بسم الله الرحمن الرحيم
[مقدمه]
(1) ستايش بى انتها و ثناى بيرون از حد عد و احصا پروردگارى را سزاست كه سينه
بى كينه پاكان صافى نهاد را مصحف آيات بينات خويش گردانيد كه بَلْ هُوَ آياتٌ
بَيِّناتٌ فِي... وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلَّا الْكافِرُونَ و بر لوح محفوظ
قلب حقيقى و نور نطقى نزديكان كه كتاب مسطور و رق منشور عبارتيست از آن بقلم
تقديس و تمجيد اسرار يقين و توحيد نويسانيد كه أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ
الْإِيمانَ.
جان پاكان كتاب مسطور است
رق منشور و بيت معمور است
(2) و همچنانكه آوازه علوشان و سمو رتبت و مكان كتاب مسجل بحروف اكرام اخيار و
نامه مسجل بصنوف انعام ابرار را بمسامع صوامع ملكوت و مجامع جوامع جبروت
رسانيد و اعلام قدر و منزلت و رأيات جاه و عزت ايشان را تا بسر حد مقعد صدق
مقربان ملا اعلى سر بلندى كرامت فرمود كه إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي
عِلِّيِّينَ وَ ما أَدْراكَ ما عِلِّيُّونَ كِتابٌ مَرْقُومٌ يَشْهَدُهُ
الْمُقَرَّبُونَ.
لوح دل چون صاف گشت از شك و ريب
مىفتد در وى ز حق ارقام غيب
(3) همچنين بمثابه آسمان آن كتاب كريم مكنون و سر مكتوم مكمون را از مس ايدى
شياطين صفتان اشرار و لمس حراس ارجاس ابليس نهادان فجار مصون و مخزون داشت كه
إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إِلَّا
الْمُطَهَّرُونَ.
خداوندا عجب رسمى ندادى
كه ديوان را ببالا ره ندادى
كشيدى بهر ابليسان يكى سد
كه كس ننهد برون گامى از آن حد
برين ياجوج طبعان بد آئين
كشيدى از جهالت سد روئين
برين دلهاى همچون آهن و سنگ
بشد راه زمين و آسمان تنگ
(4) و نامه سنگين دلان فجار بد كار و كتاب سيهكاران اشرار تبهكردار
را على الجمله محتوى بر
فنون كذب و بهتان و مشتمل بر صنوف مغلطه و كذب و هذيانست مستوجب افروختن و
شايسته سوختن دانسته باتش جحيم انداخت و هاويه حاميه جهنم را بدان معمور و
افروخته ساخت كه إِنَّ كِتابَ الفُجَّارِ لَفِي سِجِّينٍ وَ ما أَدْراكَ ما
سِجِّينٌ... وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ.
دائم از سجين كند كسب علوم
از حواس خود كه فجارند و شوم
لوح حس سوزد در آتش همچو خس
از چنين لوحى چو خواهد علم كس
(5) و درود نامعدود مر خواجه كاينات و صفوه ممكنات را كه بامداد لوامع اشراقات
صبحى آفتاب نبوتش و بسطوع تباشير طلوع نور تعليم و هدايتش جانهاى مردگان
قبرستان طبيعت و روانهاى خفتگان خوابگاه قوالب بشريت زنده گشته از جاى جنبيدند
و به تنبيه و ارشاد كتاب رسالتش نفوس گم گشتگان چراگاه معصيت و باديه ظلمت از
ورطات ظلمات ثلث قوتهاى بهيمى و سبعى و شيطانى خلاصى يافته و از موت جمادى و
نوم نباتى و سنه حيوانى و خواب پريشان شيطانى برخاسته بمقام بيدارى بشرى
رسيدند. و گوش هوش بنداى يا ايها الناس در داده بصداى صدق انتماى يا أَيُّهَا
الَّذِينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا
إِلى ذِكْرِ اللَّهِ راه حق
پيش گرفتند و بپاى علم و عمل طى راه خدا نموده مستعد قيام ساعت و ظهور نشاه
قيامت و روز جمعه آخرت گشتند و هر كس از خواص امت عالى منقبتش بقدر روشنى نور
علم و عرفان و قوت تقوى و ايمان طيران بعالم قدس نموده از عيش آخرت و نعيم مقيم
بهرهور گرديدند و از پرتو اشعه جمال احديت و جلال صمديت جام توحيد نوشيدند.
تا شب نيست روز هستى زاد
آفتابى چنان ندارد ياد
اى فرومانده زار و خوار و خجل
در جحيم تن و جهنم دل
از در تن بمنظر جان آى
بتماشاى باغ قرآن آى
مصطفى (ص) از كناره برزخ
درى آويخته است در دوزخ
سنتش آن در است هين برخيز
در رداى محمدى آويز
نبوت را زآب و گل عيان كرد
زمين را سوى عليين روان كرد
زمين پروردهاى از خاك زاده
بدوش هفت گردون پا نهاده
ز ماء و طين بعليين علم زد
همه افلاك را زير قدم زد
هزاران نور رحمت بر دل او
فروغ آسمانها بر گل او
(6) و بر آل پاكش كه پيشوايان راه يقين و عرفان و ستارگان آسمان توحيد و ايمان
و مشاغل منازل جنان و رضوانند سلام و صلوات بىپايان و ثنا
و تحيات فراوان برساد
از آنكه نفوس و ارواح پاكيزه ايشان بتطهير و تنوير پروردگار جهان از رجس جهالت
معصوم و مطهر است و آئينه طينتشان بصيقل تذهيب و تقديس إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ
لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً
از آلودگى معصيت پاك و منور.
(7) و بعد چنين گويد خادم فقرا و معتكف باب خمول و انزوا محمد ابن ابراهيم بن
يحيى مشهور بصدر شيرازى هداه الله طريق التوفيق و سقاه رحيق التحقيق كه.
بارها گفتهام و بار دگر ميگويم
كه من دلشده اين ره نه بخود مىپويم
در پس آئينه طوطى صفتم داشتهاند
آنچه استاد ازل گفت بگو ميگويم
قُلْ هذِهِ سَبِيلِي
أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي.
مذاهب شتى للمحبين فى الهوى
و لى مذهب فرد أعيش به وحدى
إنى عشقت و ما فى العشق من باس
ما أطيب العشق لو لا شنعة الناس
ما لى و للناس كم يؤذوننى سفها
دينى لنفسى و دين الناس للناس
(8) بعضى از دانشمندنمايان پر شر و فساد و ستكلمان خارج از منطق صواب و حساب و
بيرون از دائره سداد و رشاد و متشرعان برى از شرع بندگى و انقياد
منحرف از مسلك اعتقاد بمبدأ و معاد افسار تقليد در سر افكنده نفى درويشان شعار
خود كردهاند و دايما در مذهب حكمت و توحيد و علم راه خدا و تجريد كه مسلك
انبياء و اولياست مىكوشند و حال در چندين موضع از كتاب و حديث بخوبى مذكور و
بخير و فضيلت ممدوح و مشكورست مثل وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ
خَيْراً كَثِيراً و مثل ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ
ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ.
(9) و حق جل و علا اين علم را در كتاب كريم خود نور خوانده چنانكه گويد قَدْ
جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِينٌ و گويد نُورُهُمْ يَسْعى
بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ. و مراد ازين علم نه علميست كه آنرا
فلسفه گويند و فلاسفه آنرا دانند بلكه مراد از آن ايمان حقيقى است بخدا و
ملائكه مقربين و كتابهاى خدا و انبياى خدا و ايمان بروز آخرت چنانچه فرموده:
آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ
آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ و جاى ديگر فرموده كه
وَ مَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ
الْيَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا [بَعِيداً].
(10) در ايمان معاد مندرجست علم نفس كه كليد همه علمهاست و ازين علم اصلا خبرى
نزد علماى رسمى نيست و بهم نمىرسد تا بديگران چه رسد كه از اكثر عقائد ايمانى
و اركان دينى به اسمى و رسمى قناعت كردهاند و با وجود آن ديگران را هدف تير
طعن مىنمايند و زهر قهر بر جراحت سينه مجروحان مىپاشند و در رد و انكار و
سرزنش و اصرار هر دم مصرتر مىباشند.
(11) اى عزيز دانشمند و اى متكلم خود پسند تا كى و تا چند خال وحشت بر رخسار
الفت نهى و خاك كدورت بر ديدار وفا از سر كلفت پاشى و در مقام رد و سرزنش و جفا
با اهل صفا و اصحاب وفا باشى و لباس تلبيس و ريا و قباى حيله و دغا در پوشى و
جام غرور از دست ديو رعنا بنوشى و در ابطال حق و ترويج باطل و تقبيح دانا و
تحسين جاهل بكوشى و با كسى كه خواهد قدمى چند از جاده هوا پرستى دورتر نهد و يا
قدرى در تلافى تضييع عمر بباد رفته سعى نمايد ياسا عن تمام التلاقى و يا خواهد
كه دو سه گامى بر سيرت علماى متقين و شعار روندگان راه يقين بردارد رجاء لرحمة
الله من بركاتهم يوم التلاقى كمر عداوت در بندى و راه عناد و لداد پيشگيرى.
(12) بلى تو هميشه بجهت دواعى نفس ضلال پيشه و وساوس و هم محال انديشه در آن
شيوه و انديشه مىباشى كه طريقه هواپرستى
بطلان نپذيرد و احكام
اباحت لذات و استحسان تمتعات حيوانى و انسراح در مرعاى دنيا و مشتهيات طبيعت و
هوا منسوخ نگردد و مسلك تشبيه و تعضيل و مذهب مجسمه اباطيل باطل نيفتد.
تو در آن فكرى هميشه با شتاب
كه نباشد فرق از تو با دواب
(13) و با اين همت و عزم كسى چون حق شناس باشد و سخن راست بشنود و در اعمال
شرعى اخلاص بكار برد و گوش بسوى علوم حقيقت كند همان بهتر كه چنين كسى بكسب
دنيا مشغول شود چنانكه حق تعالى مىفرمايد وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ
إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ
رَبِّكَ. و همچنين مىفرمايد وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها وَ
لكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي زيرا كه عمارت دنيا كه راهگذار سراى عقبى و دار
بقاست باصناف گرانجانان و غليظطبعان بر پاست و حفظ نظام بى وجود ظاهر پرستان و
شيطان صفتان و نفوس جاسيه عاتيه و قلوب خبيثه مكاره و طبايع كدره ظلمانيه تمام
نيست وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ
لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ
لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ.
دد و دام را ره بمعراج نيست
سر خوك شايسته تاج نيست
(14) بعضى از علماء درين باب چنين گويد: و لا يتمشى الامور الخسيسة التى يحتاج
إليها بقاء النفوس الشريفة الفاضلة إلا بوجود أهل القوة و الظلمة و البعداء عن
عالم الرحمة و المحبة و النور و وجود النفوس الشريرة الجاحدة للانوار العقلية
التى كفرت بانعم الله و لو لم يكن الكناس و الحجامة و ما يشبهها من أهل القوة
فى الممالك لاضطر الحكيم إلى مباشرة الكنس و الحجامة و غير ذلك فاختل النظام و
وقع الناس فى المهالك بعدم القائمين بعمارة الابدان و حصب النيران و انسد طريق
المعرفة و طلب اليقين على أهل الدين و انحسم باب خدمة رب العالمين.
اگر كناس نبود در ممالك
فتادى مردمان اندر مهالك
(15) اكنون آماده باش اى دانشمند خودپسند كه رخصت خطاب آمد و مهر سكوت از درج
دهان و حقه جواهر جان برخاست. و عقد صمت از در خزينه اسرار نهان انحلال پذيرفت
و زمان وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ منقضى شد و بشارت إِنَّا
كَفَيْناكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ وارد گشت و نويد اميد وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ
مِنَ النَّاسِ در رسيد و امر ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ
الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ مقروع سمع روان گرديد.
اكنون دل و سمع يار گردان
آن گوش كه دوست چار گردان
(16) پس بدان اى دشمن دوست نماى راه خدا و اى منكر سالكان و همراهان با صفا كه اعظم
اسباب ترا و ديگر اهل شيد و ريا و علماى دنيا را بر مذمت حكمت و انكار حكماى
بحق و صوفيه و عداوت اخوان صفا و تجريد و اصحاب وفا و تقريد مىدارد و مدام تخم
خصومت روندگان شاه راه يقين و دانندگان علم توحيد بى گزاف و تخمين در اندرون
جان مىپاشيد و نهال عداوت وفاكيشان در زمين دل جاى مىدهيد و در ارض موات
إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ مىنشانيد و باب هواى غرور
نفس دغا كَسَرابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً پرورش داده ثمره
طَلْعُها كَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّياطِينِ از آن شجره خبيثه كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ
اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ مىچينيد و ازين سخن
چيدن و خباثت كردن كه بمثابه گوشت ميته خوردنست چنانچه أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ
أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً افصاح ازان مىنمايد طعام گنه كاران و
اهل جهنم و عمله نار جحيم حاصل مىسازيد كه إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعامُ
الْأَثِيمِ و در ديگدان سينه پر كينه از ماده عداوت و خشم ديرينه كَالْمُهْلِ
يَغْلِي فِي الْبُطُونِ كَغَلْيِ الْحَمِيمِ بجوش در مىآريد و بعد از آن باطن
منافقان را از آن مادهاى غيظ و عداوت و كبر و نخوت پر ميگردانيد كه فَإِنَّهُمْ لَآكِلُونَ مِنْها
فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ.
(17) سه اصل است كه فى الحقيقة نزد ارباب بصيرت رؤساء شياطين كه مهلكات نفسند
اينهااند و ديگر اصول و مبادى شرور كه رؤس ثعابين جور و شقاوت و سرهاى تنين
عذاب گور و قيامتاند كه رسول خدا (صلّى الله عليه
وآله وسلّم) در حديث عذاب قبر منافق از ان خبر داده از اين سه اصل منشعب
ميگردد.
و آن حديث اينست كه
يسلط عليه تسعة و تسعون تنينا و هل تدرون ما التنين تسعة حية لكل حية تسعة رؤس
ينهشونه و ينفخون فى جسمه إلى يوم يبعثون.
(18) اى خود رأى خودپسند بخدا سوگند كه خدا را بندگان هستند كه اكنون اين سرهاى
ماران را در جوف تو مشاهده مىكنند و ترا بدان معذب در گور مىبينند و تو از ان
غافلى قَدْ كُنَّا فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا.
از برون سو تنت زغفلت شاد
از درون عقل و جانت را فرياد
(19) باش تا وقتى كه اين حجاب موهوم دنيا از پيش نظر مرتفع گردد و هنگام
فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ در رسد و اندرونها
آنگاه بيرون شود تا بر تو نيز احوال اندرون منكشف گردد و صورت آن ماران كه
امروز ياران و قرينان تواند بر تو جلوه نمايند و آن زمان فرياد از نهاد خود بر
آرى كه فَبِئْسَ الْقَرِينُ و از خود گريختن گيرى و با خود نداى يا لَيْتَ
بَيْنِي وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ در دهى.
(20) هيهات هيهات از خود چگونه توان گريخت هر جا كه گريزى خود با خود باشى و
كدام شقاوت و بدبختى از آن بيشتر كه كسى از خود ترسد و از خوى و عادت خود
هراسد. سياه گليما در تو چندان رسوائى هست كه شرح آن بسالها نتوان كرد.
نفس را نهصد سراست و هر سرى
از فراز چرخ تا تحت الثرى
نفس اژدرهاست او كى خفته است
از غم بى آلتى افسرده است
(21) آمد وقتى كه شب افسرده دنيا بسر آيد و آفتاب روز قيامت تابيدن گيرد و
ماران خوابيده در حفره تن گرم گرديده بيدار شوند و بحركت در آمده سر در جان
موذبان و هواپرستان نهند.
هر كه را امروز كردى دلفكار
مار و كژدم ميدهى در دل قرار
از زبان چون مردم آزارى كنى
مار در سوراخ پردارى كنى
از درون كردى بسوزى مردمان
خود بسوزى روز حشر از دود آن
آمديم بر سر بيان آن سه
اصل و هر يك از آن را در فصلى ياد كنيم.
[باب اول] فصل اول در بيان اصل اول
(22) و آن جهلست بمعرفت نفس كه او حقيقت آدميست و بناى ايمان باخرت و معرفت حشر
و نشر ارواح و اجساد بمعرفت دلست و اكثر آدميان از آن غافلند. و اين معظمترين
اسباب شقاوت و ناكامى عقباست كه اكثر خلق را فرو گرفته در دنيا چه هر كه معرفت
نفس حاصل نكرده خداى را نشناسد كه من عرف نفسه فقد عرف ربه و هر كه خداى را
نشناسد با دواب و انعام برابر باشد أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ.
چنين كسان كور دل در روز آخر محشور گردند صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا
يَرْجِعُونَ و حق تعالى در حق ايشان گويد نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ
أَنْفُسَهُمْ. و اين بمنزله عكس نقيض من عرف نفسه فقد عرف ربه است چه هر گاه
فراموشى خدا سبب فراموشى نفس است تذكر نفس موجب تذكر رب خواهد بود و
تذكر رب خود موجب تذكر
وى نفس راست كه فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ و ذكر رب مر نفس را عين وجود نفس
است زيرا كه علم حق باشياء حضوريست.
(23) پس آنكه معرفت نفس ندارد نفسش وجود ندارد زيرا كه وجود نفس عين نور و حضور
و شعور است. پس از اين مقدمات معلوم شد كه هر كه نفس خود را نداند خداى را
نداند و از حيات آن نشاه بى بهره است. اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ
تُفْلِحُونَ و ازين جاست كه عطار گويد:
ترا اين پند بس در هر دو عالم
كه بر نايد ز جانت بى خدا دم
ز حق بايد كه چندان ياد آرى
كه گم كردى گر از يادش گذارى
(24) اى بى درد روزى آيد كه خداى تعالى بندگانرا پيش خواند و حجاب غفلت از
ميانه بر دارد و هر بندهاى كه امروز بياد او مشغول نبوده و با او مهر نورزيده
و با ذكر آن انس نگرفته و شناخت وى حاصل نكرده آن روز از لطف او بر خوردارى
نيابد. من كره لقاء الله كره الله لقاءه و زبان حالش اين گويد:
اى نوش لبان چو زهر نابى بر من
وى راحت ديگران عذابى بر من
پستم سازى چو دست يابى بر من
خورشيد جهانى و نتابى بر من
(25) زيرا كه از اشراق نور آفتاب احديت بدو آن نصيب رسد كه خفاش را از شروق نور
آفتاب مىرسد و مانند خفاش كه طلوع شمس را موجب كورى خود مىداند گويد لِمَ
حَشَرْتَنِي أَعْمى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً ندانستهاى كه نورى كه بدان در
روز آخرت چيزها بينند نور ديگريست و آن نور معرفت پروردگارست. قالَ كَذلِكَ
أَتَتْكَ آياتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى:
چنان مكن كه اگر راه حس فرو بندند
تو خويشتن را يكباره كور و كر يابى
وهم و حس و آنچت كه قوى ميگردند
گامى دو سه با تو آشنا مىگردند
مغرور مشو باين رفيقان كايشان
يك يك در راه از تو وا مىگردند
(26) بسيارى از منتسبان بعلم و دانشمندى از احوال نفس و درجات و مقامات وى در روز
قيامت غافلند و اعتقاد بمعاد چنانچه بايد ندارند اگر چه بزبان اقرار بمعادى
مىنمايند و بلفظ اظهار ايمان بنشاة باقى مىكنند لكن دائما در خدمت بدن و
دواعى شهوت نفس مىكوشند و راه هوا و آرزوها مىپيمايند و پيروى مزاج و تقويت
جسد و شاگردى جالينوس طبيعت مىكنند و يك گام از خود بيرون نمىنهند و در طاعت
قواى اماره نقد عمر عزيز را صرف نموده پير مىشوند و بزبان حال با خود مثل اين
مقال مىگويند:
آزادى هر دو كون مىخواست دلم
در بندگى نفس و هوا پير شدم
(27) و همچنين اكثر عالمان بى علم و ناسكان بى معنى آخرت را بعينه دنيا تصور
كرده بطمع فِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ اعمال بدنى
و عبادات بى معنى بجاى آورده فى الحقيقة چون غافل و عاطل از ياد خدااند عبادت
نفس و هوا مىكنند و ترك معرفت مبدأ و معاد نموده بمطالب خسيسه و مارب حسيه
پرداختهاند عاجلة كانت او آجلة بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ تَذَرُونَ
الْآخِرَةَ. و از علوم الهيه كه عبارت از معرفت خدا و ملائكه مقربين و معرفت
وحى و رسالت و نبوت و ولايتست و سر معاد اصلا چيزى ياد ناگرفته إعراض از
آن نمودهاند و بغير از
صورت پرستى كارى ديگر پيش نگرفتهاند.
چنان بعالم صورت دلش بر آشفته است
كه گر بعالم معنى رسد صور يابد
(28) به بين كه پروردگار قديم در كلام كريم خود چه بسيار امر بذكر خداى فرمايد
مثل فَاذْكُرُوا اللَّهَ و اذكر الله فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ و اذْكُرْ
رَبَّكَ و نظائر آن. و مراد از ذكر خدا معرفت و علمست نه مجرد حرف و صورت و ذكر
زبان و آواز بر كشيدن چنانچه عادت متصوفه اين زمان است و نفوس معطله از ياد
خالق انس و جان و ايشان فى الحقيقة از ناسيان حقند نه از ذاكران و از آن جماعت
كه پروردگار عالم ترك صحبت ايشان را واجب گردانيده بر خاصان خود آنجا كه فرموده
فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَياةَ
الدُّنْيا ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ
با هر كه نشستى و دلت جمع نشد
ور تو نرميد صحبت آب و گلت
زنهار بگرد صحبتش هيچ مگرد
ور نه نكند جان عزيزان بحلت
(29) زيرا كه اين گروه از ياد خدا غافلانند كجا از اهل دلانند. اگر ذرهاى از
نور معرفت در دل ايشان تابيده مىبودى كجا در خانه ظلمه و اهل دنيا را قبله خود
ميساختند و هميشه با نفس و هوا نرد محبت مىباختند.
مكن طاعت نفس شهوت پرست
كه هر ساعتش قبله ديگرست
مگر كز تنعم شكيبا شوى
و گرنه ضرورت بد رها شوى
وگر خود پسندى شكم طبله كن
در خانه اين و آن قبله كن
(30) و همچنين است حال آنها كه خود را از علما مىشمارند و روى از جانب قدس و
طلب يقين گردانيده متوجه محراب ابواب سلاطين شدهاند و ترك اخلاص و توكل كرده
طلب روزى و توقع آن از ديگران مىنمايند لما تركوا الاخلاص و التوكل على الله
ألجاهم الله إلى أبواب السلاطين و حول وجوههم عن طلب الحق و اليقين إلى خدمة
الهوى و طاعة المجرمين و صحبة الفاسقين.
(31) چه گونه نام خود عالم و دانا نهد كسى را كه دثور و زوال دنيا و فنا و
ارتحال آن را نداند و اخلاد بارض نموده روى دل با عمارت و زراعت نمايد و با اهل
دنيا كه غافلانند از حال عاقبت ماوى مساهم و مماثل گردد در تاسيس بناى زائل و
تشييد سراى باطل عاجل.
عمارت با سراى ديگر انداز
كه دنيا را اساسى نيست محكم
(32) و چگونه دل زنده و بينا باشد كسى كه مدام با مرده دلان و تيره طبعان دنيا
صحبت دارد چراغ عقلش را بدمهاى سرد عوام و نفسهاى افسرده ايشان خاموش كند ديگرى
ازين چراغ بىنور چه حاصل نمايد.
كسى از مرده علم آموخت هرگز
ز خاكستر چراغ افروخت هرگز
(33) حقا كه اگر كسى بحيات حقيقى زنده گشته باشد و نور علم و يقين در دلش از
جانب شرق ملكوت تابيده باشد چنان از صحبت مردمان متوحش گردد كه كسى از صحبت
مردگان همچنان نفرت كند. همانا كه اين گروه بتمام زندگى هنوز نرسيدهاند كه با
مردگان مىنشينند و باختيار با ايشان صحبت مىدارند. ببين كه جبار عالم چسان
رقم أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْياءٍ بر صفحه حال و مال مردهدلان كشيده و داغ
يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ بر
جبين آمال خفتگان خوابگاه غفلت و جهالت نهاده.
هر آن دلى كه درين خانه زنده نيست
بعشق *** برو نمرده بفتواى من نماز كنيد
(34) سقراط حكيم گويد قلوب المغرقين بالحقائق منابر الملائكة و بطون المتلذذين
بالشهوات قبور الحيوانات الهالكة
آخشيجان گنبد دوار
مردگانند زندگانى خوار
(35) و بدان بتحقيق و راست از من بشنو كه نزد اهل بصيرت و علماء آخرت اين جماعت
منكرين تجرد نفس و نشاه ارواح و از ظاهريه و حشويهاند و اكثر متكلمين و كافه
اطباء و طباعيين و اخوان جالينوس فى الحقيقة هنوز بمقام و مرتبه انسانيت
نرسيدهاند و از زمره اهل دانش و بينش نيستند و نور ايمان باخرت كه ركنى عظيم
از مسلمانيست بر دل ايشان نتابيده و در حقيقت از عداد كفرهاند هر چند بظاهر
حكم اسلام بريشان جاريست. زيرا كه بناى اعتقاد باخرت بر معرفت نفس است و بر هر
آدمى واجبست كه اين را بداند يا اعتقاد نمايد اگر از اهل رأى و اجتهادست از روى
بصيرت و اگر از ضعفاء العقولست همچون عوام و صبيان از روى انقياد و تقليد.
(36) و هر كدام نوعى از نجات دارند: اگر از اهل رأى و اجتهادست و اعتقاد بخلاف
آن دارد و استنكاف از تعلم آن نموده عناد مينمايد بعذاب ابد مبتلا خواهد بود
همچنانكه اهل كفر مبتلااند يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ.
و كاف تشبيه اشاره بدانست كه اين جماعت بظاهر مسلمانند و در حقيقت مماثل كفار
چه هر كه نداند كه آدمى چه چيز است و از كجاست نداند كه بازگشت وى با كجاست و
هر كه آدمى را جز اين قالب كثيف مركب از اضداد يا جزئى از آن يا عرضى قائم بدان
نداند و اعاده معدوم را محال شمرد
بايد كه لا محالة منكر معاد باشد و عجب آيدش كه آدمى كه در گور بريزد و بپوسد و
طعمه موران و ماران گردد چگونه يكبار دگر بخود قيام نمايد و در نشاه قيامت و
رستاخيز از قبر برخيزد. پس از روى تعجب و انكار و استبعاد در رد معاد چنين گويد
كه أَ إِذا كُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ أَ إِذا مِتْنا
وَ كُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ و زبان حال و مقالش اين
نغمه و آهنگ سرآيد كه هَيْهاتَ هَيْهاتَ لِما تُوعَدُونَ چنانچه بعضى شعراء عرب
بطريق استهزا ياد نموده:
حيات ثم موت ثم حشر
حديث خرافة يا أم عمرو
(37) و عندنا ان هولاء المنكرين لتجرد الارواح المحبوسين فى مجالس الاشباح
الذين انحصر عندهم الموجود فى المحسوس و لم يرتق نظرهم عن هذه الوهدة السوداء و
المقبرة الظلماء إلى عالم النور و الضياء و الملاء الاعلى هم أخس درجة و أدنى
منزلة من أن يستحقوا للخطاب كسائر الدواب و يستاهلوا لتقرير الجواب عما يبدونه
من مكنون الضمير عند السؤال سبحان الله.
هر گاه آدمى بمرگ تن
فانى گردد و بفساد مزاج باطل و مضمحل شود پس رسول خدا (صلّى
الله عليه وآله وسلّم) در وقت رحيل چرا گفت الرفيق الاعلى و الكاس
الاوفى و العيش الاصفى با آنكه مخيرش ساختند ميانه سفر آخرت و بقاى دنيا و از
چه رو فرمود كه القبر روضة من رياض الجنة أو حفرة من حفر النيران (38) چون آدمى
بمرگ جسد فانى گردد ميان روضه و حفره چه فرق ماند نزد وى و آنكه رسول (صلّى
الله عليه وآله وسلّم) فرمود القبر أول منزل من منازل الاخرة ندانم چه
فهم خواهى كرد اين حديث خود از سر حد ادراك تو دورست و حالا محل شرح آن نيست.
(39) و ديگر از دلائل سمعى بر بقاى نفس آنكه چون رسول (صلّى
الله عليه وآله وسلّم) در وقت رحيل بفاطمه (عليها
السلام) گفت إنك أسرع أهل بيتى لحاقا بى خرم گرديد. اگر نه بقاى نفس
معلوم بودى چرا ازين خبر شادان مىشد و حضرت مرتضى (صلوات
الله عليه) در هنگام ضربت ابن ملجم چرا فرمود فزت و رب الكعبة و اصحاب
امام حسين (عليه السلام) در كربلا بضرب و
تشنگى و قتل و مصيبت راضى شدند و از بيعت يزيد ابا نمودند. اگر نه ايشان
را بيقين معلوم بود
بقاى دار عقبى كى باختيار بچنين امرى راضى مىشدند دلائل اين مطلب بيش از آنست
كه حصر توان نمود. مع هذا حقيقت و ماهيت نفس را بنور كشف و يقين دانستن جز
عارفان را نصيب نيست و لهذا افشاى سر روح نفرمودهاند قُلِ الرُّوحُ مِنْ
أَمْرِ رَبِّي وَ ما أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا.
