارزم و قفقاز و درياى سياه و حدود متصرفات دولت روم، و از غرب به كليه جهات شمالى افريقا و خاك اسپانيا و اغلب جزاير درياى مديترانه رسانيدند و رسماً اسلام در اين سرزمين‏ها حكومت نمود.

شوراى جنگى دو سرباز سالخورده

روز پنجشنبه پنجم شوال سوم هجرت نيروهاى قريش در دامنه كوه احد پياده شد. پيامبر همان روز و شب جمعه را در مدينه ماند. روز جمعه شوراى جنگى تشكيل داد. در يك انجمن بزرگى كه افسران و سربازان دلير اسلام در آنجا حاضر بودند با نداى رسا فرمودند اشيروا على⁹³ يعنى نظريه خود را در طرز دفاع ارتش قريش بيان كنيد. يكنفر بنام عبدالله ابى كه از منافقان درجه يك مدينه بود نظريه قلعه‏دارى پيشنهاد نمود يعنى مسلمانان از شهر بيرون نروند فقط از برجها و ساختمانها استفاده كنند، زنان از بالاى بامها و برجها بر سر دشمن سنگ بريزند، مردان در كوچه‏ها نبرد كنند. عده‏اى از پيران و سالخوردگان اين نظريه را تأييد مى‏كردند.
ولى جوانان مخصوصاً آنان كه در جنگ بدر شركت نكرده بودند با اين نظريه سخت مخالف بودند و مى‏گفتند اين نحو دفاع عيب و ننگ است كه جلو دشمن را بلادفاع گذاريم تا وارد خانه‏ها شود، دلاوران و فداكاران توحيد و قرآن در خانه بنشينند، در نبرد بدر عده ما كمتر بود مع‏الوصوف پيروزى نصيب ما گرديد.
حمزه افسر رشيد اسلام گفت بخدائيكه قرآن را نازل كرده است امروز غذا نخواهم خورد تا آنكه در بيرون شهر با دشمن نبرد كنم، اين دسته اصرار مى‏كردند كه ارتش اسلام از شهر بيرون روند. از آن ميان دو پيرمرد بى تابى مى‏كردند:
1- پيرمردى بنام حثيمه برخاست و گفت اى پيغمبر خدا قريش يكسال است دست بفعاليت زده توانسته‏اند قبايل عرب را با خود همراه سازند هرگاه ما براى دفاع خيمه بيرون نزنيم چه بسا آنها مدينه را محاصره كنند و براى ابد جرأت پيدا كنند. من تأسف مى‏خورم كه در جنگ بدر توفيق شركت پيدا نكردم در حاليكه من و فرزندم از صميم قلب مايل بوديم در آن نبرد شركت كنيم و هر دو بديگرى سبقت ميجستيم بالاخره به فرزندم گفتم تو جوانى آرزوهاى زيادى در پيش دارى مى‏توانى نيروى جوانى خود را در موارد بهتر از اين هم مصرف نمائى ولى عمر من سپرى شده است آينده من درخشانى ندارد لازم است كه من در اين جهاد مقدس جنگ بدر شركت بنمايم و تو بجاى من بار زندگى بازماندگانم را بدوش‏گيرى.
و لكن اصرار و شدة علاقه فرزندم در اين موضوع بحدى بود كه طرفين قرار گذاشتيم كه با قرعه اين مشكل را حل كنيم. قرعه بنام وى درآمد و او در جنگ بدر به شهادت رسيد. ديشب در تمام نفاط اين شهر سخن محاصره قريش بود من با همين افكار بخواب رفتم فرزند عزيزم را در خواب ديدم كه در باغهاى بهشت قدم مى‏زد او با يك نداى محبت آميز رو بمن كرد و گفت پدرجان در انتظار تو هستم اين را گفت و رو به پيشواى اسلام نمود و گفت اى پيامبر خدا محاسن من سفيد شده و استخوانم فرسوده گشته تقاضا دارم از خداى متعال شهادت از براى من بخواهيد كه صيرم تمام شده زندگى براى من بصورت يك زندان در آمده.
2- عمرو بن جموح پيرمردى بود قد خميده كه نيروى جسمانى خود را از دست داده بود، و يك پاى او آسيب ديده بود، چهار پسر رشيد دلاور خود را به منطقه كوه احد اعزام كرده خانه دل او از اين جهت روشن و درخشان بود.
مع‏الوصف با كمال خون گرمى خود را آماده جنگ ساخت هرچه خويشان وى از شركت او جلوگيرى كردند و گفتند قانون نظامى اسلامى هرگز بامثال شما اجازه نمى‏دهد علاوه چهار پسر از خود فرستاده‏اى بسخنان آنها وقعى نگذاشت و گفت آيا انصافست چنين سعادت را پسرانم ببرند و من دستم خالى بماند.
و شخصاً بخدمت پيغمبر رسيد و عرض كرد خويشان من مرا از شركت در جهاد باز مى‏دارند، واى رسول محترم از كثرت عشقم به شربت شهادت در راه اسلام زندگى به من لذتى ندارد و نظر شما چيست؟ پيامبر بقيافه پيرمرد نگاهى انداخت و سيماى نورانى او از ضمير باطنى وى حكايت مى‏كرد چنين فرمود: اما انت فقد عذرك‏الله فلا جهاد عليك يعنى اما تو خدايت معذورت كرده از تو جهاد نمى‏خواهد.
ولى اين پيرمرد اصرار كدر و التماس نمود. پيامبر درحاليكه اقوام او ويرا احاطه كرده بودند فرمود: مانع نشويد تا در راه دين خود شربت شهادت بنوشد.
اين مرد شجاعت وقتيكه راه مقصود را بروى خود بازديد فوراً بخانه برگشت سلاح جنگ را برداشت و با آغوش باز باستقبال مرگ شتافت. هنگاميكه از خانه خارج مى‏شد دستها را بلند كرده عرض نمود: اللهم لاتردنى الى اهلى و ارزقنى الشهاده خدايا مرا باهل خود بازنگردان و شهادت را بمن ارزانى دار.
دعايش مستجاب گرديد نه تنها بشهادت رسيد بلكه جسد او را هم خداوند نگذاشت از منطقه قتلگاه احد بيرون رود.

