فصل چهارم : صمت از جنود عقل و هذر و هذيان از جنود جهل است
انسان داراى دو فطرت است : يكى اصلى و آن فطرت عشق به كمال مطلق است . و ديگر تبعى ، و آن فطرت تنفر از نقص است و آنچه او را اعانت كند در اين دو مقصد، از لوازم فطرت و از تبعات آن است .
پس چون سكوت از باطل و لغو و خوددارى از هذيان و هذر اعانت كند او را بر تفكر و اشتغال به باطن و تصفيه از كدورات ، و او را به مبدا كمال - كه مورد عشق فطرت است - نزديك كند، و خار طريق را از ميان بردارد، از اين جهت صمت از لوازم فطرت مخموره و از جنود عقل و رحمان است .
هذيان و هذر و لغو و باطل كه انسان را از كمال مطلق دور كند و به طبيعت و احكام آن نزديك كند، مورد تنفر فطرت است ، و واسطه احتجاب آن از مبداء كمال است . و چون نفس از فطرت اصليه خود محتجب شود، و به طبيعت و آمال آن پيوسته گردد، حب كاذب پيدا كند كه لغو و باطل ، چون اشتهاء كاذبى كه مريض به طعام مضر پيدا كند. و چون از احتجاب بيرون آيد مى فهمد كه آنچه مورد علاقه طبيعيه در اين حال بوده ، مورد تنفر فطرت است ، و آنچه از ذكر و فكر و صمت و خلوت مورد تنفر بوده ، محبوب فطرت است .
مقصد بيست و دوم : استسلام و ضد آن : استكبار 
فصل اول : (معنى استسلام و استكبار) 
استسلام اظهار طاعت نمودن و انقياد كردن از حق و حقيقت و استكبار تمرد و نافرمانى و سركشى و كبريا كردن است . ⁽⁶⁷⁷⁾
قلب انسانى چون سلامت از آفات و عيوب باشد، حق را به فطرت سالمه خود دريابد و پس از دريافت كردن آن براى تسليم شود و چون تسليم شد در اعمال صوريه قالبيه انقياد كند.
پس از قلب سالم تسليم حاصل شود و از تسليم قلبى انقياد صورى ، و اين استسلام است .
چنانكه قلب اگر معيوب و آفت خودبينى و خودخواهى در آن متمكن شود، كبر در آن حاصل شود. و آن حالتى است نفسانيه كه حالت بزرگ ديدن و بالاتر ديدن خود از ديگران است . و اگر بر طبق اين حالت نفسانيه رفتار كند و در ظاهر بزرگى فروشد بر بندگان خدا، گويند: تكبر كرد. و اگر از روى اين كبرياء نافرمانى و سركشى كند، گويند: استكبار نمود. پس استكبار نافرمانى و سركشى حاصل از كبر است ، و آن در مقابل استسلام است كه انقياد صورى از روى تسليم باطنى است . پس ، نه هر انقيادى استسلام ، و نه نافرمانى و سركشى استكبار است .
فصل دوم : (استسلام از جنود عقل و استكبار از جنود جهل است )
از بيان فصل سابق معلوم توان كرد كه استسلام از لوازم فطرت مخموره و از جنود عقل است ، و استكبار از لوازم فطرت محجوبه و از جنود جهل است ؛ زيرا انسان چون به فطرت اصليه خود - كه فطرت سالمه است ، و از مواهب الهيه است در اصل خميره خلقت - باقى باشد، و آفات و عيوب نفسانيه و احتجاب و كدورت روحيه براى او دست نداده باشد، به همان فطرت سليمه حق را دريابد، و نيز محبت به حق پيدا كند. پس بالفطره ، در مقابل آن خاضع شود و تسليم آن شود. و چون تسليم شود، ناچار استسلام براى او رخ دهد.
در حديث است كه پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود: المؤ منون هينون لينون ، ان قيدوا انقادوا؛ و ان انيخوا استناخوا ⁽⁶⁷⁸⁾
هين و لين بودن ، و انقياد در مقابل حق نمودن از صفات مومنين است ، بلكه چه بسا اگر به آنها تحميلى شود، باز منقاد شوند؛ چنانكه گويند: المؤ من اذا خدعته انخدع ، حتى در مقابل خدعه ، انخداع كند.
