الحديث العشرون : شكر 
عن اءبى جعفر عليه السلام قال :
كان رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم عند عائشة ليلتها؛ فقالت : يا رسول الله لم تتعب نفسك و قد غفر الله لك ما تقدم من ذنبك و ما تاءخر؟ فقال : يا عائشة ، اءلا اءكون عبدا شكورا قال : و كان رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم يقوم على اءطراف اءصابع رجليه ، فاءنزل الله سبحانه و تعالى : طهَ ما اءنزلنا عليك القرآن لتشقى ⁽³⁸²⁾
قد غفر الله لك اشاره است به انا فتحنا لك فتحا مبيناَ ليغفر لك الله ما تقدم من ذنبك و ما تاءخر ⁽³⁸³⁾ . علما (رضوان الله عليهم ) توجيهاتى در آيه شريفه فرموده اند كه منافات نداشته باشد با عصمت نبى مكرم . و ما به ذكر بعضى از آنها كه مرحوم علامه مجلسى (رحمه الله تعالى ) نقل فرمودند ⁽³⁸⁴⁾ مى پردازيم . مرحوم مجلسى فرموده :
براى شيعه در تاءويل اين آيه اقوالى است :
يكى آنكه مقصود از گناه گناه امت است كه به شفاعت حضرت آمرزيده شود . و نسبت گناهان امت به آن حضرت براى اتصالى است كه بين آن حضرت و امت است .
دوم آن است كه سيد مرتضى رضى الله عنه ذكر فرمودند كه ذنب مصدر است ، و جايز است اضافه آن به فاعل و به مفعول ؛ و در اينجا اضافه به مفعول شده و مراد آن است كه آنچه گذشته است از گناه كردن آنها تو را در منع نمودن آنها تو را از مكه و جلوگيرى نمودن از مسجد الحرام . و معنى مغفرت بنابر اين تاءويل ازاله و نسخ احكام اعداء آن سرور است از مشركين بر آن حضرت ؛ يعنى ازاله مى فرمايد خدا آن را نزد فتح ، و ستر مى فرمايد بر تو آن دعا را به فتح مكه ؛ پس زود است كه داخل مكه شوى بعد از اين . از اين جهت قرار داده است غفران را جزاى جهاد و فايده فتح . اگر مراد مغفرت ذنوب باشد معناى معقولى براى آيه نتوان نمود؛ براى اينكه مغفرت ذنوب تعلقى به فتح مبين ندارد و غرض و فايده آن نمى باشد . و اما قوله : ( ما تقدم من ذنبك و ما تاءخر ) مانعى ندارد كه مراد اين باشد كه آنچه در زمان سابق گذشته از افعال قبيحى كه نسبت به تو و به قوم تو كردند . ⁽³⁸⁵⁾
سوم آنكه معنى چنين است كه اگر گناهى براى تو باشد در قديم يا پس از اين ، هر آينه آمرزيدم تو را . و قضيه شرطيه مستلزم صدق و وقوع طرفين نيست .
چهارم آنكه مراد به گناه ترك مستحب باشد؛ زيرا واجبات از آن حضرت ترك نشده . و جايز است كه به واسطه علو قدر و رفعت مقام آن حضرت آنچه از ديگران گناه نيست نسبت به آن حضرت گناه شمرده شود .
پنجم آنكه اين آيه براى تعظيم آن حضرت وارد و در مقام حسن خطاب است چنانكه گويى مثلا: غفر الله لك . ⁽³⁸⁶⁾
فصل اول : حقيقت شكر 
شكر عبارت است از قدردانى نعمت منعم . آثار اين قدردانى در قلب به طورى بروز كند؛ و در زبان به طورى ؛ و در افعال و اعمال قالبيه به طورى . اما در قلب ، آثارش از قبيل خضوع و خشوع و محبت و خشيت و امثال آن است . و در زبان ، ثنا و مدح و حمد؛ و در جوارح ، اطاعت و استعمال جوارح در رضاى منعم ، و امثال اين .
