مراحل عملى تزكيه ى نفس

سوال : مراحل عملى اصلاح و تزكيه ى نفس كدام اند؟

جواب : اولين قدم: در ابتدا توجّه به اين نكته ضرورى است كه از نظر بسيارى از صاحب نظران علم اخلاق، آشنايى با رذايل و زشتى هاى اخلاقى و زدودن آن ها، اولين قدم براى اصلاح نفس و صيقل دادن جان است. پس انسان بايد دقّت كند كه به رذيلت مبتلا نگردد و خود را از اين طريق بيمار نسازد; در صورتى كه خود را آلوده كند، بايد در كم ترين زمان و با جدّيت و با هر زحمتى آن را برطرف سازد; لذا گفته شده كه ترك رذايل و اجتناب از آن بر آراستن به زيورهاى فضايل اخلاقى مقدم است[1]; البته اين بدان معنا نيست كه در كسب و جلب فضايل سعى و تلاش لازم نشود، بلكه در جاى خود گفته خواهد شد كه براى از بين بردن هر رذيلتى، تقويت و به وجود آوردن صفت مقابل لازم است; مثلا اگر كسى بخواهد با صفت زشت كبر و نخوت بستيزد و آن را ريشه كن سازد به غير از راه علمى كه توجّه به آثار شوم و سود و محروميت هاى ناشى از آن صفت است، بايد به راه عملى مبارزه با اين صفت كه تقويت و تثبيت تواضع است، توجه داشته باشد.

نكات قابل توجّه: در مراحل اصلاح نفس، بايد نكات زير مورد توجّه و عنايت قرار گيرد:

1. شناخت نفس: ويژگى ها و استعدادهاى نفس در بخش گرايش و بينش، بازشناسى گردد تا به حقيقت خود آشنا شود و با يك برنامه ريزى سامان دهى شده و تلاش مستمر براى شكوفاسازى آن، مراحل رشد و ترقى و تعالى را به تدريج سپرى نمايد.

در آيات و روايات، مسئله ى شناخت نفس از اهمّيت ويژه اى برخوردار است و بهترين و برترين معرفت پس از شناخت بارى تعالى دانسته شده است; زيرا از آثار مهم اين شناخت، خداشناسى و انسان شناسى است. از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) روايت شده كه فرموده است:

مَنْ عَرَفَ نفسه فقد عَرَف ربه[2]; هر كس كه خود را شناخت، پروردگارش را نيز شناخته است.

تو كه در خود زبون باشى *** عارف كردگار چون باشى

در شناخت از خود است كه شوق تحصيل كمالات و تزكيه ى نفس در انسان جوانه مى زند. اين توجّه را قرآن كريم با لحن عتاب آميزى يادآور مى شود و مى فرمايد:

(وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ)[3]; اين آيات در وجود شما نهفته است، پس چرا با ديده ى بصيرت به خودتان نمى نگريد؟

2. حساسيت نسبت به رذايل: انسان بايد توجّه نمايد كه رذايل اخلاقى باعث بروز بيمارى هاى خطرناك در وجود آدمى مى گردد و همواره آدمى را با تهديدها و آفت هاى پر خطر مواجه مى كند و در صورت تنفر و انزجار از رذايل، انسان سعى مى كند با اراده و جدّيت، آن را از خود دور سازد; از اين رو على(عليه السلام)مى فرمايد:

لا تُرَخِّصْ لنفسك فى شىء من سيىء الاقوالِ و الافعال[4]; اجازه ى ارتكاب هيچ قول يا فعل بدى را به نفس خودت مده.

امام صادق(عليه السلام) نيز مى فرمايد:

مَنْ مَلِك نفسه اذا رَغِبَ و اذا رَهِبَ و اذا استعمى و اذا غَضِبَ و اذا رَضِى حَرَّم الله جَسَدَهُ على النار[5]; هر كس نفس خويش را در اختيار داشته باشد، در هنگام ميل به معصيت، يا ترسى از اطاعت و بندگى، يا هنگام خواستن چيز نامشروعى از خوراكى، يا هرگاه خشمگين يا خشنود گرديد، خداوند كالبد و جسدش را بر جهنم و عذاب حرام مى گرداند.

3. مراحل اصلاح نفس: اصلاح نفس بايد در دو مرحله انجام پذيرد:

مرحله ى اول: تهذيب نفس از صفات رذيله; يعنى دل بايد از اخلاق زشت و گناه پاك سازى شود كه در اصطلاح به آن، تخليه از رذايل گفته مى شود.

مرحله ى دوم: پرورش و تكميل نفس با تحصيل علوم و معارف صحيح و كسب فضايل و زيبايى هاى اخلاقى و انجام دادن اعمال نيك، كه به اين مرحله تخليه گفته مى شود.

براى اصلاح نفس و خودسازى و رابطه ى واقعى با خدا، اين دو مرحله ضرورت دارد; زيرا بر همگان روشن است كه اگر بستر جان آدمى از زشتى ها پاك نگردد، براى پرورش علوم و معارف حق و كسب مكارم اخلاق و انجام دادن اعمال نيك، قابليت نخواهد داشت.

4. بستن راه رذايل: يكى از راه هاى مبارزه با رذايل اخلاقى، مسدود ساختن زمينه هاى ورود آن است; زيرا با زمينه سازى، چاره اى جز وجود آن رذيلت در انسان نخواهد بود و اين به تدريج، زمينه ى رسوخ رذيلت را در جان آدمى فراهم مى سازد كه مبارزه و ريشه كن ساختن آن بسيار دشوار است; از باب مثال، حضور بعضى از افراد در بعضى از مجالس، ممكن است احتمال رذيلت غيبت را فراهم سازد; حتى با چنين احتمالى نبايد در چنين مجلس و محفلى حضور يافت و در صورت ضرورت شركت، بايدسعى شود كه موضوع بحث تغيير كند، و در غير اين صورت حتى با وجود ناراحتى ديگران، بايد آن محفل را ترك گفت; زيرا خشم و غضب الهى، مهم تر از ناراحتى ديگران است.

در روايتى آمده است كه على(عليه السلام) فرمود:

غالب الشهوة قبل القوة ضراوتها فانها ان قويت سلكتك و استعادتك و لم تقدر على مقاومته; پيش از نيرومندىِ هواى نفست، بر آن چيره شو، كه اگر هواى نفس، توان و نيرو داشته باشد بر تو غلبه مى كند و به هر جا كه بخواهد تو را مى كشاند و در آن صورت، توان مقابله نخواهى داشت[6].