بالجمله ، چون فطرت انسانى قبول حق كند، استسلام براى او حاصل شود. و چون فطرت محتجب و خودبين و خودخواه و تحت تاءثير عوامل طبيعت واقع شود، از حق و حقيقت گريزان شود، و صلابت و قساوت در آن پيدا شود، و در نتيجه استكبار و از حق سركشى نمايد. پس معلوم شد كه استسلام از جنود عقل و رحمان و لازمه فطرت مخموره است ؛ و استكبار از جنود جهل و شيطان و از لوازم فطرت محجوبه است .
مقصد بيست و سوم : تسليم و ضد آن : شك  
فصل اول : (معنى تسليم و شك ) 
در مقصد سابق معلوم شد كه تسليم عبارت از انقياد باطنى و اعتقاد و گرويدن قلبى است در مقابل حق پس از سلامت نفس از عيوب و خالى بودن آن از ملكات خبيثه . و چون قلب سالم باشد، پيش حق تسليم شود. و در مقابل آن شك است و خاضع نشدن پيش حق .
و قبول ننمودن حق و عدم تسليم پيش آن از احتجاب نفس و عيوب باطنى و مرض قلبى است .
ممكن است كه تسليم حق نشدن ، چون نوعا ملازم با شك است ، از اين جهت در مقابل (شك ) قرار داده است . و شايد مراد از شك خلاف يقين باشد، چنان كه ائمه لغت بر آن تصريح كردند. ⁽⁶⁷⁹⁾ و مقصود از خلاف يقين ، اعم از شك متعارف باشد كه حالت ترديد است .
فصل دوم : (فوائد تسليم ) 
تسليم يكى از صفات نيكوى مؤ منين است كه به واسطه آن طى مقامات معنويه و معارف الهيه شود. كسى كه تسليم حق و اولياء خدا شود، و در مقابل آنها چون و چرا نكند و با قدم آنها سير ملكوتى كند، زود به مقصد مى رسد. از اين جهت ، بعضى گويند كه مؤ منين از حكما نزديكتر به مقصد هستند؛ زيرا آنها قدم را جاى پاى پيامبران مى گذارند و حكما مى خواهند با فكر و عقل خود سير كنند. البته آنكه تسليم راهنمائى الهى شد از راه مستقيم كه اقرب طرق است - به مقصود مى رسد، و هيچ خطرى براى او نيست . لكن آنكه با قدم خود سير كند چه بسا راه گم كند.
انسان بايد كوشش كند تا طبيب حاذق پيدا كند. چون طبيبى كامل يافت ، در نسخه هاى او اگر چون و چرا كند و تسليم او نشود و با عقل خود بخواهد خود را علاج كند، چه بسا كه به هلاكت رسد.
در سير ملكوتى ، بايد انسان كوشش كند تا هادى طريق پيدا كند. و چون هادى پيدا كرد، تسليم او شود، و در سير و سلوك دنبال او رود، و قدم را جاى قدم او گذارد. ما چون نبى اكرم صلى الله عليه و آله را هادى طريق يافتيم و او را واصل به تمام معارف مى دانيم ، بايد در سير ملكوتى تبعيت او كنيم بى چون و چرا. و اگر بخواهيم فلسفه احكام را با عقل ناقص خود دريابيم ، از جاده مستقيم منحرف مى شويم و به هلاكت دائم مى رسيم ؛ مانند مريضى كه بخواهد از سر نسخه طبيب آگاه شود، و پس از آن دارو را بخورد، ناچار چنين مريضى روى سلامت نمى بيند. تا آمده است از سر نسخه آگاهى پيدا كند، وقت علاج گذشته ، خود را به هلاكت كشانده .
ما مريضان و گمراهان ، بايد نسخه هاى سير ملكوتى و امراض قلبيه خود را از راهنمايان طريق هدايت و اطباء نفوس و پزشكان ارواح دريافت كنيم ، و بى به كار بستن افكار ناقصه و آراء ضعيفه خود به آنها عمل كنيم تا به مقصد برسيم ؛ بلكه همين تسليم در بارگاه قدس الهى يكى از مصلحات امراض ‍ روحيه است ، و خود نفس را صفائى بسزا دهد، و نورانيت باطن را روزافزون كند. فلا و ربك لا يؤ منون حتى يحكموك فيما شجر بينهم ثم لا تجدوا فى اءنفسهم حرجا مما قضيت و يسلموا تسليما ⁽⁶⁸⁰⁾
طعم ايمان آنگاه در ذائقه روح انسانى حاصل شود كه در احكام مقرره الهيه انسان تسليم باشد، به طورى كه در سينه اش نيز تنگى از آن حاصل نشود، و با روى گشاده و چهره باز از آن استقبال كند. در حديث شريف كافى ، از اميرالمؤ منين عليه السلام نقل كند: براى ايمان چهار ركن است : توكل بر خدا، و تفويض امر به خدا، و رضا به قضاء خدا، و تسليم براى امر خدا (سبحانه و تعالى ) ⁽⁶⁸¹⁾ كسى كه داراى اين اركان چهارگانه نباشد ايمان ندارد.