شكر عبارت از نفس معرفت به قلب و نفس اظهار به لسان و عمل به جوارح نيست ؛ بلكه عبارت از يك حالت نفسانيه است كه آن حالت خود اثر معرفت منعم و نعمت و اينكه آن نعمت از منعم است مى باشد؛ و ثمره اين حالت اعمال قلبيه و قالبيه است . چنانكه بعضى محققين قريب به اين معنى فرمودند گرچه آن فرموده نيز خالى از مسامحه نيست :
شكر مقابل نمودن نعمت است به قول و فعل و نيت . و براى آن سه ركن است :
اول ، معرفت منعم و صفات لايقه به او؛ و معرفت نعمت از حيث اينكه آن نعمت است . و كامل نشود اين معرفت مگر آنكه بداند كه تمام نعمتهاى ظاهره و خفيه از حق تعالى است و ذات مقدس او منعم حقيقى است ، و وسايط هر چه هست ند منقاد حكم او و مسخر فرمان او هستند .
دوم ، حالتى است كه ثمره اين معرفت است . و آن خضوع و تواضع و سرور به نعمت است از جهت آنكه آن هديه اى است كه دلالت كند بر عنايت منعم به تو . و علامت آن آن است كه فرحناك نشوى از دنيا مگر به آن چيزى كه موجب قرب به حق شود .
سوم ، عملى است كه ثمره اين حالت است . زيرا اين حالت وقتى در قلب پيدا شد، حالت نشاطى براى عمل موجب قرب حق در قلب حاصل شود؛ و آن عمل متعلق است به قلب و زبان و ديگر جوارح . اما عمل قلب عبارت است از قصد تعظيم و تحميد و تمجيد منعم و تفكر در صنايع و افعال و آثار لطف او و قصد رساندن خير و احسان نمودن بر جميع بندگان او . اما عمل زبان ، اظهار آن مقصود است به تحميد و تمجيد و تسبيح و تهليل و امر به معروف و نهى از منكر و غير آن . اما عمل جوارح ، استعمال نعمت ظاهر و باطن است در طاعات و عبادت او و استعانت نمودن به آنها در نگهدارى از معصيت و مخالفت او؛ چنانكه چشم را استعمال كند در مطالعه مصنوعات و قرائت كتاب خدا و تذكر علوم ماءثوره از انبيا و اوصيا عليهم السلام و همين طور ساير جوارح . ⁽³⁸⁷⁾
فصل دوم : چگونگى شكر 
شكر نعمتهاى ظاهره و باطنه حق تعالى يكى از وظايف لازمه عبوديت و بندگى است كه هر كس به قدر مقدور و ميسور بايد قيام به آن نمايد؛ گرچه از عهده شكر حق تعالى احدى از مخلوقات بر نمى آيد . و غايت شكر معرفت عجز از قيام به حق آن است ؛ چنانكه غايت عبوديت معرفت عجز به قيام به آن است ؛ چنانكه رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم اعتراف به عجز فرموده است با آنكه احدى از موجودات قيام به شكر و عبوديت مثل ذات مقدس آن سرور ننمودند . زيرا كمال و نقص شكر تابع كمال و نقص معرفت منعم و عرفان نعم اوست . لذا احدى قيام به حق شكر نتواند كرد .
وقتى عبد شكور شود كه ارتباط خلق را به حق و بسط رحمت حق را از اول ظهور تا ختم آن و ارتباط نعم را به يكديگر و بدء و ختم وجود را على ما هو عليه بداند . و معرفت آن براى خلص اوليا، كه اشرف و افضل آنها ذات مقدس ختمى صلى الله عليه و آله و سلم است ، رخ ندهد . و ساير مردم محجوب از بعض مراتب آن ، بلكه بيشتر و بزرگتر مراتب آن ، هستند. كسى كه نظر به اسباب دارد و تاءثير موجودات را مستقل مى داند و نعم را به ولى نعم و صاحب آن ارجاع نمى كند، كفران به نعمت حق تعالى كرده است ؛بتهايى تراشيده و هر يك را مؤ ثرى داند . گاهى اعمال را به خود نسبت دهد، بلكه خود را متصرف در امور مى داند؛ و گاهى طبايع عالم كون را مؤ ثرات بخواند؛ و گاهى نعم را به ارباب ظاهريه صوريه آن منسوب كند و حق را از تصرف عارى نمايد و يدالله را مغلول بشمارد: (غلت اءيديهم و لعنوا بما قالوا ) ⁽³⁸⁸⁾ دست تصرف حق باز است و تمام دايره تحقق بالحقيقه از اوست و ديگرى را در آن راهى نيست ؛ بلكه همه عالم ظهور قدرت و نعمت اوست و رحمت او شامل هر چيز است ؛ و تمام نعم از اوست و براى كسى نعمتى نيست تا منعم باشد؛ بلكه هستى عالم از اوست و ديگرى را هستى نيست تا به او چيزى منسوب شود، ولى چشمها كور و گوشها كر و قلبها محجوب است . ديده مى خواهم سبب سوراخ كن . ⁽³⁸⁹⁾
تا كى و چند اين قلوب مرده ما كفران نعم حق كند و به عالم و اوضاع و به اشخاص آن متعلق شود؟ اين تعلقات و توجهات كفران نعمت ذات مقدس ‍ و ستر رحمت اوست . و از اينجا معلوم مى شود كه قيام به حق شكر كار هر كس نيست ؛ چنانكه ذات مقدس حق تعالى (جل جلاله ) فرمايد: ( و قليل من عبادى الشكور) ⁽³⁹⁰⁾، كمتر بنده اى است كه معرفت نعم حق را آن طور كه سزاوار است داشته باشد . و از اين جهت كمتر از بندگان هستند كه قيام به وظيفه شكر نمايند .
چنانكه معارف بندگان خدا مختلف است ؛ شكر آنها نيز مختلف است . و نيز از راه ديگر، مراتب شكر مختلف است ؛ زيرا شكر ثناى نعمى است كه منعم مرحمت فرموده ، پس اگر آن نعمت از قبيل نعم ظاهريه باشد شكرى دارد؛ و اگر از نعم باطنيه باشد شكرى ؛ و اگر از نعم باطنيه باشد شكرى ؛ و اگر از قبيل معارف و علوم باشد شكرش به نحوى است ؛ و چون جميع مراتب نعم براى كمى از بندگان جمع است ، قيام به وظيفه شكر به جميع مراتب براى كمى از بندگان ميسور است . و آن خلص اوليا هستند و از اين جهت ، شكر آنها به جميع السنه ظاهره و باطنه و سريه است .
شكر را گرچه گفته اند از مقامات عامه است ، زيرا مقرون به دعوى مجازات نعم است و اين اسائه ادب به شمار مى رود، ولى اين مقارنت براى غير اولياست .
پس ، معلوم شد كه اويل مقامات در هر يك از مقامات سالكين از سبل عامه است و در آخر مقامات مخصوص به خلص بلكه كمل است .
تتميم : گمان عايشه از سر عبادات و عبادت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم
عايشه گمان كرده بود كه سر عبادات منحصر به خوف از عذاب يا محو سيئات است ؛ و تصور كرده بود كه عبادت نبى مكرم صلى الله عليه و آله و سلم نيز مثل عبادت ساير مردم است ؛ از اين جهت ، مبادرت به اين اعتراض ‍ نمود كه چرا اين قدر خود را به زحمت مى اندازى . و اين گمان ناشى از جهل او به مقام عبادت و عبوديت بود؛ و از جهل به مقام نبوت و رسالت نمى دانست كه عبادت عبيد و اجرا از ساحت مقدس آن سرور دور است ، و عظمت پروردگار و شكر نعماى غير متناهيه او آرام و قرار را از آن حضرت بريده . حضرات اولياء عليهم السلام با آنكه محو جمالند و جلال و فانى در صفات و ذات ، مع ذلك هيچ يك از مراحل عبوديت را غفلت نكنند. حركات ابدان آنها تابع حركات عشقيه روحانيه آنهاست ؛ و آن تابع كيفيت ظهور جمال محبوب است . ولى با مثل عايشه جز جواب اقناعى نتوان گفت : يكى از مراتب نازله را بيان فرمود كه همين قدر بداند عبادات آن سرور براى اين امور دنيه نيست .
فصل سوم : احاديث در باب عبادت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم
عن اءبى جعفر و اءبى عبدالله عليهماالسلام قالا:
كان رسول الله اذا صلى قام على اءصابع رجليه حتى تورمت ؛ فاءنزل الله تبارك و تعالى : (طه ) بلغة طى : يا محمد. ما اءنزلنا ...الآية . ⁽³⁹¹⁾
در حروف مقطعه اوائل سور اختلاف شديد است ؛ و آنچه بيشتر موافق اعتبار آيد آن است كه آن از قبيل رمز بين محب و محبوب است ، و كسى را از علم آن بهره اى نيست . و چيزهايى را كه بعضى مفسرين به حسب حدس ‍ و تخمين خود ذكر كردند، غالبا حدسهايى بارد بى ماءخذى است . در حديث سفيان ثورى نيز اشاره به رمز بودن شده است . ⁽³⁹²⁾ و هيچ استبعاد ندارد كه امورى باشد كه از حوصله بشر فهم آن خارج باشد و خداى تعالى به مخصوصين به خطاب اختصاص داده باشد؛ چنانكه وجودمتشابه براى همه نيست بلكه آنها تاءويل آن را مى دانند .
شقا و شقاوت ضد سعادت ، و به معنى تعب و زحمت است . قال اءميرالمؤ منين عليه السلام :
و لقد قام رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم عشر سنين على اءطراف اءصابعه ، حتى تورمت قدماه و اصفر وجهه ، يقول الليل اءجمع ، حتى عوتب فى ذلك ، فقال الله عزوجل (طهَ ما اءنزلنا عليك القرآن لتشقى ) بل لتسعد به . ⁽³⁹³⁾
از حضرت صادق عليه السلام مروى است كه رسول خدا در عبادت يكى از پاهاى مباركش را بلند مى فرمود تا زحمت و تعبش زياد شود . پس خداى تعالى اين آيه شريفه را فرو فرستاد . ⁽³⁹⁴⁾ بعضى مفسرين گفتند اين آيه شريفه جواب مشركين است كه گفتند پيغمبر به زحمت افتاد به واسطه ترك دين ما؛ پس اين آيه نازل شد . ⁽³⁹⁵⁾ شيخ عارف كامل ، شاه آبادى (دام ظله ) مى فرمودند:
پس از آنكه آن وجود مبارك مدتى دعوت فرمود و مؤ ثر نشد آن طورى كه حضرت مايل بود، آن سرور احتمال داد كه شايد نقص در دعوت او باشد . پس اشتغال به رياضت پيدا كرد تا آنكه قدمهاى مباركش ورم كرد. آيه شريفه نازل شد كه خود را مشقت مده ؛ تو طاهر و هادى هستى و نقص در تو نيست ، بلكه نقص در مردم است ( انك لا تهدى من اءحببت ) . ⁽³⁹⁶⁾
در هر صورت ، از آيه شريفه استفاده مى شود كه آن حضرت اشتغال به رياضت و زحمت و تعب داشته . و از مجموع كلام مفسرين نيز اين معنى مستفاد مى شود، گرچه در كيفيت آن اختلاف است .
اين بايد براى امت سرمشق باشد، خصوصا براى اهل علم كه دعوت الى الله مى خواهند كنند . آن وجود محترم با طهارت قلب و كمالى كه داشت باز اين طور به رياضت خود را به تعب انداخت تا آيه شريفه از جانب ذات مقدس حق نازل شد، و ما با اين همه بار گناهان و خطايا هيچ گاه در فكر مرجع و معاد خود نيستيم . گويى براى ما برات آزادى از جهنم و امنيت از عذاب نازل شده . اين نيست جز آنكه حب دنيا پنبه در گوش ما كرده و كلمات اوليا و انبيا را اصغا نمى كنيم .
الحديث الحادى و العشرون : كراهت از مرگ 
عن اءبى عبدالله عليه السلام قال :
جاء رجل الى اءبى ذر فقال : يا اءباذر، مالنا نكره الموت ؟ فقال : لاءنكم عمرتم الدنيا و اءخربتم الآخرة ، فتكرهون اءن تنقلوا من عمران الى خراب ، فقال له : فكيف ترى قدومنا على الله ؟ فقال : اءما المحسن منكم ، فكالغائب يقدم على اءهله ؛ و اءما المسى ء منكم ، فكالآبق يرد على مولاه ، قال : فكيف ترى حالنا عندالله ؟ قال : اعرضوا اءعمالكم على الكتاب : ان الله يقول : ( ان الاءبرار لفى نعيمَ و ان الفجار لفى جحيم ) ⁽³⁹⁷⁾ قال : فقال الرجل : فاءين رحمة الله ؟ قال رحمة الله قريب من المحسنين .
و كتب رجل الى اءبى ذر رضى الله عنه : يا اءباذر اءطرفنى بشى ء من العلم ، فكتب اليه : اءن العلم كثير، و لكن ان قدرت اءن لا تسى ء الى من تحبه ، فافعل ، فقال له الرجل : و هل راءيت اءحدا يسى ء الى من يحبه ؟ فقال له : نعم ، نفسك اءحب اليك ؛ فاذا اءنت عصيت الله ، فقد اءساءت اليها. ⁽³⁹⁸⁾
مردم در كراهت داشتن موت و ترس از آن بسيار مختلف هستند و مبادى كراهت آنها مختلف است . و آنچه را كه حضرت ابى ذر (رضوان الله تعالى عليه ) بيان فرمودند حال متوسطان است ؛ و ما اجمالا حال ناقصين و كاملين را بيان مى نماييم .
كراهت ما مردن را و خوف ما ناقصان از آن ، براى نكته اى است و آن اينكه انسان به حسب فطرت خداداد و جبلت اصلى ، حب بقا و حيات دارد و متنفر است از فنا و ممات . و اين متعلق است به بقاى مطلق و حيات دائمى سرمدى ؛ يعنى ، بقايى كه در آن فنا نباشد و حياتى كه در آن زوال نباشد . و چون در فطرت انسان اين حب است و آن تنفر، آنچه را كه تشخيص بقا در آن داد و آن عالمى را كه عالم حيات دانست ، حب و عشق به آن پيدا مى كند، و از عالم مقابل آن متنفر مى شود . و چون ما ايمان به عالم آخرت نداريم ، از اين جهت علاقه مند به اين عالم و گريزان از موت هستيم به حسب آن فطرت و جبلت . ما ادراك عقلى يا تصديق تعبدى داريم به اينكه موت كه عبارت از انتقال از نشئه مظلمه ملكيه است به عالم ديگر كه عالم حيات دايمى نورانى و نشئه باقيه عاليه ملكوتيه است حق است ؛ اما قلوب ما از اين معرفت حظى ندارد و دلهاى ما از آن بى خبر است . بلكه قلوب ما اخلاد به ارض طبيعت و نشئه ملكيه دارد و حيات را عبادت از همين حيات نازل حيوانى ملكى مى داند، و براى عالم ديگر كه عالم آخرت و دار حيوان است حيات و بقايى قائل نيست . از اين جهت ، ركون و اعتماد به اين عالم داريم و از آن عالم فرارى و خائف و متنفر هستيم . اين همه بدبختيهاى ما براى نقص ايمان و عدم اطمينان است . اگر آن طورى كه به زندگانى دنيا و عيش آن اطمينان داريم و مؤ من به حيات و بقاى اين عالم هستيم ، به قدر عشر آن به عالم آخرت و حيات جاويدان ابدى ايمان داشتيم ، بيشتر دل ما متعلق به آن بود و علاقه مند به آن بوديم و قدرى درصدد راه آن و تعمير آن بر مى آمديم ؛ ولى افسوس كه سرچشمه ايمان ما آب ندارد و بنيان يقين ما بر آب است ؛ ناچار خوف ما از مرگ از فنا و زوال است . و علاج قطعى منحصر آن وارد كردن ايمان است در قلب به فكر و ذكر نافع و علم و عمل صالح .
اما خوف و كراهت متوسطين ، يعنى آنها كه ايمان به عالم آخرت ندارند، براى آن است كه وجهه قلب آنها متوجه به تعمير دنياست و از تعمير آخرت غفلت ورزيدند؛ از اين جهت ميل ندارند از محل آبادان معمور به جاى خراب منتقل شوند؛ چنانكه حضرت ابى ذر رضى الله عنه فرمود. و اين نيز از نقص ايمان و نقص اطمينان است ، و الا با ايمان كامل ممكن نيست اشتغال به امور دنيه دنيويه و غفلت از تعمير آخرت .
بالجمله ، اين وحشتها و كراهت ها و خوفها براى نادرستى اعمال و كج رفتارى و مخالفت با مولاست ، و الا اگر مثلا حساب ما درست بود و خود ما قيام به محاسبه خود كرده بوديم وحشت از حساب نداشتيم ؛ زيرا آنجا حساب عادلانه و محاسب عادل است ، پس ترس ما از حساب از بدحسابى خود ماست و از دغل بودن و دزدى ، نه از محاسبه . در كافى شريف سند به حضرت موسى بن جعفر عليه السلام رساند: ليس منا من لم يحاسب نفسه فى كل يوم ، فان عمل حسنا، استزاده الله ، و ان عمل سيئا، استغفر الله منه و تاب اليه . ⁽³⁹⁹⁾
پس اگر حساب خود را كشيدى ، در موقف حساب گرفتارى ندارى و از آن باكى براى تو نيست . و همين طور ساير مهالك و مواقف آن عالم تابع اعمال اين عالم است . مثلا اگر در اين عالم به راه راست نبوت و طريق مستقيم ولايت قدم زده باشى و از جاده ولايت على بن ابى طالب اعوجاج پيدا نكرده باشى و لغزش پيدا نكنى ، خوفى براى تو در گذشتن از صراط نيست ؛ زيرا حقيقت صراط صورت باطن ولايت است ؛ چنانكه در احاديث وارد است كه اميرالمؤ منين صراط است . ⁽⁴⁰⁰⁾ در حديث ديگر است كه ماييم صراط مستقيم ⁽⁴⁰¹⁾ و در زيارت مباركه جامعه است كه انتم السبيل الاءعظم و الصراط الاءقوم ⁽⁴⁰²⁾ . و هر كس در اين صراط به استقامت حركت كند و پاى قلبش نلرزد، در آن صراط نيز پايش نمى لغزد و چون برق خاطف از آن بگذرد . همين طور اگر اخلاق و ملكاتش عادلانه و نورانى باشد، از ظلمتها و وحشتهاى قبر و برزخ و قيامت و از اهوال آن عوالم در امان است ، و خوفى از آن نشئات براى او نيست . پس ، در اين مقام درد از خود ما و دواى آن نيز در خود ماست ؛ چنانكه حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام در اشعار منسوب به او به اين معنى اشاره فرموده :