به ويژه زمانى كه آن فعل به عادت ـ كه براى انسان طبيعت دوم است ـ تبديل گردد و آن دشمنِ سلطه گرى است.[7]

پس بايد بر هوى و هوس ـ كه منشأ هر رذيلتى است ـ غلبه نمود; هم چنان كه على(عليه السلام) مى فرمايد:

غالب الهوى مُغالبَةُ الخصم خصمه و حاربه محاربة العدوّ عدوه لعلّك تملكُهُ; بر هواى نفس خود غلبه كن، چنان كه دشمن بر دشمن غلبه مى كند، و با او بجنگ، چنان كه دشمن با دشمن مى جنگد، شايد نفس خود را مهار كنى.[8]

5. ضرورت پرورش عقل براى خودسازى: راه اندازى عقل و به كارگيرى آن براى تعديل اميال نفسانى و قواى انسانى، از مهم ترين راه هاى جلب فضيلت ها و مقابله با رذيلت هاى اخلاقى شمرده شده است و بدون تعقل، شناخت راه و طى نمودن آن ناممكن است. جهت دادن عقل براى تزكيه ى نفس امرى ضرورى است و به همان اندازه كه اين نعمت، بهترين نعمت خدادادى براى رسيدن به درجه ى خودسازى و تزكيه ى نفس است، به همان اندازه نيز مى تواند مورد سوء استفاده براى خود و جامعه قرار گيرد، كه در حقيقت اين همان عقل بدون ايمان است كه چون معاويه نيرنگ باز و بنده ى شيطان مى سازد.[9]

6. پيش گيرى:پيش از ورود هر آفتى بايد به دنبال پيش گيرى آن بود; البته اين پيش گيرى، فقط در مسئله ى اصلاح نفس و مباحث اخلاقى مطرح نيست، بلكه در مباحث روان شناسى، جامعه شناسى و در فلسفه ى سياسى و علوم ديگر نيز به صورت فراوان مطرح، و نيز بسيار حايز اهميّت است; زيرا زمانى كه آفت و غدّه ى مرگ زايى وارد پيكر فرد يا جامعه شود، مبارزه با آن بسيار دشوار و در بعضى از شرايط، غير ممكن خواهد بود; از اين رو بايد پيش از ورود رذايل، تمهيدات لازم صورت گيرد.

عوامل احيا و اصلاح نفس

1. احياى فطريات: نيازها و خواسته هاى فطرى آدميان كه خواسته ها و گرايش هاى به حق آنان در جهت تأمين شدن زيبا و ماندگار و پايدار است، بايد سرلوحه ى سير و سلوك سالكان قرار گيرد. آنان بايد از نعمت ها، امانات و وديعه هاى الهى آگاه شوند و آن را در مسير انسان شدن به كار گيرند. حسّ معنوى، مذهبى، خداجويى، فضيلت خواهى و زيباخواهى معنوى، از امانت هاى بزرگ الهى است كه بايد آن را حفظ كرد و جهت داد و نبايد در اين امانت ها خيانت كرد.

فضايل اخلاقى، مانند ديگر گزاره هاى دينى، از خصوصيت و ويژگى فطرى آدميان است; لذا خوب شدن و اخلاقى ماندن، جزء خواسته هاى طبيعى اوست و هيچ تحميلى براى دست يابى به فضايل اخلاقى، متوجّه انسان نشده است. انسان به زمان فطرت و گرايش هاى والا و زيبايش به پا مى خيزد، هم چنان كه اين به پا خواستن آرمانى و شوق پذير، از آيات قرآن نيز استفاده مى شود:

(قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَة أَنْ تَقُومُوا لِلّهِ مَثْنى وَ فُرادى) [10] بگو: شما را تنها به يك چيز اندرز مى دهم، و آن اين كه دو نفر دو نفر يا يك نفر يك نفر براى خدا قيام كنيد.

و نيز مى فرمايد:

(لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ لِيَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ); [11] ما رسولان خود را با دلايل روشن فرستاديم، و با آنها كتاب (آسمانى) و ميزان (شناسايى حق از باطل و قوانين عادلانه) نازل كرديم، تا مردم به عدالت قيام كنند.

در اين دو آيه ى كريمه از قيام كه يك حركت و جوشش درونى است سخن گفته شده است نه اقامه و تحميل بيرونى; و اين مطلب بسيار ظريف و زيبايى است كه طبيعى بودن حركت به سمت كمال و عارض بودن انحرافات اخلاقى و مانند آن را مى رساند; لذا مهم ترين وظيفه ى انبياى الهى ارائه ى راهكارها براى زوال و از بين بردن اين امور عارضى در انسان و رشد و تعالى و ترقى فطرت اوست.

از عوامل تكان دهنده و بيداركننده ى اين گرايش هاى مقدس و پاك، مصايب و شدايد روزگار است كه هر نوع كدورتى را از صفحه ى دل و سرشت آدمى پاك مى نمايد و محيط را براى آراستگى مهيّا مى سازد.

در روايت آمده است كه مردى به محضر امام صادق(عليه السلام) شرفياب شد و درخواست كرد تا او را به سوى خداوند متعال راهنمايى نمايد; زيرا مجادلات فلسفى و عقلى روزگار او را خسته و حيران ساخته بود.

امام(عليه السلام)با طرح مثالى او را متوجّه فطرتش كرد و فرمود:

آيا تاكنون بر روى آب مسافرت كرده اى و بر كشتى نشسته اى؟ گفت آرى. حضرت فرمود: آيا اتفاق افتاده است كه كشتى بشكند و در اين ميان، نه كشتى و نه آشنايى توان نجات تو را نداشته باشد؟ گفت: آرى، چنين اتفاق افتاد. فرمود: آيا در اين موقع به فكر تو رسيده كه چيزى مى تواند تو را از اين مهلكه نجات دهد؟ گفت: بله. فرمود: او همان خداى تواناست. آن جا كه تمام وسايل از كار مى افتد و نجات بخش و دادرسى در ميان نيست و تو باز منتظرى كه كسى تو را نجات دهد و به فريادت برسد، اين همان خداوند است.[12]

2. احياى فضيلت ها:براى آراسته شدن به فضايل، بايد نفس را با شناختى كه به آن رسيده پرورش داد تا به مقام قرب الهى نايل شود.فضيلت انسان در كمال نهايى او و كمال نهايى هم در رسيدن به مقام قرب الهى است. از نظر اسلام، روح ارزش هاى انسانى، قرب به خداى متعال است.

بايد دانست كه در نهان و نهاد هر انسانى فضايل و مكارم اخلاق ريشه دارد; از اين رو همه ى انسان ها در همه ى عصرها، اوصاف پسنديده از جمله: عدالت، ايثار، راستى، درستى، امانت دارى، احسان، نيكوكارى و... را دوست دارند و خواهان آن هستند.

3. دوستى با حق تعالى: رابطه ى محبانه با خداى متعال، در حركت نمودن و خوب شدن، نقش اساسى دارد. كسى كه به خدا و نعمت هاى او عشق بورزد و ايمان و باور داشته باشد، به باور خويش و خويشتن دارى مى رسد و خود را مى يابد و به سمت خوب ماندن سير مى كند. انسان با دست يابى به واقعيت خود عرصه را براى حضور در جهانى پر از معنا هموار مى سازد و آن گاه با ديده ى انصاف به همه ى امور مى نگرد و در يافته هاى خود كه از صفاى باطنى و توفيق خداى منّان منشأ گرفته است، شك و ترديد نخواهد نمود. در چنين حالتى و با اين نگاه، احساس مى كند كه بايد با بهره گيرى و استفاده ى به جا و بهينه از نعمت هاى الهى شكر خدا را به جا آورد.