فصل سوم : تسليم از جنود عقل و ضد آن از جنود جهل است
انانيت و خودبينى ، بر خلاف فطرة الله است ؛ زيرا فطرت مخمور بر خداخواهى و خدابينى ، و متنفر از غير خدا و تبعيت غير اوست . و چون فطرت به حالت اصليه خود باشد، و محتجب به احتجاب طبيعت نشده باشد، خودسرى و خودراءيى در امور نكند، و صبغه نفسانيه به خرج ندهد، و به واسطه سلامت فطرت تسليم حق شود، و مثل قلبش مثل آينه اى گردد كه جانب نورانى آن به طرف حق باشد كه آنچه از عالم غيب وارد بر آن شود بى كم و كاست و بى تصرف در آن نقش بندد، و تسليم واردات غيبيه چنان شود كه خود را بكلى از دست دهد.
پس معلوم شد كه تسليم از فطريات مخموره و از جنود عقل و رحمان است ؛ چنانكه ضد آن : شك به معنى عام - كه شامل جحود و تكذيب و انكار هم شود - از جنود جهل و بر خلاف فطرت مخموره ، و به واسطه احتجاب فطرت است به حجابهاى طبيعت و انانيت و خودراءيى و خودسرى و خودخواهى كه همه آنها بر خلاف فطرت الهيه است .
در اينجا مناسب است كه اين اوراق را نوراين كنيم به ذكر يك حديث از اهل بيت وحى و عصمت :
عن سفيان بن عيينة قال : سالته - اى صادق عليه السلام عن قول الله عزوجل : (الا من اتى الله بقلب سليم ) ⁽⁶⁸²⁾ قال : القلب السليم يلقى ربه و ليس فيه احد سواه . قال : و كل قلب فيه شرك اءو شك . فهو ساقط. و انما اراد بالزهد فى الدنيا ليفرغ قلوبهم للاخرة ⁽⁶⁸³⁾
قلب سليم آن قلبى است كه در آن غير خدا نباشد، و از شك و شرك خالص ‍ باشد، اعراض از دنيا - كه مورد سفارش بليغ اولياء خدا است - براى آن است كه قلوب از دنيا فارغ شوند و مهياى آخرت - كه به حقيقت مقام لقاء الله است - بلكه تمام شرايع و اديان و تمام احكام و اخلاق و معاملات و بدايات و نهايات و ارتياضات براى لقاء الله است و آن مقصد اصلى از همه چيز است و تسليم به حقيقت كامله ، كفيل همه اين معانى تواند بود.
تمام شرك و شكها از آن پيدا شود كه روح را انسان تسليم ولى مطلق كه حق تعالى است ، نكرده . اگر روح تسليم شد، تمام ممالك وجود تسليم شود. پس اعضاء ظاهره و قواى ملكيه نيز تسليم شوند. تسليم شدن آنها آن است كه از خود و انانيت خود حركت و سكونى نكنند، و قبض و بسط آنها تحت اراده حق تعالى باشد، و نمونه قرب نوافل در او حاصل شود كنت سمعه الذى يسمع به ، و بصره الذى يبصر به ... ⁽⁶⁸⁴⁾
در مقابل تسليم مطلق ، تزلزل و شك است كه براى آن مراتبى است كه بعضى مراتب آن را شك جلى و بعضى را شك خفى و اخفى گوئيم . شك جلى تزلزل در عقايد ظاهره جليه است ، و خفى تزلزل در معارف و اسرار توحيد و اخفى حالت تلوين و عدم تمكين در مقامات مذكوره .
مقصد بيست و چهارم : صبر و ضد آن : جزع 
فصل اول : (معنى صبر و جزع )
براى صبر تعاريفى است كه ما به ذكر بعضى از آنها اكتفا كنيم :
الصبر حبس النفس على جزع كامن عن الشكوى ⁽⁶⁸⁵⁾ يعنى صبر عبارت است از خوددارى از شكايات با آنكه در باطن جزع است . پس ‍ اظهار نكردن جزع باطنى و شكايت ننمودن از ناگوارها - بنا به اين تعريف - صبر است . و قريب به اين معنى ، حكيم بزرگوار خواجه طوسى تعريف فرموده . ⁽⁶⁸⁶⁾
پس صبر متقوم به دو امر است : يكى آنكه از آن ناملايم كه بر او وارد مى شود كراهت داشته باشد در باطن . و ديگر خوددارى كند از اظهار شكايت و جزع .