يكزن جنازه عزيزان خود را ميبرد

بطوريكه همسر عمروبن جموح بنام هند جسد شوهرش عمرو و پسرش خلاد بن عمرو و برادرش عبدالله بن حزام را حمل بر شترى كرده بود بمدينه مى‏برد. شتر وقتى كه بمنتهاى حره‏مى‏رسيد زانو بزمين مى‏زد هرچه هنده او را سنگ و چوب مى‏زد از جاى حركت نمى‏كرد و هر وقت هم كه برمى‏خاست مثل باد بكوه احد مى‏رفت. هنده ناچار ماجراى پراسرار شتر را بحضور پيامبر عرضه داشت. حضرت فرمود شتر بدين امر مأمور است زيرا عمرو خودش از خدا خواسته كه بميدنه بازنگردد.
سپس پيغمبر بمنظور دلدارى هند فرمود فرشتگان بر سر برادرت عبدالله بال گسترده‏اند و چشم دوخته‏اند كه كجا دفن مى‏شود. او و شوهرت عمرو و پسرت خلاد در بهشت رفيق همديگرند. از رسول‏خدا درخواست كرد دعا فرمايد خداوند او را با عزيزانش محشورش فرمايد.
اين زن با اينكه اساس عزت دنيوى را از دست داده بود در برابر مرگ هرسه عزيز خود صبور و بردبار بود و در مقابل تأسف ديگران كه بحال او ميكردند مى‏گفت تنها وجود پيامبر سالم مانده بر ما هر گونه مصيبت سهل است.
رسول گرامى دستور داد هردو نفر سه نفر كه با هم قرابت نزديكى داشتند دريك قبر گذاشتند. عبدالله را هم با عمرو هردو را بلكه پسرش خلاد را هم با آنها بيك قبر گذاشتند و اين عبدالله پدر جابر انصاريست. نقل شده كه قبر عبدالله و عمرو بن‏جموح در سيلاب واقع شده بود هر وقت سيلاب آمد از خاك قبر آنها برد، جسد عبدالله نمايان شد ديدند دست بر جراحت خويش است و چون دست برداشتند خون جارى شد دوباره دست بجاى خود گذاشتند و در زمان حكومت معاويه چشمه‏اى از احد احداث كردند و مجراى آب از قبور شهداء واقع شد. معاويه بدون پروا اعلان نمود كه بايد هر كس قبر نزديكان خود را باز كند و جنازه شهداء را بجاى ديگر انتقال دهند هر قبريكه باز مى شد مثل اين بود كه تازه دفن شده تا مجراى آب بقبر عبدالله و عمرو بن‏جموح رسيد آنان را از قبر در آوردند جابر مى‏گويد بعد از چهل و شش سال جسد پدرم بدون تغيير گويا در خواب بود.
(ناسخ جلد حضرت رسول)
بايد يزيد جسد پسر پيغمبر را بلادفن بگذارد و درباره او هرچه شنيده‏اى شگفت نباشد. وقتيكه معاويه قبور اصحاب عظام را نبش مى‏كند و اجساد آنها را بيرون مى‏ريزد از نطفه چنين شخصى بايد پناه بخدا برد.

صف آرائى روز احد و پرچمدارى مصعب

خلاصه رسول خدا نماز جمعه را خواند وارد منزل شده زره پوشيد سپرى به پشت انداخت و كمانى بشانه آويخت و نيزه بدست گرفته شمشير حمايل كرد با لشكريكه بالغ بهزار نفر بود مدينه را بقصد احد ترك گفت.
بامداد روز شنبه هفتم شوال در برابر نيروهاى متهاجم و متجاوز قريش صف‏آرائى كرد. عكاشه بن‏محض اسدى و زبير بن عوام را با صد مرد برميمنه و ابوسلمه مخزومى را با مقداداسود برميسره لشكر گماشت و ابوعبيده بن‏الجراح را با سعد وقاص بر مقدمه واداشت و ساقه لشكر را بمقداد بن عمرو سپرد.
در اين وقت رسول خدا فرمود حامل پرچم كفار كيست؟ گفتند از قبيله بنى عبدالدار است فرمود نحن احق بالوفاء منهم چون مصعب از اين قبيله بود و پرچم‏داران قريش اغلب از اين قبيله مى‏شد باين علت نسخت پرچم اسلام بدست مصعبت سپرد شده علاوه بر اينكه مصعب داراى شرائط پرچمدارى بحد كمال بود زيرا پرچمدار هميشه از افراد ورزيده و با شهامت و بلند همت و با استقامت انتخاب مى‏شود و مصعب تا آخرين نفسى كه داشت پشت بدشمن نكرد.
فرار مسلمانها در قلب وى كوچكترين ضعفى احداث ننمود و در دقائق حساس كه پيامبر از هر طرف مورد هجوم دشمن شده بود، مصعب مردانه جنگ مى‏كرد و از پيغمبر دشمن را دفع مى‏كرد چنانچه دست راستش در هنگام دفاع از عبدالله بن قميئه كه برسول گرامى سوء قصد كرده بود قطع گرديد. فوراً اين آيه را تلاوت نمود و هنوز فرود نشده بود كه خداوند بزبان مصعب جارى نمود وما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل افان مات او قتل انقلبتم على اعقابكم و من ينقلب على عقبيه فلن يضرالله شيئا:
نيست پيغمبر مگر فرستاده خدا اگر رحلت فرمايد يا كشته شود محال نباشد، پيشتر از اين هم انبياء از جهان رخت بسته‏اند، نبايد بندگان مرتد شوند و اگر مرتد شوند خدا را زبان نرسانند.
مصعب پس از تلاوت، پرچم را بدست چپ گرفت. ابن قميئه دست چپ را قطع كرد مجدداً اين آيه را قرائت نمود. ابن قميئه اين نوبت بروى زخم منكر وارد كرد تا شهيد شد علم بيفتاد خداوند عزوجل ملكى بصورت مصعب فرستاد پرچم را برداشت چون جنگ پايان يافت پيامبر خواست از اين سرباز فداكار بلند همت كه مرگ را چند بار معاينه كرد و پا بفرار نگذاشت تشكر كند و علم را از او بگيرد فرمود تقدم يا مصعب آن ملك عرض كرد من مصعب نيستم پيغمبر فهميد مصعب شهيد شده. آنگاه علم را بزمين گذاشت.
ابوالروم برادر مصعب علم را برداشت و تا بمدينه پيش روى پيغمبر گرفت ولكن اكثر مورخين نوشته‏اند كه پس از كشته شدن مصعب ابن عمير رسول خدا پرچم را بعلى (عليه السلام) داد.
در اين وقت حمنه دختر جحش خواهر زينب همسر پيغمبر كه بسراغ بردارش عبدالله و خال خود حمزه و شوهرش مصعب بيرون آمده بود با پيامبر مواجه شد. حضرت فرمود اى حمنه در بليات و مصائب صبور باش عرض كرد بر كدام مصيبت صابر باشم فرمود بر مرگ برادرت عبدالله، گفت: انالله و انا اليه راجعون گوارا باد او را شهادت. دوباره فرمود صبر كن عرض كرد: به چه صبر كنم فرمود بمرگ دائى خود حمزه ابن عبدالمطلب باز گفت انالله و انا اليه راجعون گوارا باد او را شهادت.
بار سوم حضرتش او را امر بر صبر فرمود عرض كرد باز به كه صبر كنم فرمود بر شوهرت مصعب بن عمير حمنه شديداً ناله كرد و گفت وا حزناه رسول خدا فرمود چرا در آن دو نفر گريه نكردى عرض كرد يا رسول الله يتيم شدن فرزندانش را با خطر آورده‏ام آرى حضرت ابوالفضل دل مادرش ام‏البنين و همسرش لبابه دختر عبيدالله بن عباس را اگر درباره مرگ خود يكمرتبه داغدار نمود درباره دو نفر يتيم خود بنام فضل و عبدالله كه از لبابه خانم بودند هر روز صد مرتبه مى‏سوزانيد. ام‏البنين اين فرزندان را با خود بقبرستان بقيع ميبرد تا زنده بود ناله مى‏كرد اشك مى‏ريخت.

ابود دجانه يا برنده افتخار

روز احد رسول خدا شمشيرى داشت كه بر او نوشته شده بود فى الجبن عار و فى الاقبال مكرمه رو بسربازان و فداكاران نمود فرمود كيست كه اين شمشير از من بگيرد حق آنرا اداء كند عمر بن خطاب و زبير بن عوام برخاستند ولى پيغمبر امتناع فرمود (ابودجانه انصارى) كه سرباز دلير بود برخاست و گفت حق اين شمشير چيست؟ پيامبر فرمود آنقدر با آن رزم كنى تا خم شود ابو دجانه عرض كرد من از عهده آن حاضرم كه برآيم شمشير از حضرتش گرفت و دستمال سرخ كه آنرا عصابه مرگ مى‏گويند به سر بست و هر موقع اين دستمال بسر مى‏بست نشانه اين بود كه تاجان بر لب دارد نبرد خواهد نمود.
ابو دجانه بسان يك پلنگ مغرور راه مى‏رفت و از افتخاريكه نصيب وى شده بود فوق‏العاده مسرور بود و اين اشعار را مى‏سرود:

انا الذى عاهدنى خليلى ان لااقوم الدهر فى الكيول

و نحن بالنصح لدالنجيل اضرب بسيف الله و الرسول

رسول خدا فرمود اين رقم راه رفتن را خدا دوست نمى‏دارد مگر در مثل اين موارد ابودجانه مانند شير كه عقب شكار مى‏رود خود را بسپاه دشمن زد بهر سو كه متوجه ميشد مرد و مركب را بخاك مى‏انداخت صفوف قريش را در هم شكسته خود را بدامنه كوه رسانيده هند همسر ابوسفيان را با عده‏اى از زنان قريش مشاهده نمود كه سپاه خودشانرا بر جنگ تحريك مى كنند خواست روزگار را از وجود ناپاك او پاك سازد بخاطر آورد كه شمشير رسول خدا صلى الله عليه و آله پاكتر از آنست كه با خون چنين زنى آلوده شود و هند از ترس سخت ناله كرد همه پا بفرار گداشتند.
زبير بن عوام كه خود سرباز دلاورى بود و از آنكه رسول خدا شمشير باو نداد سخت ناراحت بود با خود گفت من بايد ابودجانه را تعقيب كنم تا پايه شجاعت او را ببينم مى‏گويد من در ميان دنبال او بودم هيچ قهرمانى با او روبرو نمى شد مگر آنكه او را از پاى در ميآورد سپس مى‏گويد ميان ارتش قريش پهلوانى بود كه زخميهاى مسلمانان را بلافاصله سر مى بريد و من از اين عمل سخت ناراحت بودم از اتفاق با ابودجه روبرو گرديد پس از تعاقب ضربات و حملات شديد ميان آنها قهرمان بدست ابودجه كشته شد.
ابودجانه بود كه در سخت‏ترين حالات پيغمبر كه در محاصره چهار نفر هم‏پيمان بنام مغيره پسر عاص⁹⁴ و عتبه بن ابى وقاص، عبدالله بن قميئه، عبدالله بن حميد قرار گرفته بود.
ابودجانه با سرعت تمام بسراغ پيغمبر آمد با يك شمشير عبدالله را از پا در آورد و بقيه را متفرق ساخت رسول خدا از ابودجانه تشكر نمود و گفت خرشه اللهم ارض عن ابن خرشه كما انا اراض پروردگارا از پسر خرشه راضى باش بطوريكه من از او راضى هستم.
وى از آن هشت تن بود كه در حفظ پيغمبر پيمان مرگ بسته بودند. ابودجانه از آن افرادى بود كه تا آخر در ميدان نبرد استقامت ورزيد و هرگز پا بفرار نگذاشت. او بود كه باعلى (عليه السلام) بعد از فرار مسلمين از پيغمبر خدا دفاع مى‏كردند. در اين هنگام چشم پيغمبر بر وى افتاد فرمود ابودجانه من بيعت خود را از تو باز گرفتم جان خود را از اين مهلكه بسلامت رها ساز اما على (عليه السلام) او پاره جان من است. ابودجانه فوق‏العاده متأثر و غمگين شد و با شدت بگريست و گفت بخدا من هرگز از بيعت جان رها نخواهم كرد بكجا روم بوى همسرم كه خواهد مرد و يا بخانه‏ام شوم كه ويران خواهد شد، يا بآرزوى مالم بر گردم كه فانى خواهد شد از اجلم گريزم كه زود خواهد رسيد، پيغمبر به حال او رقت كرد مجدداً اجازه دفاع داد وى از يك طرف و على (عليه السلام) از طرف ديگر حمله افكندند ابودجانه از كثرت زخم بيفتاد، على (عليه السلام) جسد او را نزد پيغمبر آورد، ابودجانه عرض كرد آيا بيعت خود را بآخر رسانيدم حضرت فرمود بلى و در حق وى دعاى خير فرمود (ناسخ جلد حضرت رسول).

سپاه پابفرار گذاشته ام‏عماره جان سپر مى‏كند

بلى وفادارى و ثبات قدم در هر كس پيدا نمى‏شود. از كوه احد مسلمين دسته دسته پابفرار مى‏گذاشت يكنفر از رسول خدا صدا زد اى صاحب سپر سپرت را بينداز او هم بگذاشت و بگذشت.
ام‏عماره كه مشگى به پشت گرفته سقايت سپاه را بعهده گرفته بود سپر را گرفت در برابر پيغمبر خدا مردانه ايستاد اتفاقاً شوهر وى خزيمه و پسرانش عبدالله و عماره حاضر جنگ بودند، هنگامى كه ام‏عماره در پيشاپيش پيغمبر جان سپر كرده بود بفرزندش عبدالله زخم گران وارد شد او فوراً زخم پسرش را بست و گفت برخيز از پيغمبر جان سپر كن و اين مادر خوبان بآن كسيكه زخم به پسرش وارد كرده بود حمله كرد با يك ضربتى او را از پا در آورد پيغمبر فوق‏العاده مشعوف گرديد و فرمود قصاص خود كردى و خدا را شكر كن، از رسول خدا تقاضا نمود كه بخواهد او و پسرش در بهشت در بهشت ملازم حضرتش باشد، رسول خدا فرمود اللهم اجعلهم رفقائى فى الجنة نظير اين راد مردان و شيرزنان ثابت قدم فقط در سپاه حسين بن على (عليه السلام) پيدا شد ابوالفضل را هر چه برادرش مرخص فرمود جدا نشد و زهير بن قين و مادر وهب و قاسم.

ميدان نبرد و يك افسر رشيد

حمزه عموى پيغمبر از شجاعان عرب و قهرمانان نامى اسلام بود. او بود كه با اصرار تمام ارتش اسلام را براى جلوگيرى دشمن، نيرو را بكوه احد كشيد. او بود در مكه پيغمبر را از شر بت پرستان عنود با تمام نيرو در آن لحظات حساس حفظ نمود و در يك انجمن بزرگ قريش بجبران توهين و اذيتى كه ابوجهل درباره پيامبر انجام داده بود سر او را شكست و كسى جرئت براى دفاع و مقاومت نكرد.
وى همان افسر ارشد جانبازى بود كه در جنگ بدر قهرمان قريش عتبه را از پاى در آورد و گروهى را مجروح ساخت و عده‏اى را بديار عدم رهسپار نمود و او را هدفى جز دفاع از حريم حق و فضيلت و برقرارى آزادى در محيط عربستان نبود.
و او همان دلاور رشيد بود كه طعيمه عموى جبير بن مطعم را در بدر كشت و جبير غلام‏خود وحشى را كه نژاداً حبشى بود، بجنگ احد فرستاده و مأمور كرده بود كه يكى از سه نفر پيغمبر (صلى الله عليه و آله و سلم) و على (عليه السلام) و حمزه (عليه السلام) را براى گرفتن انتقام خون پدر از پاى درآورد، ولى وحشى در پاسخ، غير از حمزه را قول نداد و گفت من هرگز بپيغمبر دسترسى نمى‏توانم پيدا كنم؛ زيرا ياران او آنى از او غفلت ندارند، على نيز در ميدان جنگ فوق‏العاده بيدار است، ولى خشم و غضب حمزه در نبرد بقدرى زياد است كه در موقع جنگ خود را نپرهيزد شايد بتوانم از طريق حيله و اغفال او را از پاى درآورم.
جبير هم بهمين تعداد رضايت داد و قول داد در صورت موفقيت او را آزاد كند. گروهى معتقدند كه اين قرارداد را هنده همسر ابوسفيان با اوبست براى انتقام پدرش عتبه.
غلام حبشى بازگو مى‏كند: روز احد من دنبال حمزه بودم او بسان شير خشمگين بقلب سپاه حمله مى‏برد و بهر كس مى‏رسيد بيجان مى‏ساخت من خود را در پشت سنگها پنهان كردم، او را نميديد و گرماگرم مشغول نبرد بود تا اينكه بساع بن عبدالعزى را ديد مانند هژبر آشفته بر او حمله برد من از كمين درآمده و مانند حبشى‏هاى ديگر در انداختن حربه ماهر بودم و كمتر خطا مى‏كردم. من از عقب او دويده بفاصله معينى حربه خود را بسوى حمزه پرتاب كردم بر تهيگاهش نشست و از ميان دو پاى او در آمد، او با آن زخم سنگين از پاى ننشست، مانند آتش برق بمن حمله كرد و من چاره جز فرار نديدم برخى مرا تعقيب كرد تا شدت درد و كثرت خونريزى او را از مقصد بازداشت و بهمان حالت ماند تا روح از بدن جدا شد. سپس با كمال احتياط بسوى او رفتم و خنجر در آورده بلشگرگاه قريش برگشتم.
وحشى بعد از برگشتن بمكه آزاد شد و در آنجا مى‏زيست تا مكه فتح شد او بطائف گريخت، بفاصله كمى، آنجا بتصرف سپاه اسلام در آمد، وحشى خواست بكشور شام رود و از آنجا بجائى رود كه صداى اسلام را نشنود كسى از دوستانش بوى گفت هر جا روى از چنگال ياران محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) جان بسلامت نخواهى برد جز اينكه اسلام را قبول كنى و بطور ناشناس دست بدامن پيامبر برسانى سپس اسلام خود را اظهار كنى.
مى‏گويد در طائف چهره پوشيده، درحالتيكه شهادتين بر زبان جارى ساختم خدمت پيغمبر رسيدم بمن نگاهى كرد و فرمود تو وحشى هستى؟ گفتى بلى فرمود چگونه حمزه را كشتى؟ من عين جريان را گفتم.
رسول خدا متأثر شد و فرمود: ويحك غيب وجهك فلا اريتك: تا زنده‏ام خودت را از من پوشيده‏دار تا تو را نبينم. تا پيغمبر زنده بود خود را از رسول خدا پنهان مى‏كردم. در زمان خليفه اول ظاهر شدم. وحشى در پايان عمر بسان زاغ سياهى بود و بر اثر عملهاى ناشايست نام او از دفتر ارتش زدوده شد.
پيامبر علاقه زايد از حدى به عمويش داشت، بطوريكه پس از فراغت از جنگ، در اولين فرصت سراغ او را گرفت بتعاقب، حارث بن عاصمه و على (عليه السلام) را عقب او فرستاد و پس از شنيدن مرگ عموى خود، ببالين وى آمد، بسيار اشك ريخت و فرمود تا حال چنين منظره‏اى كه خشم آورنده‏تر باشد غير از اين نديده بودم. سپس بعمويش نوحه گفت و از خدا بر اى خود صبر و شكيبائى طلبيد و از شدت حزن فرمود اگر بقريش دست يابم، هفتاد تن از آنان را مثله خواهم كرد و جبرئيل آيه و ان عاقبتم فغاقبوا بمثل ماعوقبتم به ولئن صبرتم لهو خير للصابرين و اصبر و ماصبرك الابالله را فرود آورد و پيغمبر را دلدارى داد. سپس رداى خود را بر روى جسد عمويش كشيد و پاهاى او كه بيرون مانده بود با گياه بيابان پوشانيد.

صفيه بر سر نعش حمزه

وضع جسد حمزه بحدى اسف آور بود، وقتيكه پيغمبر از دور خواهر او را ديد بفرزندش زبير فرمود از آمدن مادرش مانع شود زبير بر حسب دستور جلو مادر را گرفت، وى اظهار داشت بپيغمبر سلام برسان و بگو من سرگذشت برادرم را مى‏دانم ولكن مى‏خواهم سر نعش او حاضر شده بر وى دعا نمايم. زبير عرايض مادر را بعرض پيغمبر رسانيد، مجدداً برگشت باجازه رسول اكرم صفيه حاضر شد و نماز به جنازه او خواند، با آنكه گفته بود تحمل و صبر خواهم نمود، خودش را نتوانست نگاه دارد ناله دلسوز بر آورد بطوريكه پيغمبر و فاطمه بگريه در آمدند. سپس پيغمبر فرمود لن اصاب بمثلك ابدا هرگز بدينگونه مصيبت گرفتار نشده بودم.
در نظر پيغمبر عموى سردارش بقدرى بزرگ و گرامى بود كه دوست مى‏داشت همه اهل مدينه بر او گريه كنند و اهل مدينه همينكه از گرفتگى پيغمبر با خبر شدند از علت وى پرسيدند فرمود لكن حمزه لابواكى له هيهنا در اين زمين غربت عمويم گريه كننده ندارد⁹⁵.
عموم مهاجر و انصار به بانوانشان گفتند برويد در خانه حمزه گريه كنيد وقتى پيغمبر اين را شنيد خوشحال گرديد و آنها را دعا فرمود، هنگام شهادت فقط بانوى وى سلمى بنت عميس در مدينه بود.
بى شك گريه و زارى و تشكيل مجلس ترحيم براى مردگان نفع اخروى ندارد ولكن يك نوع تجليل و احترام و حاكى از شخصيت مرده است، بطوريكه از ائمه اطهار هم مالى از ماترك خود اختصاص داده‏اند كه تا ده سال درمنى و عرفات ايام حج اقامه عزا شود. بنا بروايتى اما باقر هشتصد درهم براى تعزيه وصيت فرمود و از امام صادق بازگو شده كه پدرم فرمود: اى جعفر از مال من وقفى بكن براى ندبه كنندگان كه ده سال درمنى در موسم حج بر من گريه و ندبه كنند و رسم ماتم مرا تجديد نمايند⁹⁶.

انتقام مختار از عمر سعد

هنگاميكه مختار پسر ابو عبيده بن مسعود ثقفى در كوفه بخونخواهى شهداى طف خروج كرد، آنان را در سخت‏ترين شكنجه بقتل رسانيد.
عبدالله بن جعده مخزومى كه مختار او را عزيز و ارجمند مى‏داشت و داماد حضرت على بود براى ابن سعد امان خواست و مختار از آنجائيكه هيچ وقت تقاضاى او را رد نمى‏كرد و از طرفى خواهر مختار در خانه ابن سعد بود و شايد علل سياسى ديگر هم در بين بود، او را رد نكرد بوسيله او عمر سعد در امان بود و اين جريان در مدينه بسمع محمد حنفيه رسيد.
نامه‏اى بمختار نوشت كه تو بوسيله محبت خاندان پيغمبر قيام كردى و پيوسته شعار تو اين بود كه هر وقت بر قاتلان پسر رسول خدا ظفر يابم هيچيك را باقى نگذارم، اكنون رئيس و سرسلسله ايشان عمر سعد در امان تو زندگى مى‏كند و هر صبح و شام بخانه تو رفت و آمد دارد و تو با او مدارا مى‏كنيد و من هرگز خيال نمى‏كردم چشم تو قاتل حسين (عليه السلام) را ببيند.
وقتى كه نامه بمختار رسيد، گفت بخدا سوگند فرزند حيدر كرار درست مى‏فرمايد، جبران گذشته را خواهم كرد. روزى در مجلس رسمى خود گفت من امروز مردى را خواهم كشت كه داراى چنين علامات و مشخصات است و با كشتن او ملائكه مقربين و طوائف مسلمين مسرور خواهند گشت. در آن انجمن هيثم بن اسود اين سخن را شنيد، دانست كه مختار عمرسعد را قصد كرده؛ زيرا با آن اوصاف در كوفه غير از او نبود از آنجائيكه ميانه او با سعد سوابق دوستى برقرار بود، فرزند خود را فرستاد تا او را سخن مختار خبردار كند. ابن سعد در جواب فرزند هيثم گفت ريشه پيمان مختار با من محكم و ناگسيختنى است و كسى نمى‏تواند او را متزلزل كند، سپس حفص بن عمر سعد كه خواهرزاده مختار بود وارد شد، مختار او را در پهلوى خود نشانيد و احترام نمود.
مختار ابو عمر را كه رئيس لشكر بود طلبيد و او را در پنهان فرمود بخانه ابن سعد مى‏روى و باو مى‏گوئى امير ترا مى‏طلبد، اگر اجابت نمود پيش من بياور و اگر رداء و طيلسان خود را طلبيد، گردنش را بزن كه منظور از آن شمشير است.
ابوعمر طبق فرمان مختار با جمعى بسراى عمر سعد آمد و بدون اجازه وارد شد چون نظر او بروى افتاد، خاطرش مشوش شد وگفت سبب آمدن شما چيست؟ گفتند فرمان امير را اجابت كن كه ترا مى‏خواهد. از اين سخن ترس و هراس بروى عارض شد، پرسيد امير چه مهمى با من دارد و حال آنكه ابن جعده امان براى من گرفته، سپس ورقه پيمان را در آورد. ابو عمر ديد كه مختار نوشته عمر سعد اولادش در امان مختار هستند ماداميكه احداث حدثى نكند. ابوعمر گفت يا اباحفض راست گفتى اما امان تو شرطى دارد كه از تو حدثى سر نزند و از آن زمان تا كنون لااقل از تو هر روز دو مرتبه حدث سرزده چگونه خون پسر مصطفى را از تو طلب نكرده و معذالك خاطر پريشان مدار شايد براى امرى تراخواسته است.
عمر سعد چون دانست كه قصه از چه قرار است فرياد زد كه اى غلام ردا و طليسان مرا بياور تا بدارالاماره روم ابوعمر فوراً سفارش مختار را بياد آورد گفت اى دشمن خدا مكر و خدعه تو ديگر اثر ندارد و شمشيرى بر سرش فرود آورد عمر به‏پشت در افتاد ياران ابوعمر سرش را بر روى فرش خود بريدند و پيش مختار آوردند پسرش حفض كه در پهلوى مختار نشسته بود، بوى گفتند مى‏شناسى اين سر از كيست؟ نگاهى كرد و گفت پدر من است و زندگانى بعد از وى ناگوار است مختار گفت او را به پدرش ملحق سازيد گفت امير من در كربلا نبودم. مختار فرمود چنين است اما تو فخر مى‏كردى كه پدرم قاتل حسين است و سر هردو را به پيشگاه محمد حنفيه فرستاد.
دقيقاً توجه كنيد كلام اعجازى امام (عليه السلام) چطور تحقق يافت هنگامى كه نصايح و موعظه امام را گوش نداد و برهان قاطع الهى را رد نمود، امام نفرين كرد و گفت: لابارك الله فى امرك و سلط عليك من يذبحك بعدى فى فراشك خداوند اين امر را برايت مبارك نكند و بر تو كسى را مسلط نمايد كه بعد از من بر روى فراشت تو را بكشد. اگر عمر سعد عاقل بود خير دنيا و آخرت را كه امام باو وعده كرد با آغوش باز قبول مى‏كرد. امام هفتم ميفرمود: اى هشام ان العاقل نظر الى الدنيا و الى‏اهلها فعلم آنها لاتنال الا بالمشقة عاقل خردمند بدنيا و اهل او مى‏نگرد و مى‏فهمد كه دنيا بدون زحمت حاصل نشود.
و پايه عشق و شجاعت مختار را بررسى و ارزيابى كنيد بنگريد كه در راه عشق حسينى و انتقام از خون حسين از نزديكترين ارحام خود كه خواهرزاده و خواهر و شوهر خواهر بود در گذشت.

مقدمه جنگ بدر و شوراى پيغمبر

سال دوم هجرت در شهر صيام پيامبر اسلام براى مصادره كالاهاى تجارتى قريش از مدينه خارج شد و رهسپار وادى بدر⁹⁷ گرديد و در گذرگاه شمالى آن در دامنه كوه العدوة الدنيا توقف نمود و در انتظار عبور كاروان بود كه گزارش تازه‏اى رسيد كه افكار فرماندهان ارتش اسلام را دگرگون ساخت و فصل جديدى در زندگى آنها گشود. گزارش به پيامبر دادند كه مردم مكه براى حفاظت كاروان از مكه بيرون آمده و در حوالى اين كوه تمركز يافته‏اند.
رسول خدا خود را در سر دو راهى ديد، از يك طرف او و ياران او براى مصادره كالاهاى تجارتى از مدينه بيرون آمده بودند و براى مقابله با يك ارتش مجهز مكه آمادگى نداشتند، چه از نظر نفرات، چه از نظر وسائل جنگى. از طرف ديگر اگر برگردند و عقب نشينى كنند، افتخاراتى كه در ساير مانورهاى جنگى و تظاهرات نظامى بدست آورده بودند از دست مى‏دادند و چه بسا دشمن سوء استفاده كرده، به جرئت خود ميافزود. از همه بالاتر اين بود كه اكثريت سربازان را جوانان انصار تشكيل مى‏داد فقط هفتاد و چهار نفر آنها از مهاجرين بودند و پيمانى كه انصار در عقبه با پيامبر بسته بودند يك پيمان دفاعى بود نه جنگى.
اكنون فرمانده كل قوا چه كند؟ چاره نديد جز اينكه شوراى جنگى تشكيل دهد و از افكار عمومى استفاده نمايد و از اين طريق مشكلات را حل نمايد.
پيغمبر برخاست و فرمود: اشيروا الى ايها الناس نظر شما چيست؟ نخست ابوبكر برخاست و گفت بزرگان و دلاوران قريش در اين ارتش شركت كرده‏اند، هرگز به آئين اسلام ايمان نياورده‏اند و از اوج عزت به حضيض ذلت سقوط نكرده‏اند و ما از مدينه با آمادگى كامل بيرون نيامده‏ايم خلاصه جنگ صلاح نيست.
سپس عمر برخاست، عين همين گفتار را تكرار نمود. رسول خدا فرمود بنشينيد. مقداد⁹⁸ از آن ميان آغاز سخن كرد و گفت يا رسول الله دلهاى ما با تو است و آنچه خداوند دستور داده تعقيب كن، بخدا سوگند هرگز سخنى را كه بنى‏اسرائيل بموسى گفتند كه اى موسى تو و پروردگارت برويد جهاد كنيد و ما در همين جا نشسته‏ايم، اذهب انت و ربك فقاتلا بشما نخواهيم گفت، بلكه عرض مى‏كنيم: اذهب انت و ربك فقاتلا انا معكما مقاتلون تو با عنايت خداوندى جهاد كن ما جان خود را در نبرد دشمن قربان مى‏كنيم. رسول خدا از شنيدن سخنان مقداد خوشحال گرديد و در حق وى دعا فرمود. چون هدف نهايى از تشكيل شورى بدست آوردن نطريه انصار بود، پيغمبر سخن خود را براى همين منظور تكرار فرمود و گفت: اشيروا الى ايهاالناس نظريه خود را ابراز نمائيد.
سعد بن معاذ انصارى بپاخاست و گفت گويا منظور شما ما هستيم رسول اكرم فرمود بلى گفت يا رسول الله ما بتو ايمان آورده‏ايم و تصديق مى‏كنيم آئين شما حق است و طبق پيمانها و مواثيق كه با شما بسته‏ايم هر چه تصميم بگيريد ولو وارد باين دريا شويد اشاره بدرياى سرخ نمود، ما از تو پيروى مى‏كنيم و هرگز احدى از ما در راه جانبازى دريغ نخواهد نمود فسربنا على بركة الله ما را بهر نقطه‏اى كه صلاح است روانه كن. گفتار سعد نشاط عجيبى در رسول خدا ايجاد نمود و سايه شوم نوميدى بكلى زايل گرديد. سخنان اين افسر با شهامت چنان هيجان‏انگيز بود كه رسول اكرم بلافاصله فرمان حركت صادر فرمود و گفت سيروا و ابشروا حركت كنيد و بشارت باد بر شما كه با ماكاروان روبرو خواهد شد و اموال آنها را مصادره خواهيد نمود و يا با نيروهاى امدادى كه براى نجات كاروان آمده‏اند نبرد خواهيد كرد.
سپاه اسلام بفرماندهى پيامبر اكرم براه افتاد و در نزديكى آبهاى بدر در يك نقطه‏اى كه كاملاً با اصول استتارى موافق بود، جاى گرفت و هر گونه تظاهرات كه باعث كشف اسرار گردد، جلوگيرى بعمل آمد. دستجاب مختلف شروع بكسب اطلاعات از قريش و كاروان نمودند و اطلاعات واصله از طرق مختلف بقرار زير بود:
الف نخست خود پيامبر با يك سرباز دلاور مسافتى راه رفتند و برئيس قبيله‏اى وارد شدند. بوى گفتند از قريش و محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) و ياران او چه اطلاعاتى داريد؟ وى چنين پاسخ گفت: بمن گزارشى رسيده كه قريش فلان روز از مكه حركت كرده است اگر گزارش درست باشد آنها در چنين مركزى هستند نقطه‏اى را كه نشان داده بود قريش درست در همانجا بودندو محمد و ياران او در چنين روزى از مدينه حركت كرده‏اند در صورت صحت گزارش او و يارانش بايد در فلان نقطه باشند. جائى را نشان داد كه سپاه اسلام درست در همان محل بودند.
ب يك عده كه در ميان آنها زبير بن عوام و سعد بن وقاص بود بفرماندهى على (عليه السلام) كنار آب بدر رفتند در نزديكى آب بدو نفر غلامى كه از قريش بود و دو شتر آب كشى همراه داشتند برخورد كردند و هر دو را دستگير كرده بمحضر پيامبر (عليه السلام) آوردند پس از بازجوئى معلوم شد كه اين دو غلام يكى متعلق به بنى الحجاج و ديگرى به بنى العاص است و مأمور به تهيه آب براى قريش هستند.
پيامبر از آنها پرسيد كه قريش كجا هستند؟ گفتند پشت كوهى كه در بالاى بيابان قرار دارد. سپس از تعدادشان پرسش فرمود گفتند تحقيقاً نمى‏دانيم. فرمود روزى چند شتر مى‏كشند؟ يك روز ده شتر روز ديگر نه شتر حضرت فرمود نفرات آنها بين نهصد و هزار است. بعداً از سران آنها سؤال كرد گفتند عتبه بن ربيعه، شيبه بن ربيعه، ابوالبختر بن هشام، ابوجهل بن هشام، حكم بن حزام و اميه بن خلف و.... در اين هنگام رو باصحاب خود كرد و فرمود، هذة مكة قدالقت اليكم افلاذكبدها شهر مكه جگر پاره‏هاى خود را بيرون انداخته است سپس دستور داد اين دو نفر را زندانى كنيد تا تحقيقات عميق‏تر شود.

اعزام جاسوس و جاسوسى عمار

ت- دو نفر مأمريت پيدا كردند كه وارد دهكده بدر شوند و اطلاعاتى از كاروان بعمل آورند. آنها در كنار تلى نزديك به آب پياده شدند وانمود كردند كه تشنه هستند و آمده‏اند آب بخورند اتفاقاً دو نفر را در كنار چاه ديدند كه با يكديگر سخن مى‏گويند. يكى بديگرى مى‏گويد چرا قرض خود را نمى‏پردازى؟ ميدانى كه من سخت احتياج دارم، وى پاسخ مى‏دهد فردا يا پس فردا كاروان قريش مى‏رسد و من براى كاروان كار مى‏كنم بدهى خود را مى‏پردازم.
هر دو سوار از استماع اين خبر خوشحال شدند با رعايت قاعده استتار، خود را بپيغمبر رسانيده، او را از آنچه شنيده بودند آگاه ساختند.
هنگام شب پيغمبر عمارياسر و عبدالله بن مسعود را دستور داده هر چه بتوانند از لشكر قريش خبرى و اطلاعاتى بدست آورند. ايشان شبانه گرداگرد سپاه دشمن را بادقت فحص كرده بمحضر رسول اكرم باز گشتند، گزارش دادند كه سپاه مشركين را بسيار بيمناك و وحشت زده يافتيم، بعلت آنكه از شيهه اسبان سخت جلوگيرى مى‏كردند⁹⁹. آرى اين كوششهاى بى سابقه و فعاليتهاى بى شائبه بود كه قريش و كليه سران و قبائل شبه جزيره را بوحشت و اضطراب انداخته بود، از ترس يكمشت مسلمان كم‏افراد و بدون سلاح خواب راحت نداشتند.
همان عمار بود كه در اسلام مأموريت‏هاى سخت و طاقت فرسا را انجام داد و در مقابل شدائد و احزاب مخالفين خاندان وحشى استقامت ورزيد و در جنگ صفين بدرجه شهادت نائل گشته، على (عليه السلام) ببالين سر او حاضر گشته سر او را بغل گرفت و اين شعار را در مرثيه وى خواند:

الا ايها الموت الذى ليس تاركى اراك بصيراً بالذين احبهم

ارحنى و قدافنيت لى كل خليل كأنك تنحو نحوهم بدليل

اى مرگ بيا مرا راحت كن. تو تمام دوستانم را از دستم گرفتى چنين پندارم كه تو تمام دوستان مرا مى‏شناسى. گويا يك راهنماى بصير آنان را به تو نشان مى‏دهد.
سپس فرمود هر كه بعمار گريه نكند، او را از مسلمانى حظ و نصيبى نيست.

واكنش شهادت عمار در سپاه دشمن‏

شهادت عمار نه تنها لشكر عراق را در هم شكست و همه افراد را افسرده كرد، بلكه انقلابى در معاويه ايجاد كرد. عبدالرحمان سلمى كه از ياران امير مؤمنان عليه السلام بود چنين گويد: پس از كشته شدن عمار نيمه شب بطور ناشناس وارد لشگرگاه معاويه شدم تا ببينم شهادت عمار در افكار آنان چه اثرى گذاشته. تصادفاً ديدم چهار نفر سوار با هم بصحبت پرداخته و از لشگر بازديد مى‏كنند. من هم اسب خود را در ميان ايشان راندم كه مبادا چيزى از گفتار آنان از دستم برود و ايشان معاويه و عمروعاص و عبدالله پسر عمروعاص وابوالاعور بودند.
عبدالله به پدرش عمروعاص گفت اين مرد را امروز كشتيد در حالى كه پيغمبر درباره‏اش اين چنين گفته بود. عمروعاص گفت پيغمبر درباره او چه گفته است؟ گفت مگر ياد ندارى هنگام ساختمان مسجد پيغمبر، مهاجر و انصار هر يك سنگ و يا خشت حمل مى‏كردند عمار ياسر دو سنگ با هم مى‏آورد تا آنكه از شدت خستگى بيهوش افتاد، پيامبر ببالين او حاضر شد و گرد و غبار از چهره عمار پاك مى‏كرد و مى‏گفت: ويحك يابن سميه الناس ينقلون حجراً حجراً و لبنة لبنة و انت تنقل لبنتين لبنتين رغبة منك فى الاجر و انت و يحك تقتلك الفئة الباغية اى پسر سميه همه مردم سنگ و خشت را يكى يكى حمل مى‏كنند و تو بطمع اجر آخرت دو تا دو حمل مى‏كنى ولى افسوس كه جمعيت ستمكار تو را شهيد مى‏كنند.
عمروعاص سر اسب خود را بطرف معاويه برگردانيد و گفت مى‏شنوى عبدالله چه مى‏گويد؟ معاويه گفته عبدالله را يك مرتبه هم از عمروعاص بررسى نمود و چنين گفت مثل آنكه پير و خرفت شده‏اى مگر ما عمار را كشتيم؟ عمار را كسى كشت كه او را با خود بميدان جنگ آورده است.
گفتار پوشالى معاويه در ميان لشكر شام طنين انداخت و مردم از خيمه‏ها بيرون ريختند و فرياد مى‏كشيدند كه عمار را آنكسى كشته است كه با خود آورده است. وقتى كه اين گفتار بگوش على (عليه السلام) رسيد با يك منطق حكيمانه و قوى جواب داد، بنابراين بايد گفت حمزه را نيز پيغمبر (صلى الله عليه و آله و سلم) كشته است¹⁰⁰.

قاتل عمار و گفتار حجاج

ابوالغاديه قاتل عمار ياسر، خود از پيغمبر (صلى الله عليه و آله و سلم) باز گو كرده كه مى‏فرمود: پس از من بكفر نگرائيد و همديگر را نكشيد و بدانيد كه در چنين حال حق با عمار ياسر است.
بازهم او گويد در روز صفين عمار را در جلو كتيبه ديدم كه مردى نيزه‏اى بر كتفش زد و كلاه خودش از سر بيفتاد من با شمشير براو حمله كردم و سرش را از بدن جدا ساختم!
ابوالغاديه تا زمان حجاج بن يوسف زنده بود. روزى وارد بر حجاج شد. وى مقدم او را گرامى داشت و پرسيد پسر سميه را تو كشتى؟ گفت آرى من كشتم. حجاج گفت هر كه مى‏خواهد شخصى را ببيند كه روز قيامت خيلى بزرگ جلوه مى‏كند اين مردى كه عمار ياسر را كشته است ببيند.
ابوالغاديه از حجاج انعام مى‏خواست و جواب مثبتى نشنيد، آنگاه گفت ما دنيا را براى اينها آماده ساختيم ولى بخود ما چيزى نمى‏دهند و مع ذالك گمان مى‏كند كه در قيامت بزرگ هستيم. حجاج گفت آرى بخدا سوگند آنكه دندانش مثل كوه احد ورانش باندازه جبل و رقان و جايگاهش باندازه شهر مدينه باشد بزرگ نيست؟ بخدا سوگند اگر تمام روى زمين در خون عمار شركت مى‏كردند همگى وارد دوزخ مى‏شدند¹⁰¹.

وجود عمار ميزان اعمل بود

ياران پيغمبر عمارياسر را ملاك حق و معيار حقيقت مى‏شناختند و هر گاه امرى برآنان مشتبه مى‏شد، فوراً اعمال عمار را وارسى و ملاك قرار مى‏دادند.
در صفين هم حقيقت را با عمار مى‏شناختند. ذوالكلاع حميرى در لشكر معاويه بود وى از عمروعاص شنيده بود كه پيغمبر فرموده عمار بر حق است ولى پس از صف آرائى در صفين از بودن عمار در لشكر عراق توجيهاتى مى‏كردند. گاهى مى‏گفتند عمار با ما جنگ نمى‏كند گاهى مى‏گفتند اصلاً بصفين حاضر نشده است گاهى مى‏گفتند اجباراً آمده است.
از اين نظر ذوالكلاع مقابل لشگر عراق ايستاد و پسر عموى خود ابونوح را بملاقات خود طلبيد و از او پرسيد عمارياسر در ميان شماست؟ وى گفت آرى عمار در لشگر عراق و جزء سپاه على (عليه السلام) است. سپس پرسيد آيا عمار درباره جنگ با لشگر معاويه اراده جدى دارد؟ و آيا اراده او با رضا رغبت است؟ ابونوح گفت عمار از من جدى‏تر است در حالى كه من دوست دارم كه تمام شما در يك بدن بوديد و آنرا سر مى‏بريدم و عمار مى‏گويد اگر بر ما پيروز شوند و تا شهر هجرما را تعقيب كنند ما بر حق و آنها بر باطل هستند.
ذوالكلاع از ابونوح تقاضا نمود ممكن است در پناه من بلشگر گاه ما بيائى و همين سخنان را با عمروعاص در ميان بگذارى شايد خداوند باين وسيله ميان دولشگر اصلاح دهد و ابونوح درخواست ذوالكلاع را پذيرفت و با هم پيش معاويه و عمروعاص رفتند. ذوالكلاع بعمروعاص گفت دوست دارى ترا بمردى خير خواه عاقل راهنمائى كنم و تو را از وضع عمار آگاه سازد؟ اين مرد ابونوح پسر عموى من است و از حال عمار آگاهى كامل دارد.
عمروعاص پرسيد ترا بخدا سوگند مى‏دهم هر چه مى‏پرسم راست بگوئى. آيا عمار در ميان شما است؟ ابونوح گفت چرا از ميان سپاه على تنها عمار را پرسيدى و اگر علت سوال را توضيح ندهى جواب نخواهم گفت. عمروعاص چنين توضيح داد از پيغمبر شنيده‏ام عمار را مردمان ستمكار مى‏كشند و او از حق جدا نمى‏شود و بدن عمار بر آتش حرام است. ابونوح با تعجب گفت: الله اكبر لا اله الا الله. آرى عمار در ميان ما است و درباره جنگ اراده جدى دارد.
عمروعاص گفت ترا بخدائيكه جز او خدائى نيست عمار برجنگ اراده جدى دارد؟ ابونوح گفت بخدايم قسم وى براى جنگ اراده جدى دارد وى در جنگ حمل بمن گفته بود بر اهل بصره غالب مى‏گرديم و چنين شد. ديروز هم گفت اگر ما را تا درختان خرماى هجر تعقيب كنيد باز هم يقين دارم ما بر حق و شما برباطليد.
ذوالكلاع كه با اين حرص و ولع در مقام تحقيق حقيقت بود در همان روزى كه عمار شهيد شد او هم قبل از عمار در لشكر معاويه كشته شد.
عمروعاص معاويه را گفت خوشحالم كه ذوالكلاع قبل از عمار كشته شد و اگر بعد از عمار زنده بود تمام لشگر ما را بطرف على بن ابى طالب سوق مى‏داد. كار ما را بر هم مى‏زد و شيرازه لشگر را از هم مى‏پاشيد¹⁰².