در تمام مراحل و لحظات سير و سلوك، بايد توجه نمود كه هيچ گاه دوستى الهى با عصيان و نافرمانى او سازگار نيست; از اين رو امام صادق(عليه السلام)مى فرمايد:

ما احب الله مَنْ عصاهُ[13]; كسى كه گناه مى كند خدا را دوست نمى دارد.

اين دوستى باعث پيروى از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) و امامان معصوم(عليهم السلام) و اولياى الهى شده، به دنبال آن غفران و آمرزش الهى نصيب انسان سالك مى گردد; چنانچه در آيه ى شريفه آمده است:

(قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ)[14]; اگر خدا را دوست مى داريد، از من پيروى كنيد تا خدا شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد و خدا آمرزنده و مهربان است.

اين آيه مى فرمايد، محبت فقط علاقه ى قلبى نيست، بلكه بايد آثار آن در اعمال و افعال انسان منعكس شود. كسى كه مدّعى دوستى پروردگار متعال است، بايد از پيامبرش (صلى الله عليه وآله) پيروى كند.

با توجّه به نكته هايى كه ذكر شد، انسان بايد در ميدان عمل، همه ى اعمال و رفتار و اخلاق خويش را با ملاك و محور حق تنظيم كند و بندگى حق تعالى را نصب العين خود قرار دهد; زيرا بنده ى واقعى، در عمل، همواره خداى متعال را در نظر مى گيرد و زندگى، مرگ، عبادات و همه ى امور خود را در جهت رضاى او تنظيم مى كند; هم چنان كه معمار كعبه و معلم توحيد، حضرت ابراهيم(عليه السلام)فرمود:

(إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ)[15]; همانا نماز و عبادات و زندگى و مرگم براى خداوند عالم است.

اين سيره و روش انسان هاى موحّد است كه امور زندگى خود را براى رضاى پروردگار متعال قرار مى دهند.

4. عوامل ديگر: انسان بعد از ايمان و باور به خداى متعال و دوستى او و نيز جدّيت بر اصلاح و تزكيه ى نفس، بايد به امور ديگرى نيز توجّه عميق داشته و به آنها پاى بند و ملتزم باشد; از جمله: 1. اخلاص در عقيده و عمل; 2. امانت دارى و وفاى به عهد; 3. توكّل; 4. خوف از خداوند; 5. نماز; 6. تقو; 7. دعا و نيايش; 8. صداقت; 9. روزه; 10. ذكر; 11. صبر و مقاومت; 12. خدمت به خلق خدا براى رضا و خشنودى او; 13. خوش خلقى با انسان ه; 14. زهد; 15. توبه و استغفار; و...[16]

مراتب نفس

سوال : مراتب نفس را بيان نماييد.

جواب : در سفرهاى مادّى، راه، غير از متحرك و رونده است; اما در سفر معنوى، راه، عين رونده است; يعنى سالك در جان خود و از مرتبه ى نازله ى جانش به سوى مرتبه ى عاليه حركت مى نمايد و نفس به صورت يك واحد ممتد در همه ى مراحل سفر حضور دارد.

بنابراين، از آن جا كه در سفر معنوى و سير و سلوك الهى، بستر حركت سالك، نفس، و منزل هاى سفرش همان كمالات علمى و عملى نفس است، بديهى است كه مبدأ حركت، نفس سالك خواهد بود. نفس، مانند يك غنچه، مقامات و مراحل كمالى را به نحو قوه و استعداد در خود دارد. نفس در تمام مراحل اين حركت را ادامه مى دهد تا خود را به بالاترين مقصد برساند. در واقع، چون نفس، يك موجود مجرد و بسيط است، در تمام مراحل علمى و عملى براى فعليت بخشيدن حضور فعلى دارد.

درباره ى مراتب نفس، اصطلاحات گوناگونى وجود دارد كه در اين بخش به اصطلاح عرفا و حكما و نيز به اصطلاحى قرآنى اشاره مى شود. خوب است يادآور شويم كه اين اختلاف، صرفاً يك اختلاف ظاهرى است، ولى در واقع و نفس الامر، مجموع سخنان به يك حقيقت و واقعيت برمى گردد و آن رسيدن به مقام توحيد علمى و عينى است، و با توجّه به اين كه حقيقت قرآن و برهان و عرفان از هم جدا نيستند، اين اختلاف، صورى و ظاهرى خواهد بود. [17]

مراتب نفس از ديدگاه عارف

در اين مسئله عرفا اختلاف نظر دارند و اين اختلاف در حقيقت به كلّيت، جزئيت و عموميّت برمى گردد; از اين رو بعضى اين مرتبه را به دو مرحله ى غيبت و شهود و برخى به سه مرتبه و بعضى به چهار مرتبه و پنج مرتبه و ده مرتبه و هزار مرتبه و بيش تر تقسيم نموده اند و آنچه مشهور و معروف است هفت مرحله اى است كه جامى درباره ى عطار نيشابورى گفته است [18].

هفت شهر عشق را عطّار گشت *** ما هنوز اندر خم يك كوچه ايم

و آن مراحل هفتگانه عبارت اند از: طبع، نفس، قلب، روح، سرّ، خفى و اخفى.

وجه نام گذارى نفس به اين نام ها اين است كه در مرحله ى اول، نفس را، طبع گويند، به اعتبار اين كه مبدأ حركت و سكون است; يعنى طبعش اين لياقت و شايستگى را دارد; و مرحله ى دوم را نفس گويند، چون مبدأ ادراكات جزئيه است; و به مرحله ى سوم قلب اطلاق مى شود، به اعتبار اين كه مبدأ ادراكات كليه است; و مرحله ى چهارم را روح ناميده اند، به اعتبار اين كه داراى ملكه ى خلاّقه است; زيرا نفس از مقام ربوبى حق تعالى و مبدأ پيدايش بسيارى از امور است، و سرّ گويند به اعتبار فانى شدنش در عقل فعال، و خفى گويند به اعتبار فانى شدنش در مقام واحديّت، و اخفى گويند به اعتبار فنايش در مرتبه ى احديّت [19].

بنابراين طبق نظريه ى عرفا، مبدأ حركت سالك در سير و سلوك، مقام طبع است; بدين معنا كه آدمى هنوز در مرحله و مرتبه اى به سر مى برد كه مانند حيوانات، تنها حركت و سكون دارد و هيچ كمالى از كمالات را دارا نيست و در حقيقت در مرتبه ى حيوانى اش به سر مى برد; و به تعبير دقيق تر، حيوانِ بالفعل و انسانِ بالقوه است; او بايد كم كم در اين سير با كمر همّت حركت نمايد تا خود را از اين مرحله بگذراند و به مراحلى نايل شود كه براى رسيدن به آن آفريده شده و حكمت حكيمانه ى خداى متعال اقتضاى آن را دارد.