و شيخ عارف عبدالرزاق كاشانى گفته :
مقصود از شكايت ، شكايت به غير حق است . و اما شكايت به خدا منافات با مقام صبر ندارد؛ چنانكه ايوب شكايت به خدا كرد آنجا كه گفت : انى مسنى الشيطان بنصب و عذاب ⁽⁶⁸⁷⁾ با اين وصف ، خداوند درباره او فرمايد: انا وجدناه صابرا نعم العبد انه اواب ⁽⁶⁸⁸⁾. ⁽⁶⁸⁹⁾
صبر - به حسب اين مرتبه - از مقامات متوسطين است ؛ زيرا مادامى كه نفس از واردات از جانب حق تعالى كراهت دارد، مقام معارف و كمالاتش ‍ ناقص است .
و مقام ارفع از اين مقام مرتبه رضاى به قضاست كه در واردات بر نفس و بليات و ناگوارها خوشوقت باشد، و از جان و دل آنچه از جانب محبوب برسد خريدار باشد. در حديث است كه حضرت باقرالعلوم در كودكى از جابر پرسيد: در چه حالى ؟ جابر گفت : در حالى هستم كه مرض را بهتر از صحت مى خواهم و فقر را بهتر از غنى . فرمود:
اما ما اهل بيت اگر خدا صحت بدهد، آن را بهتر و اگر مرض بدهد، آن را بهتر، و اگر فقر بدهد، آن را بهتر و اگر غنى دهد آن را بهتر مى خواهيم . ⁽⁶⁹⁰⁾
شايد جابر از جهت آنكه به خود اطمينان نداشته كه در حال صحت و سلامت و غنى و خوشى بتواند قلب خود را نگهدارد به طورى كه اقبال قلبى به دنيا پيدا نكند و ركون به اين قريه ظالمه ننمايد، از اين جهت چنين گفته ؛ ولى مقام ولايت مقامى است كه واردات در تحت سيطره آن واقع مى شود. اگر تمام ملك جهان را به ولى كامل بدهند يا همه چيز را از او بگيرند، در قلبش اثرى حاصل نشود، و هيچ يك از واردات در او تغييرى ندهد.
بالجمله ، صبر به اين مرتبه ذكر شد، از مقامات متوسطين است . و اينكه كمل از اوليا را گاهى به آن موصوف نموده اند، يا صبر به مقامات عاليه را منظور داشتند - چنانكه پس از اين اشاره به آن شود - ⁽⁶⁹¹⁾ يا مقصود آن است در آلام جسمانيه داشتند كه به مقتضيات طبايع بشريه موجب تاءثر و تاءلم است .
فصل دوم : مراتب صبر 
و آن بسيار است و اينجا بعض مراتب آن را كه مطابق حديث نبوى است مذكور مى داريم تا اين فصل به منزله شرح آن حديث باشد.
قال رسول الله صلى الله عليه و آله :
الصبر ثلاثة ؛ صبر عند المصيبة ؛ و صبر على الطاعة ؛ و صبر عن المعصية ، فمن صبر المصيبة حتى يردها بحسن عزائها، كتب الله له ثلاثمائة درجة ما بين الدرجة الى الدرجة كما بين السماء الى الارض ، و من صبر على الطاعة ، كتب الله له ستمائة درجة ما بين الدرجة الى الدرجة كما تحوم الارض الى العرش ، و من صبر على المعصية ، كتب الله له تسعمائة درجة ما بين الدرجة الى الدرجة كما بين تخوم الارض الى منتهى العرش ⁽⁶⁹²⁾
از اين حديث شريف سه درجه صبر كه مبادى صبرهاست و از امهات صبر متوسطين است ، معلوم مى شود:
اول : صبر بر بليات و مصيبات ، كه انسان در اين گونه واردات خوددارى كند و شكايت و جزع پيش خلق نكند؛ لكن جزع پيش خالق نقص نيست ، بلكه پيش اهل معرفت عيب است ؛ زيرا آن تجلد و تصلب است ، و در مذهب عشق و محبت تجلد عيب بزرگ است ؛ بلكه اظهار عجز و نيازمندى مطلوب است ، چنانكه گفته اند: