پندهايى در نكوهش دنيا
بِسْمِ اللّهِ الّرَحْمنِ الّْرَّحيم
روزى على (ع ) ضمن ايراد خطبه فرمود: ((بدانيد كه شما مى ميريد و پس ‍ از مرگ زنده مى شويد و براى پاسخگويى به اعمالتان متوقف مى شويد، و پاداش و كيفر اعمالتان داده مى شود. زندگى دنيا شما را نفريبد، زيرا دنيا خانه اى است كه اهل آن را از هر سو غم و اندوه در ميان گرفته و به نابودى معروف ، و به مكر و فريب توصيف شده است . هر چه در دنياست رو به زوال است و در ميان اهل خود به نوبت مى گردد (يك بار به نفع انسان و ديگر بار به ضرر انسان است ). همواره به يك منوال نپايد و وارد شوندگان دنيا از شر آن سالم نمانند. در همان حال كه اهل دنيا در شادمانى و رفاهند، ناگهان گرفتار بلا و فريب مى شوند؛ حالاتش گوناگون است ؛ نوبتهايش ‍ همواره در تغيير است (گلش با خار و نوشش با نيش و... تواءم است ). خوشى در آن نكوهيده است و رفاه در آن دوام نيابد؛ ساكنان دنيا هدف تيرهاى بلايند كه خدگنهاى خود را به سويشان نشانه مى رود و با مرگ نابودشان مى سازد. در دنيا هر جيفه (روزى انسان ) محترم و مقدر است و بهره انسان از آن بسيار است ؛ بندگان خدا بدانيد كه شما و عيش و نوشى كه در جهان داريد از اين جا به راه كسانى مى رويد كه پيش از شما بوده اند و بيشتر از شما عمر كرده اند. از شما قوى تر و شهرهايشان از شما آبادتر و آثارشان از شما مهمتر بوده است ؛ پس صداهايشان خاموش شد، پس از آن مدتى طولانى در كارها به ميل خود تصرف كردند، جسدهايشان پوسيد و شهرهايشان ويران و نشانه هايشان نابود شد؛ كاخ ‌هاى استوار و تخت ها و بسترهاى گسترده را به سنگ هاى سخت و گورهاى گلين لحددار تبديل كردند. هر يك از آن گورها به هم نزديك ليكن ساكن آنها غريب و دور است (نمى تواند از ديگرى ديدن كند). در ميان عمارتى هستند كه اهل آن هراسان و در ميان محله اى ساكنند كه گرفتارند؛ با آبادانى انسى ندارند و همانند همسايگان و برادران به هم نمى پيوندند؛ با اين كه خانه هايشان به هم نزديك و همسايه اند. چگونه ميانشان پيوند و ارتباط باشد، در حالى كه پوسيدگى آنها را در زير سينه خود خرد كرده و سنگ و خاك آنان را خورده است (نابودشان ساخته ) و پس از زنده بودن مرده اند و بعد از تازگى زندگى درهم شكسته و پوسيده شده اند و دوستان براى آنها گرد آمده ولى آنان در خاك آرميده و كوچيده اند و بازگشت ندارند. دور است دور است (بازگشتن ) نه چنين است ، بازگشتن (به دنيا) سخنى است كه مردگان مى گويند و پشت سرشان برزخى است تا روزى كه برانگيخته شوند. چنين نپنداريد كه شما نيز همانند آنان پوسيده و فرسوده مى شويد و در يك جا خواهيد بود و آن آرامگاه مانند شخص رهن دهنده شما را به گروگان گرفته و در آغوش كشيده است ، حالتان چگونه است اگر كارها بگذرد و مردگان از گورها بيرون آيند و آنچه در سينه هاست گرد آيد و براى پاسخ گويى (به اعمال خود) در برابر خداى بزرگ شما را متوقف سازند، و دل ها از