پس سالك راه حق بايد كه از قلاده شريعت سر نپيچد و بر جاده شرع انور در ظاهر و باطن رفتار نمايد تا به مدد نور ظاهر [و] نور باطن قوت يافته به مقصد اصلى اءن شاء الله تعالى برسد.

و اعلم اءن للطهارة الظاهرة على ما دلت به الشريعة المطهرة تاءثيرا فِى اشراق نورها للقلب ، لان العلاقة ثابتة بين عالم الشهادة و الملكوت ؛ فكما يفيض من معارف القلب آثار على الجوارح ، فكذلك قد يفيض من الطهارة الظاهرة اثر على الباطن ، و اليه الاشارة بان الوضوء نور على نور.⁽⁶⁹⁷⁾ و قد علم بالتجربة اءِنَّهُ اءِذَا غلب اللون او الصورة على قلب المجامع او الحامل عند تحرك الحمل مال لون الولد و صورته الى ذلك اللون و تِلْكَ الصورة . و نظيره فيضان النور بواسطة المرآة المحاذية الشمس على بعض ‍ الاجسام المحاذية . و الى قريب من هَذَا يظهر سر الشفاعة .

و بدان كه طبق دلائل شريعت مطهره ، طهارت ظاهرى در تابيدن نور خود به قلب تاءثير بسزايى دارد، زيرا ميان عالم شهادت و ملكوت وابستگى و پيوندى وجود دارد، و همانگونه كه از معارف دل آثارى بر جوارح فائض مى شود، همچنين از طهارت ظاهرى اثرى بر باطن سرازير مى گردد، و اشاره به همين است كه فرمود: ((وضو گرفتن در حال وضو داشتن ، نور على نور است)).

و به تجربه ثابت شده است كه هر گاه رنگ يا صورتى بر قلب كسى كه با همسرش همبستر مى شود يا بر قلب زن باردارى كه بچه در رحمش تكان مى خورد غلبه پيدا كند، رنگ و صورت آن كودك به همان رنگ و صورت تمايل پيدا مى كند. و نظير اين است نور خورشيد كه بر آينه مى تابد و از آن به اجسامى كه در برابر آينه قرار دارند منعكس مى گردد. و با توجه به همين مطلب فلسفه شفاعت نيز آشكار مى شود.

اى عزيز! اين نور وقتى دست به هم مى دهد كه عمل مطابق فرموده شارع عليه السلام باشد، و اين حاصل نمى شود الا به علم به احكام ، پس طريقت بدون شريعت ثمره ندارد.

قَالَ رجل لرَسول اللَّه صَلَّى اللَّه عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم ، اخبرنى بافضل العمل . قَالَ صلى الله عليه و آله و سلم : عليك بالعلم . قَالَ: يا رسول الله ، اسال من افضل العمل . قَالَ صلى الله عليه و آله و سلم : عليك بالعلم فان قليل العلم مع العلم كثير، و اءنّ كثير العمل مع الجهل قليل .⁽⁶⁹⁸⁾

مردى به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم عرض كرد: مرا از برترين اعمال خبر ده . فرمود: بر تو باد به تحصيل علم . عرض كرد: اى رسول خدا، من از برترين اعمال پرسيدم . فرمود: بر تو باد به تحصيل علم ، زيرا عمل اندك همراه با علم ، بسيار است و عمل بسيار همراه با جهل ، اندك .

و كاملين اين طايفه يك قدم از شريعت تجاوز نمى نموده اند، در هر حال مراقب شريعت بوده اند. آورده اند كه به شيخ نورى ، محوى دست داد كه از خوردن و آشاميدن و خوابيدن باز ماند. پس جماعتى به نزد شيخ جنيد آمدند و گفتند: كه شيخ نورى چند شبِاءَنَّهُ روز است كه به يك حسب مى گردد، الله الله مى گويد و هيچ طعام و آب نخورده است و نخفته است و نمازها را به وقت مى گزارد. گروهى نزديك شيخ جنيد بودند گفتند: او هشيار است ، فانى نيست ، پس اين تكلف است كه هيچ طعام نمى خورد و نمى آشامد و نمى خوابد. شيخ گفت : نه چنين است ، او واجد لذت آن نام شريف است و طعام و شراب او از آن جاست و از ذكر آن نام مبارك محفوظ مى باشد، پس خداى تعالى او را نگاه مى دارد تا در وقت خدمت كه وقت نماز است از خدمت محروم نماند.

آورده اند كه شيخ شبلى مريدى را به خلوت امر فرموده بود. شبى در حين كار نورى بر آمد كه اطراف آسمان و زمين را پوشيدن گرفت و اكناف آن از يمين و يسار نهفتن آغاز نمود و آن نور به زبان فصيح گفت كه : انى انا الله .⁽⁶⁹⁹⁾ طالب ساده دل از انوار خواست كه قبول بكند و سجده الوهيت بجاى آورد كه شيخ شبلى از مسافت بعيده بانگ بر زد كه : ((سجده مكن كه آن نور وضوى تو است )).

چون پيرش صاحب تصرف بود او را از ورطه آن هلاكت بر آورد و از هاويه انهماك خلاص نمود و بر سرش آمد و گفت : تِلْكَ خيالات تربى بها اطفال الطريقة .⁽⁷⁰⁰⁾

و گاه مى باشد كه نور مرشد يا ولى را مى بيند، چنان كه منقول است كه سالكى در طريقه طيفورية و بايزيديه بود و منازل بسيار طى نموده بود و ليكن در اين طريقه سست اعتقاد و پست ارادت بود. از او پرسيدند: كه چرا ارادت تو به اين سلسله سست است ؟ گفت : يك نوبت وضو مى ساختم در اثناى آن ديدم كه ديوار قبله بشكافت و از آن سوى فضايى و صحرايى پيدا شد كه در وى آسمان و ستاره ثوابت و سياره نمايان شد كه وسيعتر از آسمان منظوره ، و ستاره ها درخشان تر از خورشيد. پرسيدم كه اين چيست ؟ يكى گفت : كه اين نور سلطان العارفين است .⁽⁷⁰¹⁾

چند قدم ديگر بالاتر رفتم آسمان ديگر وسيعتر از فلك اطلس و ستاره هاى درخشان تر از خورشيد. پرسيدم كه اين چيست ؟ گفتند: كه اين نور از مجدالدين بغدادى است .

پس اى عزيز! عارف كسى است كه نور ظاهر را با نور باطن جمع نمايد و به روشنى هر دو راه برود. عن على عليه السلام : لا تتكل على المنى فانها بضايع النوكى .⁽⁷⁰²⁾

از على عليه السلام روايت است كه : بر آرزوها اعتماد مكن كه آن ها كالاى نابخردان است .

و در ((مقصد الاقصى)) گفته است : ((بدان كه انسان كامل آن است كه در شريعت و طريقت و حقيقت تمام باشد. و اگر اين عبارت را فهم نمى كنى به عبارت ديگر بگويم ، بدان كه انسان كامل آن است كه او را چهار چيز به كمال باشد: اقوال نيك و افعال نيك و اخلاق نيك و معارف نيك . جمله سالكان در اين ميانند و كار سالكان آن است كه اين چهار چيز را به كمال برسانند، كه هر كه اين چهار چيز را به كمال خود رسانيد انسان كامل خواهد شد.

چون انسان كامل را دانستى اكنون بدان كه انسان كامل را به اضافات و اعتبارات به اسامى مختلف ذكر كرده اند و جمله راست است : شيخ و پيشوا و هادى و مهدى گفته اند، و دانا و بالغ و كامل و مكمل گفته اند، و جام جهان نماى و آينه گيتى نماى و ترياق بزرگ و اكسير اعظم و عيسى گفته اند كه مرده زنده مى كند، و خضر گفته اند كه آب حيات خورده ، و سليمان گفته اند كه زبان مرغان مى داند.

اى درويش ! تمام موجودات همچون يك شخصى است و انسان كامل دل آن شخص است . و بعضى گفته اند كه تمامى موجودات همچون يك درختى است و آدميان ميوه آن درخت ، و انسان كامل زبده و خلاصه آدميان است ، و انسان كامل به علم محيط است بر تمام اين درخت .

اى درويش ! بر انسان كامل هيچ چيز پوشيده نمانده است ، به خداى رسيده است و خداى را شناخته است ، و بعد از شناخت خداى تعالى تمامى جواهر اشيا را كماهى دانسته و ديده است . و انسان كامل چون خداى را شناخت و اشيا را و حكمت هاى اشيا را كماهى بديد و بدانست ، بعد از آن هيچ كارى را بهتر از آن نديد كه راحت به خلق رساند، و هيچ راحتّى بهتر از آن نديد كه به تكميل خلق مشغول شود و با مردم چيزى كند و چيزى گويد كه مردم چون آن بشنوند و به آن عمل كنند در دنيا و آخرت رستگار شوند. و اين رحمتى است كه مى كنند، و پيغمبران را از اين جهت رحمت عالميان گفته اند. و اگر ترك پيشوايى نمود و عزلت و فراغت و قناعت اختيار كرد كامل آزاد است زيرا كه آخر ما يخرج من رووس الصديقين حب الجاه .⁽⁷⁰³⁾

فصل [32]: [ضرورت استاد و مرشد طريق]

اى عزيز! از فصل سابق معلوم شد كه در سلوك بايد كه از جاده شرع انور قدم بيرون نگذارد، و همچنين فِى الجمله معلوم شد كه بى مرشد كامل سلوك ميسر نيست ، اكنون بدان كه در وصول به حق ، مريد را از مرشدى آگاه راه شناس راه رو صاحب تصرف ناچار است .

مشايخ ، بتان خرگاه حضرتند كه : اوليايى تحت قبابى ، لا يعرفهم غيرى .⁽⁷⁰⁴⁾

اى عزيز! زياده بر آن چه در فصل سابق از اين باب ذكر شد ما فِى كتاب الحجة من ((الكافى)) عن ابى جعفر عليهماالسلام مخاطبا لبعض اصحابه : يخرج احدكم فراسخ فيطلب لنفسه دليلا، و انت بطرق السماء اجهل منك بطرق الارض ، فاطلب لنفسك دليلا.⁽⁷⁰⁵⁾

امام باقر عليه السلام به بعضى از اصحاب خود خطاب كرده فرمود: يكى از شما براى مسافرت چند فرسخى خود راهنما طلب مى كند، و حال آن كه او از راه هاى آسمان نسبت به راه هاى زمين بى اطلاع ترى ، پس براى خود راهنما بطلب .

و ديگر آن كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: اعرف نفسك تعرف ربك .⁽⁷⁰⁶⁾ پس معرفت رب موقوف به معرفت نفس است ، و معرفت نفس موقوف به معرفت شيخ است .

قَالَ تعالى : قَالَ له موسى : هل اتبعك على اءن تعدمن مما علمت رشدا.⁽⁷⁰⁷⁾

خداوند فرموده : موسى به او (خضر) گفت : آيا اجازه مى دهى به دنبال شما باشم تا از آن چه آموخته شده اى به من رشدى بياموزى ؟

و عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم : الشيخ فِى قومه كالنبى فِى امته .⁽⁷⁰⁸⁾

پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: منزلت شيخ در امت خود مانند منزلت پيامبر در امت خويش است .

و قَالَ بعض اهل المعرفة : لولا المربى ما عرفت ربى .

يكى از اهل معرفت گفته : اگر مربى نبود من پروردگار خود را نمى شناختم .

و فِى ((نهج البلاغه)): خذ الحكمة انى كانت ، فان الحكمة تكون فِى صدر المنافق فتلجلج فِى صدره حتّى تخرج فتسكن الى صاحبها فِى صدر المؤ من .⁽⁷⁰⁹⁾

و در ((نهج البلاغه)) آمده است كه : حكمت را در هر جا كه بود بر گير، چه گاهى حكمت در سينه منافق خطور مى كند و دائم پرسه مى زند تا برون آيد و در سينه مؤ من كنار امثال و نظائر خود قرار گيرد.

از اين جا گفته اند: ((در هيچ سرى نيست كه سرى ز خدا نيست .))

و فيه ايضا: الحكمة ضالة المؤ من ، فخذ الحكمة و لو من اهل النفاق .⁽⁷¹⁰⁾

و نيز در همان كتاب است كه : حكمت گمشده مؤ من است ، پس ‍ حكمت را بگير هر چند از اهل نفاق باشد.

و فِى ((الغوالى)) عن المعمر، عن العسكرى عليه السلام : احسن ظنك و لو بحجر، يطرح الله فيه سره فتتناول نصيبك منه . فقُلْتُ: يابن رسول الله و لو بحجر؟ فقَالَ عليه السلام : الا تنظر الى الحجر الاسود.⁽⁷¹¹⁾

بيان : يحتمل اءن يَكوُن اشارة الى ما روى فِى اخبار كثيرة منها اءِنَّهُ عليه السلام قَالَ فِى الحجر: ليبعثنه الله تعالى يَوْم الْقِيَامَةِ له عينان يبصر بهما و لسان ينطق به ، و يشهد على من يستلمه بحق .

در ((غوالى اللئالى)) از معمر، از امام عسكرى عليه السلام روايت كرده كه :

((خوش گمال باش ! اگر چه به سنگى باشد، خداوند سر خود را در آن سنگ افكند و تو بهره خود را از آن خواهى يافت .)) عرض ‍ كردم : اى فرزند رسول خدا، اگر چه سنگى باشد؟ فرمود: آيا حجر الاسود را نمى نگرى ؟))

احتمال دارد اين سفارش حضرت اشاره باشد به مطلبى كه در اخبار بسيارى درباره حجر الاسود وارد شده است از جمله همانان خداوند حجر الاسود را در قيامت بر مى انگيزد در حالى كه داراى دو چشم است كه به آن مى بيند و زبانى دارد كه بدان سخن مى گويد و براى هر كس كه او را لمس كرده باشد گواهى به حق مى دهد.

و فِى ((العلل)) عن سلمان (ره): ليجيئن الحجر يَوْم الْقِيَامَةِ مثل ابى قبيس ، له لسان و شفتان ، يشهد لمن و افاه بالموالاة .⁽⁷¹²⁾

و در ((علل الشرايع)) از سلمان (ره) روايت كرده است كه : همانا حجر الاسود در قيامت به اندازه كوه ابوقبيس وارد مى شود داراى زبان و دو لب ، و براى كسى كه با آن برخورد داشته و آن را لمس ‍ نموده گواهى به موالات و دوستى مى دهد.

و فِى ((العلل)) عن ابى عبدالله عليه السلام قَالَ: قَالَ رَسول اللَّه صَلَّى اللَّه عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم : طوفوا بالبيت و استلموا الركن فاءِنَّهُ يمين الله فِى ارضه يصافح بها خلقه . و فِى حديث آخر: بيايع بها. قَالَ مصنف هَذَا الكتاب - يعنى ((العلل)) -: معنى يمين الله طريق الله اَلَّذِى ياخذ به المومنون الى اَلْجَنَّة .⁽⁷¹³⁾

و نيز از امام صادق عليه السلام روايت كرده است كه : رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:: ((دور خانه كعبه بگرديد و ركن را استلام كنيد، زيرا ركن دست راست خداوند در زمين اوست كه بدان با خلق خود مصافحه مى كند)).

و در حديث ديگرى است كه : ((بدان با خلق خود بيعت مى كند)).

مؤ لف (مرحوم صدوق) در توضيح آن گويد: معنى دست راست خدا، همان راه خداست كه مؤ منان آن را براى رفتن به سوى بهشت پيش مى گيرند.

و فِى ((الكافى)) عن ابى جعفر عليهماالسلام اءِنَّهُ يقَالَ: لمجلس اجلسه الى من اثق به اوثق فِى نفسى من عمل سنة .⁽⁷¹⁴⁾

و در ((كافى)) از امام باقر عليه السلام روايت است كه : يك نشست با كسى كه به او اعتماد دارم در جانم مطمئن تر است از عمل يك سال .

در ((مقصد الاقصى)) آورده است كه : ((بدان كه صحبت ، اثرهاى قوى و خاصيت هاى عظيم دارد هم در بدى و هم در نيكى . هر سالكى كه به مقصد رسيد و مقصود حاصل كرد از آن بود كه به صحبت دانايى رسيد، و هر سالكى كه به مقصد نرسيد و مقصود حاصل نكرد و مجاهدات بسيار و اين همه آداب و شرايط بى شمار كه در راه سالك نهاده اند از جهت آن است كه سالك شايسته صحبت دانا گردد، كه سالك چون شايسته صحبت دانا گشت كار سالك تمام گشت ، زيرا كه سلوك براى آن است كه معرفت اجمالى ، تفصيلى گردد و استدلالى ، كشفِى شود.

اى درويش ! اگر سالك به يك روز بلكه به يك ساعت به صحبت رسد و مستعد باشد و شايسته صحبت دانا باشد از آن بهتر باشد كه صد سال بلكه هزار سال به رياضات و مجاهدات مشغول بود بى صحبت دانا، اءنّ يوما عند ربك كالف سنة .⁽⁷¹⁵⁾ امكان ندارد كه كسى بى صحبت دانا به مقصد رسد و مقصود حاصل كند اگر چه مستعد باشد و اگر چه به رياضات و مجاهدات مشغول بود الا ماشاء الله .

اى درويش ! بسيار كس بود كه به صحبت دانا رسند و ايشان را از آن دانا هيچ فايده اى نباشد. و اين از دو حال خالى نباشد يا استعداد ندارد يا طالب نباشد)).⁽⁷¹⁶⁾

از اينجاست كه گفته اند كه تعليم و ارشاد همچون كاشتن است ، بعضى از تخم در راه افتد چيزى نمى رويد و حاصل نمى شود، و بعضى بر سنگ افتد و آن نيز حاصل نشود، و بعضى بر زمين لطيف افتد حاصل بسيار بدهد.

اى ضياء الحق حسام الدين بگير		يك دو كاغذ بر فزا در وصف پير
بر نويس احوال پير راه دان		پير را بگزين و عين راه دان
پير تابستان و خلقان تير ماه		خلق مانند شبند و پير، ماه
كرده ام بخت جوان را نام پير		كو! حق پير است نى ز ايام پير
آن چنان پيرى است كش آغاز نيست		با چنان درّ يتيم نيست
خود قوى تر مى شود خمر كهن		خاصه آن خمرى كه باشد من لدن (717)