مراتب نفس از ديدگاه حكيم فيلسوف

حكما نيز مانند عرفا، براى نفس، هفت مرتبه قايل شده اند كه حركت نفس از مرحله ى اول آغاز و به مرحله ى هفتم پايان مى يابد. شايان ذكر است كه تك تك اين مراحل از شدّت و ضعف نيز برخوردار است كه هر كس به اندازه ى لياقت و شايستگى خود از آن بهره مى جويد. آن هفت مرحله عبارت اند از: عقل هيولايى، عقل بالملكه، عقل بالفعل، عقل بالمستفاد، محو، طمس و محق [20].

وجه نام گذارى اين مراحل هفتگانه به اين ترتيب است كه عقل هيولايى، ناظر به آن مرتبه از مراتب نفس است كه نفس از هر فعليت و كمالى خالى است و در عين حال استعداد پذيرش هر كمال و فعليتى را داراست، و عقل بالملكه، ناظر به مرتبه اى است كه نفس، تنها قادر به درك مسائل بديهى است، و عقل بالفعل را به آن مرتبه اى از مراتب نفس اطلاق مى كنند كه استعداد درك مسائل نظرى و كسبى را با استمداد از مسائل بديهى داراست و با تشكيل دادن قياس و برهان منطقى مى تواند مسائل نظرى و مجهول را با رجوع به بديهيات به دست آورد; و عقل بالمستفاد به آن مرتبه اى اطلاق مى شود كه همه ى مسائل علمى ـ چه بديهى و چه كسبى ـ نزد او حاضرند به گونه اى كه نفس، به صورت عالَم علمى كه شبيه عالَم عينى است در خواهد آمد; و مرتبه ى «محو» ناظر به مقام توحيد افعالى است كه نفس به درجه اى مى رسد كه افعال خود را فانى در فعل خدا مشاهده مى كند; و «طمس» ناظر به توحيد صفاتى است، يعنى نفس به آن مرتبه از مراتب كمال خود رسيده است كه جميع صفات كماليه ى خود را فانى در صفات حق مى بيند; و محق، ناظر به توحيد ذاتى است كه بالاترين مرتبه از مراتب كماليه ى نفس است كه در اين مرحله، فانى در ذات حق مى شود، يعنى براى خود ذاتى مستقل نمى بيند و خود را به صورت ربطى و تعلّقى وابسته به وجود حق تعالى مى داند، نه تنها براى خود، بلكه براى همه ى ما سوى الله هيچ وجود مستقلى قايل نيست; و بالاتر اين كه به وجودى كه بتوان آن را به طور حقيقى و به حمل شايع، وجود دانست معتقد نيستند.

ما عدم هاييم و هستى ها نما *** تو وجود مطلق و هستى ما [21]

مراتب نفس از ديدگاه قرآن

قرآن كريم براى نفس مراحل و مراتبى را ذكر نموده، كه عبارت اند از: نفس مسوّله، نفس امّاره، نفس لوّامه، نفس ملهمه، نفس مطمئنه، نفس راضيه، نفس مرضيّه.

بايد توجّه نمود كه نفس يك حقيقت است و اين حالات، جلوه هاى مثبت و منفى نفس آدميان است، نه اين كه بر چند تا بودن نفس انسانى دلالت داشته باشد.

نفس مسوّله:نفس در ابتدا ـ از آن رو كه به بدن وابسته است ـ به امور شهوتى و لذت جسمانى متمايل است; لذا كار آن «تزيين» است، يعنى بد و زشت را خوب و زيبا جلوه مى دهد و در چنين مرحله اى، هيچ نوع سلطه اى بر انسان ندارد و خواسته هايش نيز به شكل يك دعوت و فراخوان پذيرفته مى شود; يعنى در ابتدا كارهاى زشت را زيبا جلوه مى دهد و آدمى را براى انجام آن فرا مى خواند، اين مرتبه را «نفس مسوّله» مى نامند و علّت اين نام گذارى نيز آياتى از قبيل (بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ) و (وَ كَذلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي) [22] است، كه در آيه ى اول، حضرت يعقوب(عليه السلام) وقتى كه فرزندانش پيراهن خونين يوسف را آوردند، به آن ها مى گويد: نفس شما، اين كار زشت را (يوسف را در چاه انداختن) براى شما زينت داده و شما آن را طبق خواسته ى نفسانى، عملى نيكو دانسته و انجام داده ايد. در آيه ى دوّم، سامرى در پاسخ حضرت موسى(عليه السلام) (كه فرمود: چرا گوساله ساخته و مردم را به پرستش آن دعوت نموده و از صراط مستقيم حق بيرونشان برده اى؟) گفت: اين كارى است كه نفسم آن را براى من زيبا جلوه داده و مرا به انجام آن ترغيب نموده است.

نفس امّاره:نفس پس از پاسخ مثبت به دعوت و خواهش هاى نفسانى و جرئت پيدا نمودن بر آن، به مرحله اى مى رسد كه به كارهاى زشت فرمان مى دهد، و هيچ نوع مالكيت بر بدن خود ندارد; لذا در صورتى كه كارهاى زشت براى انسان عادى گردد، براى واداركردنش به كارهاى زشت و ناپسند مانعى وجود نخواهد داشت و اين همان انحراف از مسير انسانى است كه آدمى را در جرگه ى حيوانات داخل و از مسير انسانيت خارج مى كند، و جناب يوسف(عليه السلام)از چنين نفسى به خداى متعال پناه مى برد و مى فرمايد:

(وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاّ ما رَحِمَ رَبِّي إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَحِيمٌ); [23] نفسم را برى و پاك نمى دانم; به درستى كه نفس بسيار به بدى امر مى كند، مگر در صورتى كه پروردگارم بر من ترحم نمايد.

اين مرتبه از نفس، مربوط به خود طبيعى انسان است و تحت تدبير و سلطه ى عقل قرار نگرفته است و حتى در صورتى كه اين نفس، تحت تأثير عقل جزئى قرار گيرد و عقل به او كمك نمايد، بسيار قوى عمل خواهد كرد و بسيار خطرناك و تهديدآميز خواهد بود. اين همان نفسى است كه شعله هاى اختلاف از آن منشعب مى گردد و خاموش كردن آن شعله ها كار آسانى نيست.

دوزخ است اين نفس و هم چون اژدهاست *** كو به درياها نگيرد كم و كاست

هفت دريا را در آشامد هنوز *** كم نگردد سوزش آن حلق سوز[24]

مادر بتها بت نفس شماست *** زان كه آن بت مار، اين بت اژدهاست[25]

در چنين وضعيتى بايد به خداى متعال پناه برد و نيرو و توانى را طلبيد كه با چنين بتى بستيزد و بر آن چيره گردد.

