نفس و سبك شمردن نماز
صبَّروا النفسَ على البلاء في الدنيا فإنّ تَتَابُعَ البلاءِ فيها و الشِّدَّةَ
في طاعة الله و ولايته و ولاية مَن اَمَرَ بولايته خيرُ عاقبةً عندالله في الاخرة
مِن مُلك الدنيا و إن طالَ تَتَابُعُ نعيمها و زَهرَتِهَا و غَضَارَةُ عيشِهَا(1)؛ خود را در دنيا بر بلا شكيبا سازيد؛ زيرا پى درپى رسيدن بلا و سختى در راه اطاعت
خدا و ولايت او و ولايت كسانى كه خدا به ولايت آنان فرمان داده، سرانجام آن در آخرت
نزد خدا بهتر از دارايى و پادشاهى دنياست، هرچند نعمت و خرمى و جلوه و كام آن به
درازا كشد.
نفس به خودى خود، چيزى به نام صبر نمى شناسد و آتشى شعلهور و زبانه كش است كه هيچ
چيز جز عقل جلودار خواسته هايش نيست. عقل قدرت مهار كردن اين اسب سر كش را دارد و
طوق صبر برگردن آن مى اندازد. آرى، نفس تاكنون ميليونها انسان را جهنمى كرده و به
راستى كه «إِنَّ النَّفْسَ لاََمَّارَةُ بِالسُّوءِ(2)؛ قطعا نفس بسيار به
بدى امر مى كند». اَمّاره، صيغه مبالغه و لام آن، لام قسم است. إنّ نيز مفيد تأكيد
است. نفس از همه اعضاى بدن قوى تر است و تنها عقل است كه قدرت مقابله با آن را
دارد. البته به شرط آن كه انسان ها از نيروى عقل استفاده كرده؛ مهار امور را به دست
او دهند. در غير اين صورت سرنوشتى بجز تباهى و هلاك در انتظار انسان نخواهد بود.
امام صادق (عليه السلام) در اين فقره از رساله مى فرمايند: «صبّروا النفس» يعنى از
نيروى عقل كه خداى مهربان به شما عطا كرده استفاده كنيد و نفس خود را به صبر
واداريد.
شهوت هاى انباشته و دنياى آكنده از بلا
نفس متشكل از شهوت هاى گوناگون و خواسته هاى درونى فرد است. مؤمن بايد اين خواسته
ها را تعديل كند و افسار خود را به دست نفس ندهد.
حملات و خواهش هاى نفس صورت هاى گوناگون دارد. گاهى خواست او فلان امتياز و فلان
نعمت است و گاهى در برابر مصيبت هاى دنيوى مؤمن را بى تاب كرده، او را به اعمال
خلاف شرع وادار مى كند. بايد دانست، دنيايى كه انسان ها در آن زندگى مى كنند آكنده
از بلاهاى نامتناهى و مستمر است و داستان آزمايش كماكان در اين دار فانى تكرار شده
است و هم چنان ادامه دارد. اما مؤمن بايد با گوش دادن به كلام وحى و احاديث، تندى و
تيزى خواهش ها را در درون خويش آهسته آهسته كم كند. خداوند حكيم دو نيروى متضاد
يعنى بى تابى و بردبارى را توأماً در نهاد انسان به وديعه گذاشته و البته اختيار هر
دو را نيز در دست انسان نهاده است و انسان است كه بايد با تمرين و تلاش بسيار، سعى
خود را معطوف كسب مقام صبر در برابر ناملايمات سازد و اگر از اين مقام برخوردار است
خداى را به پاس داشتن چنين نعمتى شكر گزارد.
همان طور كه اشاره شد بلاهاى دنيا نامنتاهى است و هيچ گاه انسان خود را از تيرهاى
پى درپى بلا آسوده نخواهد ديد، و امام اين حالت را با عبارت «تتابع البلاء في
الدنيا» بيان فرموده و شيعيان را به صبر در برابر اين بلايا دعوت كرده است.
در اين گيرودار برخى اختيار خود را به مركب سركش نفس سپرده اند و بعضى عنان در دست
عقل دارند و هر دو به سوى آخرت مى روند، ولى منزل مقصود يكى دوزخ
دائم و ديگرى بهشتى سرشار از نعمت و رحمت است. آنان كه مطيع نفس گشته اند،
دست و پا مى زنند تا هرچند با نافرمانى از خدا و فريب ديگران خود را از بلايا
رهايى بخشند، ولى آنان كه به سرمنزل مقصود چشم اميد بسته اند صبر پيشه كرده، مصيبت
هاى پى درپى را تحمل مى كنند.
مؤمن بايد بداند هيچ بلايى به طور كلى رفع نمى شود، بلكه مجددا و به شكلى ديگر
گريبانگير او خواهد شد و اگر بخواهد بر طاعت الهى اصرار ورزد، به تعبير امام دچار
سختى و شدّت مى شود؛ چرا كه اداى واجبات و ترك محرّمات همواره با سختى و مشكلات
فراوان عجين است. اين جاست كه ديگر بايد خدا را ولى و مالك خود دانست و خالق را بر
تمام مخلوقات مقدم داشت.
ولايت الهى و ولايت نفس
اين جاست كه مؤمن ولايت ولى حقيقى را بر ولايت خود مقدم مى دارد و براى كسب رضاى
معبود بى همتا، به بلاهاى دشوار و پى درپى گردن مى نهد و هميشه سعى بر آن دارد كه
فرمان اولياى دين را نصب العين قرار داده، جام «خير عاقبةً عندالله في الآخرة» را
بنوشد. مؤمن مى داند كه متاع تسليم و صبر در بازار آخرت بهاى بسيارى دارد و در
مقابل تحمل چند صباحى سختى، آسايش جاودان به دست خواهد آورد.
نوع انسان ها در دنيا مالك چيزهايى هستند كه به تناسب حال و موقعيت هر كدام متفاوت
است. يكى خانه دارد، آن يكى كمى هم پول پس انداز كرده است، ديگرى فهم و درك بيشترى
دارد و شخص ديگرى از قدرت و مكنت برخودار است، اما سرانجام پول و لباس و ملك و مكنت
بر جاى مى ماند و انسان با دست خالى عازم سفر آخرت مى شود.
خانه هارون
هارون خانه اى ساخته بود كه كامل ترين خانه ها در آن زمان به شمار مى رفت. اين خانه
به قدرى كامل بود كه هيچ كس نمى توانست ادعا كند عيبى دارد. همه از خانه او تعريف
مى كردند و او را براى ساختن چنين خانه اى مى ستودند. اما يك روز رهگذرى عيب بزرگى
به چشمش خورد و به هارون گفت: اين خانه معيوب است. هارون با تعجب گفت: اين عيب كه
مى گويى چيست ؟ گفت: يا تو به درون اين خانه مى روى و مى ميرى و ديگر بيرون نمى
آيى، يا از خانه بيرون مى روى و عمرت سر مى آيد و ديگر به اين خانه بر نمى گردى.
اگر مى توانى اين عيب را از ميان بردار.
تصميم، رمز موفقيت
امام صادق (عليه السلام) در ادامه مى فرمايند: «وان طال تتابع نعيمها و زهرتها
وغضارة عيشها» يعنى دنيا روزى تمام مى شود، هرچند زندگى و عيش و نوش آن طول بكشد.
پس بايد دل در گرو كسب نعمت هاى آخرت نهاد، و اين كار هم چنان كه مى دانيم تصميم و
عزم جزم مى طلبد چه در امور دنيوى و چه در امور اُخروى، هميشه تصميم كليد موفقيت
بوده و هست. بارها ديده ايم كه كسى با اندكى درآمد توانسته است خانه دار شود، اما
ديگرى با درآمدى چند برابر او نتوانسته خانه خريدارى كند. چرا چنين اتفاقى مى افتد
؟ روشن است: آن كه در ماه درآمد كمى دارد، عزم خود را جزم كرده كه خانه بخرد. ازاين
رو هزينه هاى جانبى زندگى اش را كاهش داده، مسافرت نرفته و سعى كرده است خرج خوراك
و پوشاكش كم تر شود. با اين تدابير توانسته است مقدارى پول پس انداز كند و كم كم با
اين پس انداز و البته با مقدارى قرض، خانه خريدارى كند. ولى آن كه نسبتا از درآمد
خوبى برخوردار است ولى خانه دار نيست، در حقيقت، تصميم نداشته خانه بخرد. در نتيجه
اصلاً به فكر پس انداز و كاستن مخارج نيست و هر چه در مى آورد، خرج مى كند. روشن
است كه چنين فردى، در درازمدّت قدرت خريد مسكن ندارد و تا وقتى اين شيوه در زندگى
او ادامه داشته باشد، خريد خانه ممكن نيست.
شيخ اعظم و ماجراى مرجعيت
نقل شده است پس از وفات مرحوم صاحب جواهر، و با اشاره و سفارش ايشان عده اى از
بزرگان خدمت شيخ اعظم انصارى رسيدند و از ايشان تقاضا كردند امور مسلمانان را بر
عهده بگيرد و مرجع تقليد شود، اما شيخ جواب منفى داد. از ايشان دليل اين امتناع را
پرسيدند. فرمود روزهايى كه درس مى خوانديم، از بين هم شاگردى هايم، يكى بهتر از من
مطلب را مى فهميد. او از من اعلم است. او اكنون در شمال ايران زندگى مى كند و در آن
جا به رتقوفتق امور مردم اشتغال دارد. به سراغ او برويد و اين وظيفه خطير را بر
عهده او بگذاريد. بزرگان راهى شمال شدند و آن عالم را يافتند. وقتى ماجرا را برايش
بازگو كردند، گفت: حق با شيخ است. من از ايشان بهتر درس خوانده ام، ولى اكنون مدتى
است كه از فضاى درس و بحث كناره گيرى كرده ام و قطعا حضور ذهن شيخ را ندارم. پس به
شيخ بفرماييد اين لباس فقط زيبنده اوست و با خيال آسوده اين مسئوليت را بپذيرد.
بارها و بارها پيش آمده است كه دو نفر هم زمان پاى در عرصه كسب علم نهاده اند، يكى
از خانواده اى بزرگ و اهل علم و ديگرى از خانواده معمولى، ولى پس از گذشت مدت زمانى
دومى بهتر رشد كرده و به مدارج بالاى علمى دست يافته است. چرا كه صبر را نصب العين
قرار داده و نفس خود را به بردبارى فراخوانده است.
استخفاف، مايه عقب افتادگى
نداشتن پشتكار و سبك شمردن كارها هم در امور دنيوى زيانبار است و هم در امر دين.
ابوبصير از حميده بربريه(3) نقل مى كند: امام صادق (عليه السلام) لحظاتى قبل از
شهادت دستور دادند تمام خويشاوندانشان حاضر شوند تا آن حضرت وصيت نمايند. حميده مى
گويد: همه بستگان آن حضرت را فراخوانديم. وقتى همه جمع شدند حضرت چشم خود را باز
كردند. نگاهى به افراد حاضر در مجلس نمودند و فرمودند: «لا ينال شفاعتنا مَن استخفّ
بالصلاة(4)؛ كسى كه نماز را سبك بشمارد به شفاعت ما نمى رسد» اين جمله آخرين سخنى
بود كه از دهان مبارك آن امام خارج شد، و پس از آن، جان به جان آفرين تسليم نمودند.
بايد به اين نكته نيز اشاره كرد كه اقوام امام صادق (عليه السلام) نوعا انسان هاى
خوبى بودند و بسيارى از آنها از بزرگان دين به شمار مى آيند. بنابراين مخاطب اين
سخن فقط حاضران نبودند، بلكه حضرت مى خواستند اين جمله را به گوش تمام پيروان اين
مكتب و مسلمانان رسانده باشند. غرض از ذكر اين روايت اين بود كه سبك شمردن هركارى
هميشه با ناكامى انسان همراه است و داشتن پشتكار و دقت و تلاش و به قول معروف كار
امروز را به فردا نينداختن، باعث پيشرفتِ در كارها و كاميابى انسان هاست.
سيزده سال درس و يك جلسه غيبت
در احوال يكى از شاگردان آقا ضياء الدين عراقى نقل شده است كه سيزده سال در درس
مرحوم عراقى حاضر مى شد. ايشان در اين سيزده سال فقط يك جلسه در درس ايشان حاضر نشد
دليل اين غيبت نيز ذكر شده است. درس هاى آن روزها نيز مثل اين زمان نبوده كه
تابستان تعطيل باشد. در تمام طول سال درس ها برقرار بود و تعطيلى نداشت. در
نجف،كربلا و ديگر شهرها هميشه درس برقرار بود. مسلما اين بزرگوار هم مثل ديگران زن
و بچه و گرفتارى هاى روزانه داشته است، ولى به درس اهميت مى داده و آن را بر تمام
كارها مقدم مى دانسته است.
مراتب سبك شمردن نماز
مرحوم شيخ عبد الرحيم قمى مى فرمود: چه بسا انسان روز قيامت وقتى به نامه اعمال خود
بنگرد، ببيند يك نماز دو ركعتى كامل در آن وجود ندارد؛ چرا كه هيچ گاه نتوانسته دو
ركعت نماز را با حضور قلب و حواس جمع از اول تا آخر بخواند. البته،استخفاف در نماز
مراتبى دارد و حالت انسان ها در اين مسئله متفاوت است. گاهى ممكن است انسان براى
قضا شدن نماز صبح آن قدر اهميت قائل باشدكه اگر روزى نماز صبحش قضا شود تا پايان آن
روز اندوهگين باشد و احساس كند بسيار زيان كرده است. اين هم يك مرتبه از استخفاف
است. اما ممكن است شخص ديگرى هميشه اول وقت در نماز جماعت حاضر شود، ولى تا تكبيرة
الاحرام بگويد تفكر عميق او درباره مشكلات روزمره اش آغاز شود.
در روايات آمده است روز قيامت، هنگامى كه نامه اعمال به دست انسان مى رسد و در آن
مى نگرد، مى بيند نماز ظهرش دو ركعت ثبت شده، نماز مغرب يك ركعت، و گاهى فقط از يك
نماز يك ذكر سجده در نامه اعمال ثبت شده است؛ زيرا فقط آن قسمت از نماز را با توجه
و حضور قلب خوانده است.
حال اگر نصف يا ثلث نماز ثبت شده باشد، اميدى هست، اما گاهى حتّى يك
كلمه هم ثبت نمى شود.
اين هم يك مرتبه از استخفاف است. بى توجهى در نماز موجب بطلان آن نمى شود و اين خود
نعمتى بس بزرگ است، وإلاّ مؤمنان مصيبتى عظيم در پيش داشتند. چرا كه اين نمازها به
هر حال مرتبه پايينى از نماز است.
در روايت آمده است كه امام حسن مجتبى (عليه السلام)، هنگام وضو گرفتن و مهيا شدن
براى نماز، رنگ رخسار مباركشان تغيير مى كرد و چهره آن حضرت زرد مى شد. «ألا وإنّ
لكلّ مأموم إماماً؛ بدانيد كه هر مأمومى بايد به امام خود اقتدا كند و اعمال خود را
از او ياد گيرد». بايد انسان آهسته آهسته از درجه استخفاف بكاهد تا بتواند تا
اندازه اى سطح اعمال خود را بالا برد. نماز ستون دين است و در روايات از آن به
عنوان «عمود الدين»(5)تعبير شده و قبولى ديگر اعمال بسته به قبولى نماز است. سر نخ
قبولى نماز نيز در اين فرمايش امام روشن شده است. آرى، جديت در طاعت الهى و استقامت
در اين راه باعث قبولى نماز در درگاه حق تعالى مى شود.
جنگ با شيطان
محراب در فرهنگ اسلامى به جايى اطلاق مى شود كه در آن، نماز خوانده مى شود. اين
كلمه اسم مكان و به معناى مكان جنگ است؛ چرا كه به هنگام نماز شيطان آماده مى شود و
به مجرد اين كه مؤمن نماز خود را آغاز نمود،او نيز دست به كار شده، شروع به
تيراندازى مى كند، به اين صورت كه انديشه هاى گوناگونى در ذهن نمازگزار تداعى مى
كند و با اين كار مانع توجه قلبى او مى شود. از آن طرف مؤمن نيز با بى توجهى به
القائات شيطان از خود دفاع مى كند و با شيطان مى جنگد.
تلاش در راه طاعت خدا
وعليكم بهدى الصالحين و وقارِهم وسكينتهم
وحلمهم وتخشّعهم، و ورعهم عن محارم
الله وصدقهم و وفائهم و اجتهادهم لله في العمل بطاعته، فإنّكم إن لم تفعلوا ذلك، لم
تنزلوا عند ربّكم منزلة الصالحين قبلكم(1)؛ شما را به راه و رسم صالحان و وقار
و آرامش و بردبارى و فروتنى آنان و پرهيزگارى شان از محرمات خدا و راستى و وفادارى
و كوشش آنان براى طاعت خدا سفارش مى كنم؛ زيرا اگر چنين نكنيد به منزلتى كه صالحان
پيش از شما نزد خدا داشتند دست نخواهيد يافت.
هدى الصالحين، يعنى سيره و سلوك رستگاران. هر فرقه و گروهى براى خود راه و رسمى
دارند و صالحان و اولياى الهى نيز، داراى راه و روش خاصى مى باشند.
از ويژگى هاى اين گروه ورع، وقار، سكينه، دورى از محارم، صدق، وفا و كوشش در راه
طاعت خدا را مى توان ذكر كرد. امام صادق (عليه السلام) مؤمنان را به پيش گرفتن راه
و رسم صالحان فراخونده و از آنها خواسته تا متخلق به اخلاق صالحان شوند. همانطور كه
قبلا گفته شد وقار و سكينه با هم متفاوتند. وقار مربوط به ظاهر انسان ها،و سكينه و
آرامش از خصوصيات درونى آنهاست، از اين رو در كلام امام از اين دو صفت به طور
جداگانه ياد شده است.