ماهيت علم را مجوئيد
از بوقلمون سخن مگوئيد
هر لحظه بصورتى بر آيد
هر دم بحقيقتى گرايد
(40) و چنان مپندار كه پيغمبر (صلّى الله عليه
وآله وسلّم) آگاه از حقيقت روح نبود حاشا ازين اعتقاد پس چون از احوال
نشاه آخرت خبر مىداد و بمقام أو أدنى رسيده و از حق بى واسطه خطاب شنيده ليكن
چون غشاوه طبع و ظلمت و هم بر مردمان غالب است از كشف ماهيت روح ايشان را حيرت
و ضلالت روى مىدهد. و حكماى فلاسفه را با آنكه حظى وافر ازين مساله هست اما
نسبت دانش ايشان با دانش علماى آخرت و اهل قرآن همچو نسبت دانش عوامست با
متكلم:
آن نفس را كه ناطقه خوانند بازياب
تا روشنت شود سخن گنج در خراب
گوئى كه عقل ما و دل ما و جان ما
اين ما و من كه گفت بمن بازده جواب
نيكى ستارهايست كزو ميكند طلوع
انسان حقيقتى كه بدو دارد انتساب
او لب هستى تو و آنگه تو قشر آن
زين قشر ناگذشته كجا بينى آن لباب
(41) هر كه معرفت نفس حاصل نكرده باشد هيچ عمل او را سود نبخشد:
من لم يكن للوصال أهلا
فكل إحسانه ذنوب
(42) ايمان حقيقى كه آن منشا قرب و ولايت حقست كسى را حاصل آيد كه از ظلمات
دواعى قواى بدنى گذشته بمقام نور روح رسد.
اللَّهُ وَلِيُّ
الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ و اين مقامست
كه فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ خبر از آن داده پيش
ازين مرتبه هر حسنه اى حكم سيه داشت زيرا كه الاناء تترشح بما فيه. هر عمل كه
از جسم صادر شود همچو جسم ظلمانى است و بىثبات و همچو جسم در صدد تغير و زوال
و اضمحلال. و اكنون هر
عملى كه از روح ناشى مىشود همچو روح نورانى و باقى و لايزالست:
هر شربتى كه او ندهد نيست سودمند
هر دعوتى كه او نكند نيست مستجاب
عهدش وفاى صافى و قولش صواب حرف
فعلش كمال خالص و وضعش حيات ناب
(43) در اخبار داود چنين آمده كه يا داود اسمع منى و لا أقول إلا حقا ألا إن
أوليائى يكفيهم من العمل ما يكفى الطعام من الملح. و اشاره بدين مقامست آنكه
رسول با امير المؤمنين (عليهما السلام) گفت
يا على اخلص فى العمل يجزك القليل. و در تورات موسى (عليه
السلام) مذكورست كه و أريد به وجهى فقليله كثير و أريد به غير وجهى
فكثيره قليل.
(44) و معلومست كه هر كه بغير بدن خود را نشناسد هر عملى كه مىكند مقصودش
سعادت بدنيست و تا آفتاب طلعت روح از مغرب بدن طلوع نمىنمايد و رخسار آدميت
بنور روح منور و رخشنده نمىگردد هر چه از آدمى صادر مىگردد همه ناقص و تيره و كدورت ناك و در معرض
زوال و فسادست. و چون دل منور بنور روح گشت همگى مبدل مىگردد بخير و احسان حتى
زمين بدن كه آن نيز مبدل مىگردد بزمين نورانى كه لايق دخول بهشتست بل جزئى از
اجزاء زمين بهشت مىگردد كه وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها يَوْمَ
تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ در خانه بكدخداى ماند همه چيز اين آن
مقامست كه:
و إذا الحبيب أتى بذنب واحد
جاءت محاسنه بالف شفيع
فى وجهه شافع يمحو إساءته
من القلوب و ياتى بالمعاذير
(45) و اكثر علما و جمهور فلاسفه چنان تصور كردهاند كه جوهر آدمى در تمام
يكيست بى تفاوت و اين نزد ارباب بصيرت صحيح نيست. اى بسا آدميان كه بنفس حيوانى
زندهاند و هنوز بمقام دل نرسيدهاند چه جاى مقام روح و ما فوق آن. از اسفل
سافلين تا اعلى عليين درجات و مقامات افراد بشر ميباشد لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ
رَبِّهِمْ و اين درجات بعضى را بالقوه و بعضى را بالفعل مىباشد و در بعضى مطوى
و در بعضى منشور بود. كس باشد كه
مقامش إِنَّ الَّذِينَ
يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ و مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ
أَطاعَ اللَّهَ باشد و اين آخر مقامات آدميست و ازينجا گفته است من رآنى فقد
رأى الحق. و كس باشد كه مقامش انزل از حيوانات باشد أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ
بَلْ هُمْ أَضَلُّ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ. و شناختن نفس و
شرح مقامات او بغايت كارى بزرگست و جز كاملان را روى نداده.