قوّتى خواهم ز حق دريا شكاف *** تا به ناخن بر كنم اين كوه قاف

سهل شيرى دان كه صف ها بشكند *** شير آن را دان كه خود را بشكند[26]

نفس لوّامه: اين مرتبه از نفس و حالت و صفت نفسانى، آدمى را از اخلاق نكوهيده و از عمل زشت بازمى دارد و در صورتى كه به كار زشت اقدام نمايد او را ملامت و سرزنش مى نمايد; لذا از همان ابتدا نبايد از دشمن و عداوت نفس غافل شد و كم كم بايد آن را رام كرد و در صدد تهذيب و اصلاح آن برآمد و او را به اطاعات و عبادات و مجاهدت ها رياضت داد و به زشتى رذايل و نيك بودن فضايل آگاه ساخت.

بى شك چنين حالتى براى انسان روزنه ى اميدى خواهد بود و بايد بر حفظ و مداومت آن همت گمارد. مرحوم علّامه، راجع به نفس لوّامه مى فرمايد:

منظور از نفس لوّامه، نفسى است كه همواره شخص را در دنيا براى گناهانش و سرپيچى از طاعتش ملامت مى كند و در قيامت به او سود مى رساند.[27]

هم چنين خداى متعال درباره ى نفس لوّامه مى فرمايد:

(لا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَةِ وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوّامَةِ).[28]

نفس لوامه، همان وجدان اخلاقى است كه انسان را در هنگام ارتكاب اعمال زشت سرزنش مى نمايد. وجدان اخلاقى انسان، چنان اهميّتى دارد كه بعضى مانند «كانت» آن را تنها ملاك فضيلت اخلاقى دانسته اند[29]; حتى روى قبر كانت چنين نوشته اند:

دو چيز است كه اعجاب انسان را برمى انگيزد و هيچ وقت انسان اعجابش به آن كم نمى شود. يكى آسمان پرستاره اى كه بالاى سر ما قرار دارد و ديگرى، وجدانى كه در درون ما قرار دارد[30].

نفس مُلهمه: انسان زمانى كه بعد از مجاهدت ها، صفات رذيله را از خود دور ساخت و به صفات حسنه آراسته شد، لياقت و شايستگى آن را مى يابد كه در خواب يا بيدارى به او الهام شود و تا حدّى به اسرار عالم پى ببرد و يا حداقل نيكى و بدى و حق و باطل به او شناسانده شود و به وظيفه ى خويش آگاه گردد. رسيدن به اين مقام براى سالكان، امرى ممكن و ميسر است. قرآن كريم در اين زمينه مى فرمايد:

(وَ نَفْس وَ ما سَوّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها)[31].

نفس مطمئنه:نفس در سير تكاملى خود به مرحله اى مى رسد كه فقط نام و ياد خداى متعال است كه او را آرام مى نمايد; چنان كه قرآن كريم مى فرمايد:

(أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ)[32]; آگاه باش، فقط با نام و ياد خداى متعال قلب ها آرام مى گيرد.

سالك، در اين مرحله، حضور در محضر خداوند متعال را همه چيز زندگى خود مى داند. امام سجاد(عليه السلام)مى فرمايد:

يا دنيايى و آخرتى و يا نعيمى و جنّتى[33].

نفس از مقام «فانى فى الله» و «باقى بالله» برخوردار مى شود كه لايق حضور خطاب تشريفى خداى متعال مى گردد; هم چنان كه خداى متعال مى فرمايد:

(يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ)[34].

نفس راضيه:در اين مقام، سالك نسبت به همه ى دستورها و احكام نورانى، راضى و خشنود مى گردد و به خدايش عرض مى كند:

رضاً بقضائك[35].

براى مؤمن در مواجهه با قضا و قدر الهى، سه حالت به وجود مى آيد:

در حالت اول به همه ى دستورها ايمان دارد; لذا به فرمان الهى پاى بند است، آن را به درستى انجام مى دهد و در صورتى كه بلايى بر او وارد گردد، صبر و تحمّل مى نمايد، گرچه به اسرار و لطايف آن دست نيابد; چون خداى متعال را حكيم مى داند و فرمانش را لغو و بيهوده نمى داند، و به همه ى آنچه خداوند بر انسان مقدّر فرموده است ايمان دارد.

در حالت دوم، نسبت به دستورها و قضا و قدر الهى تسليم مى شود. در حقيقت جان خود را تسليم اين فرمان كرده، تا آخرين لحظه بر آنچه از جانب خداى متعال بر او رسيده حمد و سپاس و شكرگزارى مى نمايد; لذا قرآن كريم، مؤمنان را مورد خطاب قرار مى دهد و مى فرمايد تسليم شويد:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ).[36]

و كسى كه قلب سليم داشته و از هر عيب و نقصى پاك باشد، شايسته است دعوت و فراخوان خدايى را كه متصف به وصف «سلام» است پاسخ دهد.

در مرحله ى سوم كه بالاترين برخورد است رضايت و خشنودى از طرف بنده است كه به خدايش اعلام مى دارد «پروردگارا به هر آنچه بر من مقدّر فرمودى راضى و خشنودم، چه در نعمت و چه در حال بلا». البته براى سالك كوى حقيقت، اين بلا نيز نعمت بزرگى است و همواره حمد و سپاس خود را بر آن نثار مى كند; لذا در بخش پايانى آيه ى كريمه ى سوره ى مباركه ى فجر به اين مقام اشاره دارد:

(ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً).

نفس مرضية:در اين مرحله، خشنودى و رضاى پروردگار متعال به بنده اش اظهار مى گردد; به تعبير ديگر، در اين مرحله، نه فقط بنده ى راستين خداوند به مقدّرات الهى راضى و خشنود است، بلكه او به گونه اى با اين نعمت ها و نيز بلاها برخورد نموده است كه خداى متعال نيز به نوع رفتار و كردار بنده اش راضى است و حتّى بر چنين بنده اى مباهات و فخر مى نمايد و او را جزء بندگان خاص خود و در بهشت ويژه ى خود، كه حضور حق تعالى نصيب بندگان مى شود، قرار مى دهد.

(ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبادِي وَ ادْخُلِي جَنَّتِي).[37]

معناى خودشناسى و راه هاى مبارزه با هواى نفس

سوال : مراد از خودشناسى چيست؟ و راه هاى مبارزه با هواى نفس را توضيح دهيد؟

جواب : خودشناسى يعنى شناختن استعدادها، گرايش ها، بينش ها، سرمايه ها، امانت ها و وديعه هايى كه خداى متعال در اختيار انسان گذاشته است و در حقيقت حصول شناخت از خوديّت، واقعيت و هويّت خود; به تعبير دقيق تر، در شناخت نسبت به خود بايد به اين مقوله ها بپردازد كه چه بوده، چه شده و چه بايد بشود. [38] در اين شناخت است كه «من حقيقى» خود را «از من مجازى» باز مى شناسد [39] و به كمالات استعدادى، كه بالفعل در او موجود است، آشنا مى شود و سپس در صدد تربيت و شكوفايى آن برمى آيد; از اين رو شناخت نفس، كه بُعد ملكوتى وجود انسان است و با نغمه ى الهى انشا شده، پس از معرفت حق تعالى، برترين و بهترين و كارآمدترين شناخت شمرده شده است; هم چنان كه على(عليه السلام) فرمود:

افضل المعرفة معرفة الانسان نفسه[40]; برترين معرفت آن است كه انسان نفس خود را بشناسد.

و رسول خدا (صلى الله عليه وآله)فرمود:

اعرفكم بنفسه اعرفكم بربه[41]; داناترين شما نسبت به خدا كسى است كه به نفس خود داناتر باشد.

ضرورت خودشناسى: مهم ترين اثر خودشناسى آن است كه انسان از اين طريق پروردگار خود را نيز مى شناسد [42] و هم چنين به كرامت و ارزش خويش پى مى برد; زيرا در شناخت نسبت به خود، به قواى درونى و نيز مقام و منزلت اين قوا و هم چنين به قواى باطنى نفس [43] آگاه و سپس به چگونگى بهرهورى از آن پى مى برد و در صدد رشد و تعالى و ترقى آن برمى آيد.

در صورتى كه اين شناخت و معرفت به درستى صورت نگيرد، انسان هلاك مى شود; لذا اميرالمؤمنين(عليه السلام)مى فرمايد:

هلك امرأوُه لم يَعْرِف قَدْره[44]; آن كسى كه قدر خود را نشناخت هلاك خواهد شد.

و نيز از راه رستگارى و نجات دور مى گردد و به وادى جهل و گمراهى كشيده مى شود.[45]

خويشتن نشناخت مسكين آدمى *** از فزونى آمد و شد در كمى

خويشتن را آدمى ارزان فروخت *** برد اطلس خويش بر دلقى بدوخت[46]

در شناخت از خود درمى يابد كه وجود به ظاهر كوچك او به حدى بزرگ و وسيع است كه جميع عوالم وجود را در خود جمع كرده است; هم چنان كه على(عليه السلام) در اشعارى كه منسوب به اوست فرموده:

دوائك فيك و ما تشعُرُ *** و دائك منك و ما تبصِرُ

و تَحسَبُ انَكَ جرمٌ صغير *** و فيك انطوى العالم الاكبُر

و انت الكتاب المبين الّذى *** باحْرُفه يظعمه المُضْمَرُ

فلا حاجة لك فى خارج *** يُخَبّرُ عنك بما سُطّروا[47]

دواى تو در وجودت نهفته است و تو نمى فهمى; بيمارى ات نيز از خودت سرچشمه گرفته و تو نمى بينى; و فكر مى كنى كه موجود ضعيفى هستى، در صورتى كه جهانى بزرگ در وجود تو پيچيده شده است; و تو آن كتاب درخشانى، كه با حروف آن پنهان ها آشكار مى گردد; بنابراين تو نيازى ندارى كه از بيرون دايره ى وجودت، از سرنوشتت چيزى بگويند.

همه دردها از تو و خود نبينى *** همه نسخه ها در تو و خود نخوانى

تو يك لفظى امّا طلسم عجايب *** دو دنيا كه معناى خود را ندانى

در اين ذرّه بنهفته كيهان اعظم *** چو در سيم تار مغنّى، اغانى

تويى آن كتاب مقدّس كه در وى *** نبشته همه رازهاى نهانى

به گنجينه ى آفرينش بينديش *** كدام است گنجى بدين شايگانى

زمين و زمانى برون از تو، حاشا *** تو جان جهانستى و جاودانى

تو انسانى و خود خدا در تو مخفى *** ملك در تو محو و فلك در تو فانى[48]

بنابراين، شناخت «من حقيقى» انسان كه خوديّت او را مشخص و معين مى سازد، يك امر بسيار ضرورى و بديهى است. آن كه همه چيز ـ چه در امور مادّى و چه در امور معنوى ـ به او نسبت داده مى شود; مانند خوردن من، خواب من، خوراك من، خنده ى من، فكر و خيال من، محبّت و دوستى من و مانند آن، بايد براى هر انسانى روشن گردد. انسان به دنبال اين شناخت، به جايگاه و سرمايه هاى وجودى اش پى خواهد برد و آنچه براى خودسازى لازم است به جا خواهد آورد.

وحدت گرايى نفس: خود انسان در عين برخوردارى از مراتب، امر واحدى است; و در حقيقت از امور تشكيكى و مرتبه پذير است و به واسطه ى اين حقيقت بسيط و مجرّد است كه به مقام قرب الهى نايل مى شود و كثرات وجود خويش را به خداى تعالى نزديك مى نمايد; پس كوشش او بايد به اين باشد كه از كثرت به وحدت برگردد; چه اين كه زمينه ى وحدت گرايى را خداى متعال در وجود انسان قرار داده است; پس با توجّه به اين كه تمام قواى ظاهرى و باطنى به نفس و خود حقيقى و اصلى انسان بر مى گردد، شناسايى اين قوا و كاركرد هر كدام و بهره گيرى از هر كدام براى تعالى و ترقى و تهذيب و صيقل دادن نفس لازم است.

اين حقيقت واحده در مظاهر گوناگون جلوه مى نمايد و تمام اين جلوه ها با متجلّى، يعنى نفس انسان، فانى و متحد مى شود [49].

شؤون نفس: گاهى اين حقيقت واحده در يك زمان، جلوه هاى گوناگونى را از خود ظهور و بروز مى دهد; مانند آن كه در يك زمان مى بيند و در عين حال مى شنود و لمس مى كند و مى بويد و فكر نيز مى نمايد و ممكن است تصرّف نيز داشته باشد. همه ى اين ها از شئون و ظهورات نفس است كه از عظمت و جهان نمايى جان و نفس آدمى حكايت مى كند.

راه هاى مبارزه با نفس: علماى اخلاق به طور كلى دو راه براى تك تك بيمارى هاى اخلاقى ذكر كرده اند: 1. علمى; 2. عملى.

1. راه علمى: مقصود از راه علمى اين است كه به عواقب و نتايج شوم هر چيزى كه منشأ آن هوى و هوس انسانى است، بايد توجّه نمود. غالباً كسانى كه علم به خطر، ضرر و خسران پيدا مى كنند، در صدد پيش گيرى از آن برمى آيند و در چنين وضعيتى، يا به دنبال آن زشتى نخواهند رفت و يا اگر دامن گيرشان شود در صدد ريشه كن كردن آن بر خواهند آمد; لذا علم به آفت و ضرر بيمارى هاى اخلاقى ـ اگر تمام نقش را در زدودن آن نداشته باشد ـ تأثير زيادى در پيش گيرى و درمان دارد; از باب مثال، اگر به شما بگويند كه در اين مسير حيوانات درنده و وحشى در كمين هستند، به طور قطع، يا آن مسير را براى حركت انتخاب نمى كنيد و يا با سلاح و تجهيزات دفاعى كامل و با احتياط از آن مسير گذر خواهيد كرد. اين راه علمى براى تمام بيمارى هاى اخلاقى و هواهاى نفسانى تجويز شده است، منتهى در دو مرحله صورت مى پذيرد.

الف) به شكل عمومى: به اين معنا كه شخص سالك بايد بداند كه بيمارى هاى اخلاقى سبب محروميت انسان از انس و قرب الهى و موجب عذاب وجدان و عقاب الهى براى خود مى گردد; هم چنين بايد بداند كه با ورود در هر گناه، از خداى عالم كه صميمى ترين و با وفاترين دوست انسان است، فاصله گرفته و خود را از نعمت او محروم ساخته است; و ديگر آن كه در روز قيامت تمام صحنه هاى گناه به انسان نشان داده مى شود و سراسر وجود او را شرمندگى فرا مى گيرد.

ب) اختصاصى: راه اختصاصى علمى، آن است كه نسبت به آثار سوء آن گناه خاص بايد آگاهى و شناخت لازم را پيدا كند و خود را از آفت ها و آسيب هاى آن نجات دهد. [50]

راه عملى: و اما راه عملى براى پيش گيرى و يا درمان بيمارى روانى و اخلاقى آن است كه شخص بيمار تا مدتى بايد به يك سرى رياضت هاى شرعى اشتغال داشته باشد و براى ريشه كن ساختن آن رذايل، كمى به خود زحمت دهد و به امور پسنديده كه صفت مقابل آن رذايل است روى آورد و آن را تقويت كند; البته گاهى راه عملى با توجه به نوع بيمارى به مدتى محدود و گاهى به مدتى طولانى نياز دارد. انسان براى بهره گيرى از هر دو راه بايد از خداى متعال توفيق مسئلت نمايد تا در تمام مراحل درمان او را يارى كند.

نقش تكاليف دينى در آراستن به فضايل و ترك رذايل اخلاقى

سوال : نقش تكاليف دينى ـ اعم از واجبات و محرمات ـ در آراستن به فضايل و ترك رذايل اخلاقى چيست؟

هماهنگى تكليف با فطرت

جواب : دين الهى به عنوان يك مجموعه ى واحد و كامل در سه بعد عقايد، اخلاق و اعمال، برنامه هاى به هم پيوسته دارد و چون همه ى اين برنامه ها از مبدأ هستى نشأت گرفته اند، با فطرت و ساختار وجودى انسان هماهنگ اند.

احكام الهى، با توجّه به اسرار و لطايفى كه در فلسفه ى آنها نهفته است، با خواسته ها و نيازها و گرايش هاى مقدّس انسان منطبق اند و جزء مطلوبات و مطالبات فطرى انسان به شمار مى آيند; از اين رو در هر واجبى كه بر عهده ى انسان گذاشته شده است مصلحتى، و نيز در هر حرامى فسادى يافت مى شود و اگر به مستحبات (يعنى امورى كه انجام دادنشان بهتر از ترك آنها است) و نيز مكروهات (يعنى امورى كه ترك آنها بهتر از انجام دادنشان است) به دقت نظر افكنيم و كمى با فلسفه ى آنها آشنا شويم، مشاهده مى كنيم كه آنها نيز داراى صلاح و فسادند، [51] منتهى نه به حدى كه در واجب و حرام وجود دارد.

در قرآن كريم به علّت يا حكمت بعضى از احكام اشاره شده است; [52] به طور مثال، نماز را ستون دين [53] و معراج مؤمن و وسيله ى تقرب انسان به خدا معرفى كرده كه بيانگر آثار عميق اين فريضه ى الهى در روح و روان و اخلاق آدمى است. قرآن كريم فلسفه ى اقامه و برپايى نماز را ذكر و ياد خدا مى داند و مى فرمايد:

(أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي)[54]

ذكر از مهم ترين فضيلت هاى اخلاقى است كه آدمى بدان آراسته مى شود [55] و حالتى معنوى است كه از توجّه درونى و قدسى نسبت به حق تعالى حكايت مى نمايد و باعث انس و الفت الهى مى شود كه توجّه و اعتماد به انسان از جانب خداى متعال به آن بستگى دارد.

از آثار ديگر نماز، پيش گيرى از گناه است. قرآن كريم مى فرمايد:

(إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ)[56]; نماز را برپا دار; زيرا انسان را از فحشا و زشتى دور مى سازد.

در اين آيه، چقدر زيبا به تأثير اين واجب در اخلاق و فضايل اخلاقى و دورى از رذايل اشاره شده است; البته همه ى واجبات، در تقويت اين حالت و روحيه بسيار مؤثرند. رسول خدا(صلى الله عليه وآله)مى فرمايد:

اعْمَلْ بفرائض الله تَكُنْ اتقى الناس[57]; به آنچه خدا واجب كرده است عمل كن، تا باتقواترين مردم باشى.

و على (عليه السلام)مى فرمايد:

و لا عبادةَ كاداء الفرائض[58]; هيچ عبادتى مانند اداى فرايض و واجبات نيست.

حضرت در اين جمله، به اهميت همه ى واجبات الهى اشاره دارد.

درمان نيز، مانند پيش گيرى، از آثار مهم نماز است. نماز چرك هاى درونى و بيمارى هاى اخلاقى را از وجود انسان پاك مى كند; هم چنان كه در روايتى آن را به آب جارى تشبيه كرده اند كه «اگر انسان پنج بار در اين آب زلال و پاك وارد شود، ديگر چركى در جان او نخواهد ماند». [59]

پس نماز كه يك واجب الهى است آثار فراوانى را در درون و روان و اخلاق انسان بر جاى مى گذارد و افزون بر پيش گيرى از رذايل اخلاقى و درمان آن، پل و پلّه اى براى فضايل اخلاقى و مقامات معنوى انسان است. انجام ساير تكاليف و هم چنين ترك محرمات الهى نيز، هر كدام در تعالى و ترقى انسان تأثير بسزايى دارند; و از سوى ديگر، فعل حرام و گناه، روح و روان و اخلاق انسان را چنان مكدّر و تاريك مى كند كه چه بسا راه ارتقا و رشد و تكامل انسان مسدود مى شود.

فلسفه ى بعضى از احكام

در اين جا فلسفه ى احكام را كه در بخشى از خطبه ى حضرت زهرا(عليها السلام)آمده يادآور شويم [60]. خداوند نماز را براى دورى از كبر و نخوت، زكات را براى پاكى نفس و فزونى روزى، روزه را براى استوارى اخلاق، حج را براى برپايى دين، عدل را براى آراستن و پيوستن دل ها...، جهاد را مايه ى عزت اسلام، صبر و پايدارى در برابر مشكلات را وسيله ى نيل به اجر الهى، امر به معروف را براى مصلحت مردم، نيكى به پدر و مادر را وسيله ى حفظ و حراست از خشم خدا، صله ى ارحام را موجب خير و بركت، قصاص را براى حفظ خون ها، وفاى به نذر را براى رسيدن به معرفت و آمرزش الهى، تمام دادن كيل و وزن را براى ايجاد اعتماد و حفظ اموال از نقص و زيان، نهى از نوشيدن شراب را براى دورى از پليدى ها، اجتناب از قذف (كسى را به زنا متهم مى كنند) را براى مصونيت از لعنت و نفرين، ترك دزدى و سرقت را براى ايجاد عفت و امنيت عمومى، و حرمت شرك را براى خالص بودن عبوديتش قرار داد.[61]

نقش تكليف در كسب فضايل

از آنچه گذشت، روشن شد كه با نگاه عميق به اسرار احكام الهى در همه ى بخش ها، به اين نتيجه ى مهم دست خواهيم يافت كه تك تك واجبات و محرمات و در مجموع، تكاليف الهى، نتيجه ى ارزنده ى روحى و روانى و اخلاقى را براى انسان بر جاى خواهد گذاشت. به ظاهر، نوعى تكليف و مسئوليت بر عهده ى انسان گذاشته شده است، امّا در واقع، انسان با توجّه به اسرار و تحقق آنها در نفس خويش به مقام قرب الهى تشرّف مى يابد و در برابر هوى و هوس توانمند و مسلّح و مقاوم مى گردد و به راحتى با تمايلات نفسانى مقابله مى كند.

البته بين فضايل اخلاقى و انجام واجب و ترك محرمات، رابطه ى متقابل وجود دارد; يعنى انجام هر واجبى، در صورتى به بهترين وجه انجام مى پذيرد كه آدمى به فضايل نفسانى آراسته، و از رذايلى چون كبر، حسادت و مانند آن پاك باشد; هم چنان كه متقابلاً انجام واجبات نيز انسان را از زشتى هاى اخلاقى بر حذر مى دارد.

بنابراين، انجام تكليف و كسب فضايل اخلاقى تأثير متقابلى بر يكديگر دارند.

پاورقى:‌

[1]. عبدالله جوادى آملى، تفسير موضوعى قرآن كريم، مراحل اخلاق، ص 21.
[2]. بحارالانوار، ج 2، ص 32.
[3]. سوره ى ذاريات، آيه ى 21.
[4]. غرر الحكم.
[5]. بحار الانوار، ج 68، ص 358.
[6]. غرر الحكم، ص 511.
[7]. العادة عدو مقلك، و العادة طبعٌ ثان، غرر الحكم، ص 33.
[8]. همان، ص 509.
[9]. كلينى، اصول كافى، ج 1، ص 11.
[10]. سوره ى سبأ، آيه ى 46.
[11]. سوره ى حديد، آيه ى 25.
[12]. علّامه مجلسى، بحار الانوار، ج 3، ص 41.
[13]. تفسير نمونه، ج 2، ص 514.
[14]. سوره ى آل عمران، آيه ى 31.
[15]. سوره ى انعام، آيه ى 162.
[16]. ر.ك: محمد رضا مهدوى كنى، نقطه هاى آغاز در اخلاق عملى; و فريده مصطفوى و ديگران، خودسازى.
[17]. حسن حسن زاده آملى; قرآن و برهان و عرفان از هم جدايى ندارند.
[18]. امام خمينى (ره)، سرّالصلوة.
[19]. شيخ محمد تقى آملى، دررالفوائد، ج 1، ص 131; و حبيب الله طاهرى، درس هايى از اخلاق اسلامى يا آداب سير سلوك، ص 108.
[20]. شيخ محمد تقى آملى، دررالفوائد، ج 1، ص 132. نياز به يادآورى است كه محو و طمس و محقّ، مراتب سه گانه ى فنا به حساب مى آيند و در اصطلاح عرفا نيز اين سه واژه وجود دارد و چه بسا حكما از عرفا گرفته باشند.
[21]. مولوى، مثنوى معنوى، ج اول، دفتر اول، ص 38.
[22]. سوره ى طه، آيه ى 16.
[23]. سوره ى يوسف، آيه ى 53.
[24]. مثنوى مولوى.
[25]. همان.
[26]. همان.
[27]. الميزان، ج 20، ص 103.
[28]. سوره ى قيامت، آيه ى 1 ـ 2.
[29]. مؤسسه ى آموزشى امام خمينى (ره)، فلسفه ى اخلاق، ص 98.
[30]. مرتضى مطهرى، تعليم و تربيت در اسلام، ص 91.
[31]. سوره ى شمس، آيه ى 8.
[32]. سوره ى رعد، آيه ى 28.
[33]. مفاتيح الجنان، دعاى ابو حمزه ثمالى.
[34]. سوره ى فجر، آيات 27ـ 28.
[35]. جمله ى ابى عبدالله(عليه السلام) در روز عاشورا در حال سجده.
[36]. سوره ى بقره، آيه ى 208.
[37]. سوره ى فجر، آيات 27 ـ 28.
[38]. ر.ك: محمد شجاعى، مقالات، ج 1، از ص21 به بعد.
[39]. ر.ك: محمد بهشتى، سلامتى تن و روان، ص 30 ـ 52.
[40]. فهرست غرر، ص 387، شماره ى 2935.
[41]. الجواهر السنيه، ص 94.
[42]. غرر الحكم، ج 5، ص 195.
[43]. مجتبى تهرانى، در آمدى بر سير و سلوك، تدوين زير نظر على اكبر رشاد، ص 44.
[44]. نهج البلاغه، صبحى صالح، حكمت 149.
[45]. فهرست موضوعى غرر، ص 387.
[46]. مثنوى معنوى، دفتر سوم، ص 420.
[47]. ديوان منسوب به حضرت على(عليه السلام)، ص 39.
[48]. شهريار، كليات ديوان، ج 5 ،ص 246.
[49]. ر.ك: محمد شجاعى، مقالات، ج 3، ص 123 به بعد.
[5]. براى اطلاعات بيش تر ر.ك: ملا مهدى نراقى، جامع السعادات، (گزيده ى آن با ترجمه ى جلال الدين مجتبوى); و دستغيب شيرازى، گناهان كبيره.
[51]. ر.ك: سيد رضا پاك نژاد، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر (صلى الله عليه وآله).
[52]. براى مطالعه ى بيش تر ر.ك: شيخ صدوق، علل الشرايع.
[53]. علامه مجلسى، بحار الانوار، ج 82، ص 218.
[54]. سوره ى ذاريات، آيه ى 56.
[55]. ر.ك: جمعى از نويسندگان، روش خودسازى، با مقدمه ى محمد باقر شريعتى سبزوارى، ص 81 به بعد.
[56]. سوره ى عنكبوت، آيه ى 45.
[57]. كلينى، اصول كافى، ج 2، ص 82.
[58]. نهج البلاغه، صبحى صالح، حكمت 113.
[59]. علامه مجلسى، بحار الانوار، ج 10، ص 290.
[60]. نظير اين بيان از على (عليه السلام) نقل شده است; ر.ك: نهج البلاغه، صبحى صالح، حكمت 252.
[61]. ر.ك: شيخ مفيد، امالى، ص 25; علامه مجلسى، بحار الانوار، ج 8، ص 109; احمد بن حنبل، مسند، ج 1، ص 6; حاكم نيشابورى، مستدرك، ج 3، ص 153; ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ص 154.