وقارِ صالحان
ژهر كدام از انسان ها به فراخور حال و به تناسب موقعيت اجتماعى شان نوعى وقار
دارند. پادشاهان، تجار و مؤمنان، همه وقار دارند، اما وقار هر يك به اقتضاى حال و
طرز تفكرى كه بر وجودشان حاكم است نمود پيدا مى كند. بحث از وقار صالحان و مؤمنان
است. مؤمن تمام اقوال و افعالش از جانب ايمان او و براساس فرمان هاى الهى است،
بنابراين انسان ها با ديدن مؤمن به ياد خداى متعال مى افتند و به گفته حضرت مسيح
(عليه السلام): «تذكركم الله رؤيته(2)؛ديدار او خدا را به يادتان مى آورد». تمام
حركات و سكنات مؤمن با غير مؤمن متفاوت است: طرز نگاه كردن، نوع راه رفتن، شكل لباس
پوشيدن، نوع سخن گفتن، همه و همه اينها مطابق با شخصيت معنوى اوست. ناگفته نماند
بين وقار و تكبر فرق بسيارى هست و اين موضوع در جاى خود بحث مفصلى مى طلبد، ولى
تمييز بين اين دو مشكل است؛ چرا كه تمييز بين مفهومات كار مشكلى است. با اين كه
مفهوم آب بسيار واضح و روشن است بين فقها اين بحث مطرح است كه آيا آب هاى زاجيه(3)
و كبريتيه(4) آب به شمار مى روند يا نه.
در روايات آمده است رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) وقتى مى خواستند به كسى
نگاه كنند تمام صورت خود را متوجه او مى كردندو سر مبارك را به طرف مخاطب خود مى
چرخاندند. اگر مى خواستند به كسى اشاره كنند هيچ گاه با انگشت اين كار را نمى
كردند، بلكه با تمام دست اشاره مى كردند، و اين از مظاهر وقار است. در واقع انسان
با وقار، غوغاى درونش را مهار مى كند و نمى گذارد هياهوى درون او ظاهرش را پريشان
سازد، «المؤمن بشره في وجهه و حُزنه في قلبه(5)؛ شادى مؤمن در چهره
او و اندوهش در قلب اوست».
صبر و حلم
خويشتن دارى در برابر ناگوارى هاى تكوينى، را صبر گويند، (منظور از ناگوارى هاى
تكوينى امورى چون فقر و بيمارى است كه انسان قدرت دخالت و تصرف دلخواه را در آنها
ندارد). امّا حلم اين گونه نيست بلكه صبر در برابر اعمال ناخوشايند ديگران را (كه
از قضا راه چاره نيز دارد) حلم گويند؛ مثلِ صبر در برابر هتاكى ديگران، نقل است كه
يك اعرابى به حضرت امام حسن مجتبى (عليه السلام) بى احترامى كرد، ولى حضرت در
برابر گستاخى او فرمودند: «إن كنت جائعاً أشبعناك إن كنت عرياناً كسوناك(6)؛ اگر
گرسنه اى تو را سير خواهيم كرد و اگر لباس ندارى به تو لباس مى دهيم». در واقع
امام اين جا از خود حلم نشان دادند.
شخصى در سامرا نامه بسيار تندى به ميرزاى شيرازى نوشت. مرحوم ميرزا نيز به خدمت
كارشان فرمودند: «مقدارى هندوانه تهيه كن و براى اين آقا بفرست. اين بنده خدا گرمى
اش شده!». اين هم يك مصداق از حلم است.
خشوع صالحان
تخشّع از باب تفعّل است و چنان كه مى دانيم يكى از معانى باب تفعّل تصنّع و ظاهر
سازى و تحميل كارى بر خويش است. گاهى انسان صبر مى كند و گاهى تصبّر؛ يعنى تظاهر به
صبر مى نمايد. تحلّم نيز يعنى تظاهر به حلم كه يكى از صفات حسنه است بر همين قياس
تخشّع نيز عبارت است از تظاهر به خشوع و تحميل كردن آن بر خويشتن. خشوع، يعنى تذلل
و حقير شمردن خويش. بايد در مقابل خداوند تذلل نمود، به اين صورت كه انسان خود را
در برابر ذات اقدس الهى حقير پندارد و با خود بگويد: من موجود ضعيف و ناچيزى هستم.
اين تلقين ها آهسته آهسته درخت خشوع را در وجود آدمى بارور مى سازد. خلاصه اين كه
تحلّم، راه به دست آوردن حلم، تصبّر راه كسب صبر، و تخشّع راه آراسته شدن به خشوع
است. براى به دست آوردن هر صفت پسنديده اى بايد ابتدا ظاهر خود را مانند كسانى
سازيم كه آن صفت را دارند.
دورى از محارم
يكى ديگر از صفات رستگاران ورع آنهاست. مؤمنان بايد دورى از گناه را از صالحان
بياموزند و از ارتكاب حرام فردى، حرام اجتماعى، حرام اقتصادى و انواع حرام ها
خوددارى كنند. خداى حكيم براى انسان ها حدودى قرار داده كه تجاوز از آنها نافرمانى
است. ورع به قدرى براى انسان صالح اهميت دارد كه به دست آوردن آن در رأس تمام آمال
و آروزهايش قرار دارد. هم چنان كه كاسب هميشه به دنبال كسب درآمد و سود است و در
اين راه از هيچ كوششى دريغ نمى كند، انسان صالح نيز فكر و ذهنش را معطوف ورع ساخته
و هميشه مواظب است تا در دايره حرمت قدم ننهد. البته، اين راه نيز پر از فراز و
نشيب و داراى مشكلات بى شمار است. اگر روزى پاى انسان صالحى بلغزد و گناهى مرتكب
شود پيوسته در اين فكر است كه چرا از او چنين غفلتى سرزد، و تن به اين گناه داد، و
به فكر جبرانِ كرده خويش است. چنين كسى مواظب است كه مبادا دوباره در گناه بيفتد،
درست مانند كاسبى كه ضرر كرده و شش دانگ حواس خود را جمع كرده تا ديگر ضرر نكند.
نكته ظريفى كه در اين قسمت آمده اين است كه امام نفرموده اند: «الورع عن محارم
الله»، بلكه فرموده اند: «ورعهم عن محارم الله»؛ يعنى آن گونه از حرام
اجتناب كنيد كه صالحان مى كنند. اين نوع بيان تفصيل پس از اجمال است، به اين صورت
كه ابتدا فرمود: «عليكم بهدى الصالحين» و در ادامه جزئيات را ذكر مى كنند كه يكى
از آنها ورع از محارم الهى است.
صدق و وفا
خصوصيات ديگر صالحان صدق و وفاى آنهاست.داشتن صدق گاه در دنيا با ضررهايى همراه است
ولى با اين حال گفته شده: «النجاة في الصدق(7)؛ رهايى در راستگويى است».
وفا نيز همچون صدق ممكن است، با ضررهايى همراه باشد، ولى وفاى به عهد از خصوصيات
بارز صالحان است. مؤمن به عهد خويش وفا مى كند. طرف عهدش نيز هر كسى باشد مهم نيست،
مهم پيمانى است كه بسته است. خالق و مخلوق، محرم و نامحرم، دوست و دشمن، بزرگ و
كوچك، همه برايش مهم اند و به عهدى كه با آنها بسته پايبند است. يكى از كاسب هاى
محترم براى بنده نقل مى كرد كه روزى شخصى آمد و فلان جنس را به صورت نسيه از من
خريد. قرار شد دو ماه پس از معامله پول بياورد، ولى چون كه جايى براى نگهدارى آن
جنس نداشت از من خواست تا آن را در مغازه ام به صورت امانت نگه دارم. چند روز بعد
مشترى ديگرى پيدا شد كه از همان جنس مى خواست. به او گفتم: ندارم. مغازه را ديدى زد
و متوجه وجود آن امانتى شد. گفت: تو كه اين جنس را در مغازه دارى ؟ ! گفتم مال من
نيست، آن را فروخته ام. پرسيد: پس چرا هنوز اين جاست ؟ گفتم: صاحبش از من خواست به
عنوان امانت آن را برايش نگه دارم. پرسيد: آيا خريدار پول تو را داده است ؟ گفتم:
نه، قرار است دو ماه ديگر بياورد. گفت: من پول نقد دارم و با قيمت بهترى اين جنس را
مى خرم. هر چه او داده من بيشتر هم مى دهم. گفتم: نه برادر، من اين جنس را فروخته
ام و مال مردم است.
اطاعت صالحان
خداى متعال بندگان تنبل را دوست نمى دارد، تا جايى كه در بعضى از روايات، تعابير
تندى در مورد افراد كسل آمده است. كوشش و اجتناب از تنبلى شرط پيشرفت چه در باب
ماديات و چه در باب معنويات است. گاهى انسان كتابى را مى نگرد بدون آن كه به زحمتى
كه براى نوشتن اين كتاب كشيده شده بينديشد، اما حقيقت آن است كه تمام كتاب هاى قطور
همچون: بحارالانوار، سفينه البحار، مستدرك سفينة البحار و موسوعه هاى ديگر، همه و
همه حرف به حرف نوشته شده اند. اين كتاب هاى عظيم با كنار هم نهادن حروف و اندك
اندك به رشته تحرير درآمده اند، و چه خون دل هايى كه نويسنده
نخورده و چه رنجهايى كه نكشيده است تا از به هم چسباندن ذره ها، درياى عظيمى
پديد آورد كه همگان از آن استفاده كنند. آنچه از پشت اين نوشته ها خود نمايى مى كند
تلاش و استمرار پياپى نويسنده است.
آرى، در طاعت الهى نبايد كوتاهى كرد و در اين معركه كوشش بسيار لازم است. البته،
اين به معناى دست شستن از خواب و خوراك نيست. بلكه بايد در كنار فعاليت، به اندازه
لازم و به قدرى كه بدن لازم دارد استراحت كرد. اميرمؤمنان على (عليه السلام) مى
فرمايد: «خادع نَفسَك(8)؛ نفس خود را فريب دهيد». در كلمه «خادع» نكته نغزى
نهفته است، و آن اين كه باب مفاعله را جايى به كار مى برند كه فعلى دو سويه و
متقابل در ميان باشد و كارى از جانب دو نفر انجام شود؛ به عنوان مثال وقتى مى گويند
«قاتلا زيدٌ و عمرٌ» يعنى زيد و عمر در حال محاربه با يكديگرند و هر كدام كمر به
قتل ديگرى بسته اند. چنان كه مى دانيم نفس دائما در حال نيرنگ زدن به انسان است.
حضرت مى فرمايند: در برابر اين فريب نفس مقابله به مثل كنيد و نفس خود را فريب
دهيد. آنان كه صاحب نفس مطمئنه هستند، از اين راه به چنين مقامى دست يافته اند.
آنان آن قدر با نفس خود نيرنگ كرده اند تا توانسته اند نفس مطئنه داشته باشند.
نفس عنصر خوبى نيست، ولى قابليت خوب شدن را دارد. همان طور كه خود شيطان هم اين
قابليت را دارد. آن كه مى خواهد قدم در راه سعادت نهد، بايد تك تك اين صفات حسنه را
كم كم در خودش ملكه سازد. با خود بگويد: حال اين يك بار، راست مى گويم تا ببينم بعد
چه مى شود، يا يك بار فلان فعل حرام را مرتكب نمى شوم و همين طور ادامه دهد تا آن
جا كه ديگر در خود رغبتى براى نافرمانى نبيند. «الأجر على قدر المشقّة؛ پاداش به
اندازه تحمل دشوارى هاست». تظاهر به اعمال پسنديده دشوار است، ولى در هر صورت آن
كه پر تحرك تر است راحت تر و زودتر به سر منزل مقصود مى رسد.
طاعت چيست ؟
در روايت صحيحه اى از اباصلت هروى نقل شده است كه امام رضا (عليه السلام) فرمود
: «رحم الله عبداً أحيا أمرنا؛
خدا بيامرزد كسى را كه امر ما را زنده مى كند» اباصلت
پرسيد: يابن رسول الله، چگونه امر شما را زنده كنيم ؟ حضرت فرمودند
: «يتعلّم
علومنا و يعلّمها الناس(9)؛ آنان كه علوم ما را فرا مى گيرند و به ديگران نيز مى
آموزند، امر ما را احيا مى كنند». خدا چنين افرادى را مورد لطف و رحمت خويش قرار
مى دهد؛ زيرا دعاى فرزند رسول خدا در حق آنان قطعاً مستجاب مى شود.
طاعت الهى در گرو كسب صفات پسنديده است و كسب اين صفات نيز رهين تلاش و تمرين است.
وقتى انسان خود را به عملى ملتزم نمايد، مثلاً تصميم بگيرد چهل شب نماز شب او ترك
نشود، يك سال درسش تعطيل نشود، و يا يك هفته در خانه اش بدخلقى نكند، آن وقت است كه
متوجه مى شود كسب فضايل اخلاقى آسان نيست. ماشينى كه در جاده آسفالت حركت مى كند
هميشه با دنده چهار و روى جاده صاف حركت نمى كند، بلكه گاهى به دست انداز بر مى
خورد و ناچار سرعتش كم مى شود. گاهى نيز ممكن است ميخ يا شيشه اى چرخ ماشين را
پنچر، و حركت آن را متوقف سازد. عمل به طاعت الهى نيز گاهى با موانعى برخورد مى
كند.
حكايت
نقل شده است كه مرحوم آيت الله العظمى بروجردى مى فرمودند: بسيارى از اوقات اول شب
كه مشغول مطالعه مى شدم تا اذان صبح نمى خوابيدم. تا صبح نخوابيدن و به مغز خود
فشار آوردن و بعد با فكرى خسته لحظاتى استراحت كردن كار آسانى نيست. اين چنين عمل
مى كرد كه بروجردى شد، يك مسئله را كه ديگران در حل آن عاجز بودند با پنج راه حل،
ذكر مى كرد كه هيچ كدام از آنها در كتاب هاى قديمى وجود نداشت.
يكى از علما وارد مجلس عقدى شد و همه به احترام او برخاستند. اهل مجلس از علما و
مراجع بودند و او نيز در بين بزرگان فرد شناخته شده اى بود. حاضران از ايشان
خواستند كه بالاى مجلس بنشيند، اما ايشان نپذيرفتند و دم در نشستند. لحظاتى بعد
صاحبخانه از ايشان خواست به بالاى مجلس بروند. ايشان پذيرفتند و جاى خود را عوض
كردند. حاضران پرسيدند: چرا بار اول كه اهل مجلس از ايشان خواستند اين كار را
نكردند ؟ صاحبخانه جواب داد: ايشان بسيار فرد متعبدى است. بار اول كه آن جا
نشست به دليل استحباب اين كار بود. بار دوم كه من از او خواستم، از باب امتثال امر
صاحبخانه كه كارى مستحب است جايش را عوض كرد. آرى، چنين انسان هايى طاعت در تار و
پودشان رسوخ كرده است.
طاعت و عبادت
كوشش در راه طاعت در صورتى مقبول است كه براى خدا باشد و انسان كارش به جايى نرسد
كه كاسه داغ تر از آش شود. بايد ملاك، خواست خدا باشد نه خواست بنده، و اين خود
نكته دقيقى است. روزى در ماه رمضان به همراه عده اى به ديدن مريضى رفتيم كه به علت
بيمارى نمى توانست روزه بگيرد. يكى از عيادت كنندگان گفت: ان شاءالله، تحمل اين
سختى ها براى شما اجر داشته باشد. آن بيمار عصبانى شد و گفت: من اجر نمى خواهم آجر
مى خواهم! چرا من نبايد بتوانم روزه بگيرم؟! اين قبيل سخنان وجهى ندارد، چرا كه
كوشش و طاعت بايد درچار چوب خواست و اراده خدا باشد. نمى شود شخصى كه در نماز ظهر
حال خوشى پيدا كرده به جاى چهار ركعت، پنج ركعت نماز بخواند و بگويد ديدم اگر در
ركعت چهارم نمازم را سلام دهم حال خوشم را از دست مى دهم. درست است كه اقبال در
نماز شرط قبولى آن است، ولى بايد در چار چوب خواست خدا باشد. مرحوم والد ما مى
فرمود: «شخصى ادعا مى كرد كه من در طول عمرم هيچ گاه با تيمم نماز نخوانده ام».
بايد گفت عبادت و اخلاص خوب است، اما اين آقا اگر در طول عمرش هيچ وقت وضعيتى برايش
پيش نيامده كه وظيفه اش تيمم باشد كه هنرى نكرده و به وظيفه اش عمل كرده، اما اگر
چنين حالتى برايش پيش آمده ولى تيمم نكرده باشد (مثل آن كه غسل برايش ضرر داشته
باشد، ولى با اين حال تيمم نكند)، كار حرامى مرتكب شده است. ملاك در طاعت، خواست
خداست و اگر كسى پايش را فراتر از اين حد بگذارد، مخالفت كرده است.
بايد كارها را «قربة إلى الله» انجام داد. شخصى مى گفت: من ديگر فلان كار خير را انجام نمى دهم.
پرسيدم: چرا ؟ گفت: بعد از چهل سال كه با فلان آقا اين كار را انجام مى دادم، چند
روز پيش گفته بود مرا نمى شناسد. گفتم: شما كار خير را براى آن آقا انجام مى دادى
يا براى رضاى خدا بوده ؟ خدا كه نگفته من فلانى را نمى شناسم. حال كه ازدست اين آقا
ناراحتى از او دست بردار و با شخص ديگرى همكارى كن. همكارت را عوض كن، ولى از كار
خير دست برندار.
حضرت امام صادق (عليه السلام) در اين فقره شيعيان را به اقتداى صالحان فراخوانده و
ويژگى هاى صالحان را نيز برشمرده است. در پايان مى فرمايند: اگر در به جا آوردن اين
اعمال به صالحان اقتدا نكنيد، به مقام و منزلتى كه صالحانِ قبل از شما در نزد خدا
يافتند، دست نخواهيد يافت.
پاورقى:
(1). متن نامه.
(2). يوسف ، آيه 53.
(3). حميده بربريه كنيز و در عين حال از زنان دانشمند خاندان اهل بيت (عليهم
السلام) بود. او مادر امام موسى بن جعفر (عليه السلام)است.
(4). كافى ، ج 3 ، ص 270.
(5). تهذيب ، ج 2 ، ص 237.
(1). متن نامه.
(2). بحارالانوار ، ج 97 ، ص 84.
(3). ماده اى است كه به وسيله آن طلا را صاف مى كنند و در اصطلاح يك نوع آب را
گويند كه همان اسيد نيتريك است.
(4). نوعى آب است كه در صنعت گوگرد استفاده مى شود.
(5). همان ، ج 64 ، ص 305.
(6). همان ، ج 43 ، ص 344.
(7). بحارالانوار ، ج 70 ، ص 13.
(8). نهج البلاغه ، نامه 69.
(9). وسائل الشيعه ، ج 27 ، ص 141.