بيم گناهان گذشته بپرد و پرده هاى اسرارتان بدرد و عيب ها و رازهايتان آشكار شود. آنجا هر كس آنچه را بدست آورده پاداش داده شود. خداوند مى فرمايد: ليجزى الذين اساؤ ا بما عملوا و يجزى الذين احسنوا بالحسنى . ⁽¹⁾ و نيز فرمود: و وضع الكتاب فترى المجرمين مشفقين مما فيه . ⁽²⁾ خدا ما و شما را از عمل كنندگان به قرآن و پيروان اوليا و دوستانش قرار دهد تا ما و شما را به لطف خود به بهشت درآورد، چه او بزرگ و ستوده است .)) ⁽³⁾
و نيز آن حضرت (ع ) در خطبه اش فرمود: ((شما را به تقواى الهى و رها ساختن دنيايى كه شما را رها مى سازد، اگر چه رها كردن آن را دوست نداريد، سفارش مى كنم ؛ دنيايى كه بدن هاى شما را فرسوده مى كند اگر چه شما تازه بودن آن را مى خواهيد و همانا حكايت شما در دنيا حكايت مسافرانى است كه راهى را مى پيمايند و چون محدود است زود به آخر راه مى رسند و نشانه اى گذاشته اند و گويى به آن رسيده اند (شما راه عمر را پيموده و عمر را سپرى شده فرض كنيد و در عمل بكوشيد). چه بسيار آرزومند است كسى كه مركب سوارى را بدواند و به آخرين درجه آرزوى خود برسد؛ و به چه چيز اميدوار است كه در دنيا بماند كسى كه عمرش در دنيا معين است و مرگ با شتاب در پى اوست تا او را از دنيا جدا كند. پس از درد و رنج آن بى تابى نكنيد كه رو به پايان است ، و از نعمتهايش شادمان نشويد چرا كه رو به زوال است ، از دنياطلبى كه مرگ در پى اوست و از شخص غافل از مرگ كه مرگ از او غافل نيست در شگفتيم )).⁽⁴⁾
مى گويم : در كافى از امام صادق (ع ) روايت است كه فرمود: ((از خطاب هاى خداى متعال با موسى (ع ) اين بود كه : اى موسى به دنيا همانند ستمگران و كسانى كه آن را پدر و مادر دانسته اند تكيه مكن ؛ اى موسى اگر تو را به خودت واگذارم كه به دنيا بنگرى و دوستى و رونق دنيا بر تو چيره شود؛ اى موسى در كار خير با نيكوكاران مسابقه بگذار و در كار خير بر آنها سبقت بگير، زيرا خير مانند نامش (نيكو) است ، و آنچه از دنيا كه به آن نياز ندارى رها كن ، و به هر كسى كه فريفته دنياست و به خودش واگذار شده است منگر، و بدان كه سرآغاز هر فتنه اى دوستى دنياست . و به فراوانى مال هيچ كس رشك مبر، زيرا مال بسيار مايه گناهان بسيار است كه به حقوق واجب مربوط مى شود؛ و به حال هيچ كسى كه مردم از او خشنودند رشك مبر مگر بدانى كه خدا نيز از او خشنود است . همچنين به حال مخلوقى كه مردم از او فرمان مى برند رشك مبر، زيرا فرمانبردارى نابجاى مردم از او موجب نابودى او و پيروانش مى شود.)) ⁽⁵⁾
از امام صادق (ع ) روايت شده است كه فرمود: ((از پندهاى لقمان به پسرش اين بود كه پسر جان ! مردم پيش از تو براى فرزندانشان اموالى فراهم آوردند، ولى نه آن اموال فراهم آمده باقى ماند و نه فرزندانى كه بر ايشان (مال ) فراهم آوردند. همانا تو بنده مزدورى هستى كه به كارى فرمانت داده اند و در مقابلش مزدى وعده داده اند. بنابراين كارت را به طور كامل انجام بده و مزد كامل بگير. در اين دنيا همچون گوسفندى مباش كه در ميان كشتزارى سبز افتاده و بخورد تا فربه شود و هلاكتش در هنگام فربهى اش ‍ باشد، بلكه دنيا را مانند پلى بر روى نهرى بدان كه بر آن مى گذرى و آن را رها مى كنى و تا پايان روزگار (يا عمرت ) به سوى آن باز نمى گردى ، پل را خراب كن و آبادش مكن كه ماءمور آباد كردنش نيستى ، بدان كه چون فرداى قيامت در برابر خداى متعال بايستى ، از چهار چيز از تو سؤ ال شود: 1 - جوانى ات را در چه راه به پيرى رساندى ؟ 2 - عمرت را در چه راهى تمام كردى ؟ 3 - مالت را از چه راه به دست آوردى ؟ 4 - مال را در چه راه خرج كردى ؟ بنابراين مهياى اين جايگاه (پرسش ) باش و پاسخ آن را آماده كن ، و بر آنچه از دنيا از دست دادى افسوس مخور، زيرا اندك دنيا را دوام و بقايى نيست و بسيارش از بلا در امان نمى باشد پس آماده و بر حذر باش و در كار خود بكوش و پرده (غفلت ) از چهره (دل ) بردار؛ و متوجه احسان پروردگارت (با اعمال نيك ) باش ؛ و در دلت توبه را تجديد كن ؛ و به هر كسى كه فريفته دنياست و به خودش واگذار شده است منگر، و بدان كه سر آغاز هر فتنه اى دوستى دنياست . و به فراوانى مال هيچ كس رشك مبر، زيرا مال بسيار مايه گناهان بسيار است كه به حقوق واجب مربوط مى شود؛ و به حال هيچ كسى كه مردم از او خشنودند رشك مبر مگر بدانى كه خدا نيز از او خشنود است . همچنين به حال مخلوقى كه مردم از او فرمان مى برند رشك مبر، زيرا فرمانبردارى نابجاى مردم از او موجب نابودى او و پيروانش ‍ مى شود.))⁽⁶⁾
از امام صادق (ع ) روايت شده است كه فرمود: ((از پندهاى لقمان به پسرش اين بود كه پسر جان ! مردم پيش از تو براى فرزندانشان اموالى فراهم آوردند، ولى نه آن اموال فراهم آمده باقى ماند و نه فرزندانى كه بر ايشان (مال ) فراهم آوردند. همانا تو بنده مزدورى هستى كه به كارى فرمانت داده اند و در مقابلش مزدى وعده داده اند. بنابراين كارت را به طور كامل انجام بده و مزد كامل بگير. در اين دنيا همچون گوسفندى مباش كه در ميان كشتزارى سبز افتاده و بخورد تا فربه شود و هلاكتش در هنگام فربهى اش ‍ باشد، بلكه دنيا را مانند پلى بر روى نهرى بدان كه بر آن مى گذرى و آن را رها مى كنى و تا پايان روزگار (يا عمرت ) به سوى آن باز نمى گردى ، پل را خراب كن و آبادش مكن كه ماءمور آباد كردنش نيستى . بدان كه چون فرداى قيامت در برابر خداى متعال بايستى ، از چهار چيز از تو سؤ ال شود: 1 - جوانى ات را در چه راه به پيرى رساندى ؟ 2 - عمرت را در چه راهى تمام كردى ؟ 3 - مالت را از چه راه به دست آوردى ؟ 4 - مال را در چه راه خرج كردى ؟ بنابراين مهياى اين جايگاه (پرسش ) باش و پاسخ آن را آماده كن ، و بر آنچه از دنيا از دست دادى افسوس مخور، زيرا اندك دنيا را دوام و بقايى نيست و بسيارش از بلا در امان نمى باشد پس آماده و بر حذر باش و در كار خود بكوش و پرده (غفلت ) از چهره (دل ) بردار؛ و متوجه احسان پروردگارت (با اعمال نيك ) باش ؛ و در ذلت توبه را تجديد كن ؛ و در زمان آسودگى بشتاب ، پيش از آن كه فرشته مرگ آهنگ تو كند و مرگت فرا برسد و ميان تو و خواسته هايت مانع ايجاد شود.))⁽⁷⁾
از امام صادق (ع ) روايت شده است كه فرمود: ((ابوذر (رض ) در سخنرانى خود مى گفت : اى دانشجو! گويى هيچ چيز از دنيا چيزى نبوده (به حساب نمى آيد) جز آنچه خويش به مردم بهره برساند و بدش زيان ، مگر آن كه را خدا ترحّم كند (او را بيامرزد). اى دانشجو! مباد خاندان و مال دنيا تو را از خودت باز دارند، زيرا روزى كه از آنها جدا شوى همانند مهمانى باشى كه شب را در ميان آنها خوابيده و صبح نزد ديگران رفته اى . دنيا و آخرت مانند منزلى است كه از يكى به ديگرى منتقل شوى و فاصله ميان مردن و از گور برخاستن مانند فاصله ميان خفتن و بيدار شدن است . اى دانشجو! براى ايستادن در برابر خداى متعال طاعتى از پيش بفرست ، زيرا در مقابل عملت پاداش مى بينى و اى دانشجو همان طور كه عملى كنى جزا يابى .))⁽⁸⁾
غزالى مى گويد: يكى از بزرگان گفته است : اى مردم به آرامى و با مدارا عمل كنيد و از خدا بترسيد، و به آرزو و از ياد بردن اجل فريفته نشويد و به دنيا تكيه نكنيد كه بسيار فريبكار و نيرنگ باز است دنيا با فريبهايش براى شما خودآرايى كرده و با آرزوهايش شما را فريفته است و خود را براى خواستگارانش آراسته است ، و به صورت عروس زيور شده در آورده ، ديدگان به آن مى نگرند و دل ها به آن گرفتارند، و جان ها عاشق آنند، پس چه بسيار عاشقان خود را كه كشته و دل بستگان خود را خوار ساخته است ، بنابراين با چشم حقيقت به آن بنگريد، زيرا دنيا خانه اى است كه آزارش ‍ بسيار است و آفريدگارش آن را نكوهش كرده است ، تازه آن كهنه و فرسوده مى شود و ثروت فانى مى شود، عزيز دنيا خوار، و بسيار آن كم مى شود، زنده آن مى ميرد و خوبى آن از دست مى رود؛ پس از خواب غفلت بيدار شويد و از خواب برخيزيد پيش از اين كه گفته شود: فلانى بيمار يا مشرف به مرگ است ، پس آيا راهنمايى به دارو، يا دسترسى به پزشك هست ؟ پزشكان براى (درمانت ) فرا خوانده مى شوند و اميد بهبودت نمى رود. آن گاه بگويند: فلانى وصيت كرد و مالش محاسبه شد، آنگاه بگويند: زبانش ‍ بند آمده و با برادرانش سخن نمى گويد، و همسايگانش را نمى شناسد. در اين هنگام عرق بر پيشانى ات بنشيند و پياپى بنالى و يقينت (به مرگ ) ثابت شود و پلك هاى چشمت از هم باز شود و گمان هايت راست آيد و زبانت بند آيد و برادرانت بگريند، و به تو بگويند: اين پسر فلان است و نتوانى حرف بزنى و بر زبانت مهر بزنند. آنگاه هنگام مرگت برسد و جانت از اعضايت كنده شود؛ سپس آن را به آسمان بالا برند. در اين هنگام برادرانت گرد آيند و كفنت را حاضر كنند و پس از غسل دادن كفنت كنند، ديدار كنندگانت از تو جدا شوند، و حسدورزانت بياسايند و خانواده ات به مالت روى بياورند، و تو در گرو اعمالت بمانى .
بزرگى به يكى از شاهان گفت : همانا شايسته ترين مردم به نكوهش دنيا و دشمن داشتن آن كسى است كه از رفاه برخوردار و در دنيا به حاجت خود رسيده است ، زيرا چنين شخصى بيم دارد كه آفتى مال او را از بين ببرد و محتاج به ديگران شود يا مال گرد آمده اش را پراكنده كند يا آفتى پايه هاى قدرت او را منهدم سازد يا به بدنش بلايى راه يابد و بيمار شود يا از چيزى ناراحت گردد سپس به دوستانش بخل ورزد؛ بنابراين دنيا به نكوهش ‍ سزاوار است كه آنچه را داده مى گيرد، و از آنچه بخشيده بر مى گردد (پشيمان مى شود) و در ضمن اين كه دنيا دار خندان است ناگاه ديگران به حال او مى خندند، و در حالى كه دنيا به نفع دنيادار مى گريد ناگاه بر ضرر او مى گريد، و در همان حال كه دنيا دست خود را به بخشيدن مى گشايد آن را براى پس گرفتن باز مى كند؛ امروز تاج را بر سر دنيادار مى گذارند و فردا سر او را به خاك مى مالد (زير خاك مى رود)؛ براى دنيا رفتن نعمت دنيادار و ماندن آن برابر است ؛ براى آنچه از دنيادار پس از مرگ مانده است جانشينى مى يابد و براى هر يك از مردگان عوضى بر مى گزيند.
وهب بن منبه گويد: چون خداوند موسى و هارون را به سوى فرعون فرستاد فرمود: ((لباس سلطنتى دنيا كه فرعون پوشيده است شما را نترساند زيرا تمام وجود فرعون در دست قدرت من است و جز با اجازه من نمى تواند سخن بگويد و نفس بكشد. از نعمت هاى دنيا كه فرعون برخوردار است به شگفت نياييد كه طراوت زندگى دنيا و آرايش اهل رفاه است و اگر بخواهيد كه شما (موسى و هارون ) را به زيورى از زيورهاى دنيا بيارايم كه فرعون با ديدن آن در يابد كه توان وى كمتر از آن است كه به شما داده ام اين كار را خواهم كرد؛ ليكن من شما را از آن منصرف مى سازم و آن را از شما منع مى كنم ، و با اولياى خود نيز چنان مى كنم و آنان را از نعمت هاى دنيا منع مى كنم ، چنان كه شبان دلسوز و مهربان گوسفندانش را از رفتن به چراگاه هلاكت منع مى كند؛ و آنها را از زندگى خوش دنيا بر حذر مى دارم چنان كه شبان مهربان شتران خود را از خفتن در محل كثيف باز مى دارد؛ و اين كار براى خوار بودن آنها در نزد من نيست ، بلكه براى آن است كه به بهره كاملى از كرامت من برسند و در امان باشند. اولياى من خود را در برابر من به خوارى و خشوع و خوف مى آرايند و تقوا در دلشان استوار است و اثر آن در بدن هايشان آشكار مى شود، بنابراين تقوا پوشاك آنها و لباس زيرين آنهاست كه آشكار مى سازند و لباس باطنى آنهاست كه شعار خود قرار مى دهند و وسيله رهايى آنهاست كه به آن افتخار مى كنند، و چهره آنهاست كه با آن شناخته مى شوند. پس هرگاه آنها را ملاقات كردى در برابرشان كوچكى و تواضع كن و به دل و زبان نسبت به آنها خاشع باش ، و بدان كه هر كس ‍ دوستى از دوستانم را بترساند به من اعلان جنگ داده است و من در روز قيامت انتقام دوستم را از او مى گيرم .))
يكى از حكيمان گويد: روزها تيراند و مردم هدف تيرهايند و روزگار هر روزى تيرى به سويت شليك مى كند و با شب و روزش رشته عمرت را قطع مى كند تا تمام رشته هاى ريسمان عمرت پاره شود (بميرى ). پس چگونه ممكن است با گذشتن سريع شب ها و روزها بدنت سالم بماند؟ اگر نقصانى كه روزها در تو پديد مى آورند برايت آشكار شود از هر روزى كه بر تو مى آيد وحشت خواهى كرد و گذشت ساعت ها بر تو گران مى آيد؛ ولى تدبير خدا بالاتر از عبرت گيرى است ، و با غفلت و فراموشى از گرفتارى هاى دنياست كه آدمى مزه لذت هاى دنيا را مى چشد با اين كه خداى حكيم آن را تلخ ‌تر از حنظل خلق كرده است . توصيف كنندگان از وصف عيب هاى دنيا از روى كارهاى ظاهرى آن عاجزند، و شگفتى هايى كه دنيا پديد مى آورد بيشتر از آن است كه واعظ بر آن احاطه يابد، پس از خدا مى خواهيم كه ما را به حقيقت هدايت فرمايد.
يكى از حكيمان در توصيف دنيا و دوام آن مى گويد: دنياى تو همان زمانى است كه پلك چشمت را بر هم مى نهى ، زيرا زمانى را كه گذشته است نمى توانى به دست بياورى و زمانى كه نيامده است از آن آگاه نيستى ؛ و روزگار روزى است كه به كام توست و شب آن روز گرفتار مصيبت مى شوى و در ساعتى از آن گرسنه مى مانى و رويدادهاى آن با كاستى و دگرگونى پياپى بر انسان مى گذرد. روزگار ماءمور است كه اجتماعات را بپراكند و از بين ببرد و دولت ها را زير و رو كند، در حالى كه آرزو دراز، و عمر كوتاه است و تمام كارها در دست خداست .
يكى از حكيمان در خطابه اش گفت : اى مردم شما براى كارى آفريده شده ايد كه اگر آن را تصديق كنيد نادانيد و اگر تكذيب كنيد نابود مى شويد.
محمّد بن حسين گفت : خردمندان و دانشمندان و عارفان و اديبان چون دريافتند كه خداوند دنيا را خوار ساخته است ، و آن را براى اولياى خود نپسنديده و در نزد خدا كوچك و بى مقدار است ، و دانستند كه رسول خدا (ص ) در دنيا زهد ورزيد و ياران خود را از بلاى دنيا بر حذر داشت و فرمود: ((از دنيا عادلانه بخوريد و مقدار زايد آن را پيش فرستيد)). و لذا از دنيا به مقدار كفايت گرفتند و مقدارى را كه موجب سرگرمى مى شود رها ساختند؛ فقط جامه اى كه ستر عورت كند پوشيدند؛ و كمترين غذا را كه تنها سد جوع كند خوردند؛ به دنيا به عنوان يك شى ء نابود شدنى نگريستند و به آخرت به عنوان يك شى ء ماندنى ؛ پس از دنيا به اندازه شخص سواره توشه برگرفتند؛ دنيا را خراب و آخرت را با آن آباد كردند و با چشم دل به آخرت نگاه كردند و دانستند كه بزودى با چشم سر به آن خواهند نگريست پس ‍ چون دانستند كه بزودى بدنهايشان به سوى آخرت كوچ مى كند با دلهايشان به سوى آخرت كوچيدند، در دنيا اندكى صبر كردند و مدتى طولانى از نعمت هاى (جاودانه ) بهشت برخوردار شدند. تمام اينها به توفيق خدا و مولاى بخشنده آنها حاصل شد كه دوست داشتند هر چه را كه خدا بر ايشان دوست داشت و نپسنديدند هر چه را خدايشان براى آنها نپسنديد.
شرح توصيف دنيا با مَثَل ها
بدان كه دنيا زود فانى مى شود و گذشت آن نزديك است وعده بقا مى دهد و خلف وعده مى كند. به ظاهر آن را ثابت و ساكن مى بينى در حالى كه بسرعت در حركت است و بشدت در حال كوچ . انسان در حالى كه به آن مى نگرد، گاه حركت آنرا احساس نمى كند در نتيجه به آن مطمئن مى شود و در هنگام گذشتن آن افسوس مى خورد. حكايت دنيا حكايت سايه است كه در عين حركت ساكن است در حقيقت در حركت است ولى به ظاهر ساكن است و حركت آن با چشم ظاهر ديده نمى شود بلكه با چشم دل ديده مى شود و چون نزد يكى از بزرگان از دنيا ياد شد شعرى بسرود و گفت :