پى‏نوشتها:‌

46) ناسخ حضرت رسول از ص 59 - 107 تاريخ يعقوبى ص 52 - 53.
47) ناسخ حضرت رسول از ص 59 - 107 تاريخ يعقوبى ص 52 - 53.
48) ناسخ حضرت رسول از صفحه 59 - 107 تاريخ يعقوبى صفحه 52 - 53.
49) ناسخ حضرت رسول از صفحه 59 - 107 تاريخ يعقوبى صفحه 52 - 53.
50) ناسخ حضرت رسول از صفحه 59 - 107 تاريخ يعقوبى صفحه 52 - 53.
51) ناسخ حضرت رسول از صفحه 59 - 107 تاريخ يعقوبى صفحه 52 - 53.
52) ناسخ حضرت رسول از صفحه 59 - 107 تاريخ يعقوبى صفحه 52 - 53.
53) ناسخ حضرت رسول از صفحه 110 - 153 تاريخ يعقوبى صفحه 54.
54) ناسخ از حضرت رسول از صفحه 110 - 153 تاريخ يعقوبى صفحه 54.
55) ناسخ حضرت رسول از صفحه 110 - 153 تاريخ يعقوبى صفحه 54.
56) ناسخ حضرت رسول از صفحه 110 - 153 تاريخ يعقوبى صفحه 54.
57) ناسخ حضرت رسول از صفحه 154-201.
58) ناسخ حضرت رسول از صفحه 154 - 201.
59) ناسخ حضرت رسول از صفحه 202 - 205 تاريخ يعقوبى صفحه 55 - 57.
60) ناسخ حضرت رسول از صفحه 202 - 205 تاريخ يعقوبى صفحه 55 - 57.
61) ناسخ حضرت رسول از صفحه 202-205 تاريخ يعقوبى صفحه 55-57.
62) ناسخ حضرت رسول از صفحه 202 - 205 تاريخ يعقوبى صفحه 55 - 57.
63) ناسخ حضرت رسول از صفحه 202 - 205 تاريخ يعقوبى صفحه 55 - 57.
64) ناسخ حضرت رسول از صفحه 202 - 205 تاريخ يعقوبى صفحه 55 - 57.
65) ناسخ حضرت رسول از صفحه 202 - 205 تاريخ يعقوبى صفحه 55 - 57.
66) ناسخ جلد حضرت رسول از صفحه 205 - 237 تاريخ يعقوبى 58.
67) ناسخ جلد حضرت رسول از صفحه 205 - 237 تاريخ يعقوبى 58.
68) ناسخ جلد حضرت رسول از صفحه 205 - 237 تاريخ يعقوبى 58.
69) ناسخ جلد حضرت رسول از صفحه 205 - 237 تاريخ يعقوبى 58.
70) ناسخ جلد حضرت رسول از صفحه 205 - 237 تاريخ يعقوبى 58.
71) ناسخ جلد حضرت رسول از صفحه 205 - 237 تاريخ يعقوبى 58.
72) ناسخ جلد حضرت رسول 254 - 264 تاريخ يعقوبى 58 - 59.
73) ناسخ جلد حضرت رسول 254 - 264 تاريخ يعقوبى 58 - 59.
74) ناسخ جلد حضرت رسول 254 - 264 تاريخ يعقوبى 58 - 59.
75) ناسخ جلد حضرت رسول 254 - 264 تاريخ يعقوبى 58 - 59.
76) ناسخ جلد حضرت رسول 254 - 264 تاريخ يعقوبى 58 - 59.
77) ناسخ جلد حضرت رسول 254 - 264 تاريخ يعقوبى 58 - 59.
78) ناسخ جلد حضرت رسول 254 - 264 تاريخ يعقوبى 58 - 59.
79) ناسخ جلد حضرت رسول 266 - 276، تاريخ يعقوبى 59.
80) ناسخ جلد حضرت رسول 266 - 276، تاريخ يعقوبى 59.
81) ناسخ جلد حضرت رسول 266 - 276، تاريخ يعقوبى 59.
82) ناسخ جلد حضرت رسول 266 - 276، تاريخ يعقوبى 59.
83) ناسخ جلد حضرت رسول 276 و تاريخ يعقوبى 59.
84) ناسخ جلد حضرت رسول ص 38.
85) ناسخ جلد حضرت رسول ص 38.
86) ناسخ جلد حضرت رسول ص 336.
87) ناسخ جلد حضرت رسول ص 336.
88) ناسخ جلد حضرت رسول ص 336.
89) ناسخ جلد حضرت رسول ص 336.
90) ناسخ جلد حضرت رسول ص 353 - 377.
91) ناسخ جلد حضرت رسول ص 353 - 377.
92) ناسخ جلد حضرت رسول ص 353 - 377.
93) خداوند با دلالت صريح آيه وشاورهم فى الامر (آل عمران 159) برهبر عاليقدر خود دستور مشورت با ياران خود در امور مهم داده بود او باين عمل پرورش بزرگى به پيروان خود مى‏داد و روح دموكراسى و حق‏طلبى در ياران خود بوجود مى‏آورد و روش او بقدرى مؤثر و آموزنده بود كه خلفاى اسلام پس از رحلت پيغمبر از شيوه او پيروى مى‏كردند و از افكار عالى امير مؤمنان در امور نظامى و مشكلات اجتماعى استمداد كامل مى‏كردند. آيا پيغمبر از مشاوره‏ها و افكار ياران بهره‏بردارى مى‏كرد يا نه؟ پاسخ آنرا پرچمداران علم كلام گفته‏اند و خوانندگان گرامى بايد به نوشته علماى عقائد و مذاهب مراجعه كنند.
94) اين مغيره در سنگ انداختن مهارت بسيارى داشت چند سنگ از راه برداشته بود و گفته بود كه با اين سنگها پيغمبر را بقتل خواهم رسانيد و سنگى بدست مبارك پيغمبر زد كه شمشير از دستش افتاد و فرياد برداشت كه پيغمبر را كشتم و سنگ ديگرى برداشت به پيشانى پيغمبر زد حضرت بر او نفرين گفت فرمود خدا ترا حيران بگذارد و او در ميدان متحير ماند نتوانست بجائى رود عماريا سررسيد او را بآتش دوزخ سپرد.
95) حمزه از همسرش سلمى بنت عميس فقط يكدخترى داشت بنام امامه و غير از او اولادى نداشت. هنگام هجرت رسول خدا امامه در مكه مانده بود تا اينكه على (عليه السلام) بعرض پيغمبر رسانيد كه امامه دختر حمزه صلاح نيست ميان مشركين بماند، بدستور رسول خدا على (عليه السلام) او را از مكه بمدينه آورد.
زيد بن حارثه عرض كرد يا رسول‏الله من اولى‏ترم به نگهدارى امامه زيرا بين من و حمزه عقد برادرى بود. على (عليه السلام) فرمود وى دختر عموى من است و من او را از ميان مشركين آورده‏ام سرپرستى او بر من سزاست و جعفر بن ابى طالب گفت من اولى‏يم از همه شما؛ زيرا خاله او اسماء بنت عميس همسر من است و خاله بجاى مادر است. رسولخدا گفته جعفر را تصديق نمود و او را بوى سپرد. رياحين‏الشريعه از عسقلانى بازگو كرده، هنگامى كه امامه وارد مدينه شد از قبر پدرش پرسيد حسان بن‏ثابت شاعر زبر دست اسلامى با خبر شد، قصيده ذيل را انشا نمود:

ستسئل عن قرن  هجان  سميدع  فقلت لها ان الشهاده راحه (قرن بكسر القاف الشجاعه) (هجان شخص شريف الطرفين) (سميدع شجاع شريف)

لدى البأس مغوار (كثير الغاره) الصياح حسور و رضوان رب يا امامه غفور