وَ كَانَ مِنْ دُعَآئِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ إِذَا نَظَرَ إِلَى الْهِلالِ‏

هلال عبارت است از ماه شب اول تا سيم و او را مخاطب به خطاب كردن دليل بر اين است كه او ذى شعور است چنان كه جمعى از فلاسفه بر آن قائلند و از براى آنها براهين بر اين مقاله هست از عقل و نقل.
اما عقل آن است كه چگونه خواهد بود مثل ذره و نمله و نحو آن‏ها از حيوانات از براى آنها شعور و ادراك باشد و از براى افلاك و ما فيها كه حقيقتا عالم كبير است نباشد و امثال آن.
و اما نقل دلالت آن بر اين مقاله فوق حد احصاء است از اين قبيل است اشاره امام على بن ابى طالب عليه الصلوة والسلام به عطارد و او را مخاطب نمودن و جمع به واو، و نون آوردن در قول خداى تعالى: و كل فى فلك يسبحون و قول حضرت صادق رقص مى‏نمايد آسمان و سزاوار است كه رقص نمايد زيرا كه موضع قدمى نيست مگر اين كه ملكى در ركوع است يا در سجود خلاصه امثال اين ظواهر بسيار است و جواب همه آن است كه امثال اين خطابات محمول بر مجاز است و نظير اين در كلام فصحا و بلغا زياد است و دلالت بر حقيق نكند.

ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند

تا تو نانى به كف آرى و به غفلت نخورى

و بالجمله ادله واضحه بر خلاف اين ظواهر بسيار است و اگر بر فرض شعور و ادراك از براى ايشان هر سلطنتى و تاثير مستقلى در عالم كون باشد نيست غايت ما فى الباب اينها را دلائل و علائم از براى امورى قرار داده است.
و الحاصل: تحقيق اين مقام حاجت به تفصيل دارد و مقام مناسب تفصيل نيست آن چه كه مناسب است به مقام آن است كه دعا نمودن وقت رؤيت هلال و نظر نمودن به هلال و جستجو نمودن و تفقد از حال او نمودن آيا طلوع نموده است يا نه از مستحبات هست و استحباب دعا نزد رؤيت هلال از مسلماتست و خلاف ابن عقيل و قول آن بر وجوب شاذ است و كذا خلاف عامه كه قائل است بر وجوب كفايى طلب نمودن هلال رمضان.
و اما دعاى خاصى كه ابن عقيل بر آن رفته است اين است:
الحمد الله الذى خلقنى و خلقك و قدر منازلك و جعلك مواقيت الناس، اللهم اهله علينا هلالا مباكا، اللهم ادخله علينا بالسلامة و الاسلام و اليقين و الايمان و البر و التقوى و التوفيق لما تحب و ترضى.
و دعايى كه مروى است از پيغمبر است اين است:
الله اكبر الله اكبر الحمد لله لا حول و لا قوة الا بالله، اللهم انى اسئلك خير هذا الشهر و اعوذ بك من شر القدر و شر يوم الحشر، الحمدلله الذى ذهب بشهر كذا و جاء بشهر كذا نسئلك فتحه و رزقه و بصره.
در كتاب مكارم الاخلاق طبرسى مرويست در وقت رؤيت هلال بنويسد بر دست چپ خود يا انگشت سبابه رسايت خود محمد و على و فاطمه تا حضرت حجت عليهم السلام بعد بنويسد: قل هو الله احد را تا آخر سوره بعد گويد:
اى خداى من مردم اگر نظر كنند به سوى هلال نظر مى‏كند بعضى از ايشان به سوى بعضى و تبريك مى‏گويند بعضى به بعضى به درستى كه من نظر مى‏نمايم به سوى اسم تو و اسم پيغمبر تو و ولى تو و اولياء تو به سوى كتاب تو پس عطا بفرما بر من هر چه را كه دوست دارم او را از خوبى‏ها، و دفع نما بر من هر چيزى كه دوست دارم كه دفع فرمايى او را از من از شر، و زياد بفرما از براى من از فضل تو آن چه را كه تو سزاوارى.
و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم.
آقا محمد على در مقامع مى‏فرمايد كه: هر كه نظر كند به هلال و بگويد: نذر نمودم كه در اين ماه گوشت اسب نخورم و كاسنى نياشامم و زبان خود را به اطراف دندان خود بمالد در آن ماه از درد دندان خواهد محفوظ ماند و امثال اين نحو عمل مذكور در محل آن مذكور است.
بدان كه بعضى از افاضل ذكر فرمودند در وقت خواندن اين دعاء و ساير ادعيه در اين وقت امور اربعه را ملاحظه نمايد.
اول: اين كه در آن مكانى كه هلال را ملاحظه نمود قبل از انتقال به آن مكان دعا را بخواند.
دوم: اين كه رو به قبله نمايد با دست‏هاى بلند به آسمان.
سوم: اين كه اشاره به هلال ننمايد نه به سر خود و نه به ساير جوارح تا اين كه شبيه به عبده ماه نشود.
چهارم: اين كه ماه را مخاطب خود نمايد و بگويد:
أَيُّهَا الْخَلْقُ الْمُطِيعُ الدَّآئِبُ السَّرِيعُ الْمُتَرَدِّدُ فِى مَنَازِلِ التَّقْدِيرِ الْمُتَصَرِّفُ فِى فَلَكِ التَّدْبِيرِ
اللغة:
خلق: مصدر به معنى المخلوق.
دائب: به معنى رفتن به سرعت و جهد.
تردد: رفتن و برگشتن و به معنى تخيير هم آمده است.
تقدير: اندازه نمودن، مهيا ساختن.
تدبير: ماخوذ است از دبر به معنى تأخير انداختن لكن در عرف بلكه لغت هم تدبير در امر يا در شى‏ء عبارت است از عاقبت امر وارسى نمودن و تفكر نمودن در عواقب امر.
الاعراب: اى موصوفه و هاء تنبيه و اى وصله و عوض حرف نداء است و آوردن اى در مقام حرف نداء به واسطه آن است كه منادى مفرد معرف است و يا هم از براى تعريف اجتماع تعريفين خواهد شد.
و اما در مثل الف و لام الله عوض همزه است نه حرف تعريف زيرا كه اصلا الله الاء بود الف از براى تخفيف انداختند و عوض او الف لام آوردند.
و اما اضافه منازل به سوى تقدير مثل فلك به سوى تدبير خيالات و توهمات شده است آن چه به ذهن قاصر است الف لام در مضاف اليه الف لام عهد اشاره بقوله و ذلك تقدير العليم و هو الذى يدبر الامر پس منازل التقدير اشاره به آن بيست و هشت منزل است خداى عالم از براى سير قمر قرار داده است از براى تدبير امور، و مى‏توان احتمال داد كه اين فقره ثانيه از قبيل اضافه مظروف به ظرف است مثل مجلس الحكم يعنى مكان آن چنانى كه در او تدبير واقع شود.
يعنى : اى مخلوق مطيع رونده به سرعت و رفت و آمد كننده در خانه‏هاى مهيا شده و تصرف كننده در چرخ تدبير.
تنبيه: معلوم است كه امثال اين خطاب به او از قبيل مجاز و مسامحه است بعد از معلوم شدن بر آن كه ايشان را نفوس ناطقه نباشد پس در حقيقت مخاطب ملائكه است كه اين عمل به واسطه ايشان به روز و ظهور نمايد و يا مخاطب خود خداى عالم و در فقرات بعد التفات مرتكب شويم.
ختام: دو صفت از براى قمر آوردن يكى سرعت و يكى دأب دلالت بر اختصاص كند بر قمر دون ساير كواكب و حق همين است تحقيق بر وجه اجمال گوييم:
بدان كه حق در مذهب آن است كه كواكب كلية در افلاك مركوزند مثل مسمار در ديوار و آنها را حركت نيست بلكه حركت در چرخ آنها است لكن اين چرخهايى كه كواكب در آنها مركوز است دو نحو است يك نحو از آنها در نهايت به طوء است در حركت و گويا كه متحرك نيست و لذا كواكب مركوزه در آنها را ثوابت خوانند و آن فلك هشتم است كه گفته‏اند در ظرف بيست و چهار هزار سال و دويست سال يك دوره تمام نمايد، و نحو ديگر آنها حركت او به حس در آيد و ابطأ آنها فلك زحل است كه در ظرف سى سال يك دوره تمام نمايد و اسرع آنها قمر است كه در ظرف بيست و هشت روز دوره تمام كند.
آمَنْتُ بِمَنْ نَوَّرَ بِكَ الظُّلَمَ وَ أَوْضَحَ بِكَ الْبُهَمَ وَ جَعَلَكَ آيَةً مِنْ آيَاتِ مُلْكِهِ وَ عَلامةً مِنْ عَلامَاتِ سُلْطَانِهِ
اللغة:
البهم: جمع بهمه به ضم عبارت است از امر مخفى بر حواس و ادراك و در اين مقام عبارت از امور مخفيه بر حواس است به واسطه دقت، و لطافت آن.
يعنى : ايمان و تصديق نمودم به آن كه روشن و نورانى نمود به تو تاريكى‏ها و سياهى‏ها را و هويدا و واض كرد به تو امور مخفيه را و قرار داد تو را علامتى از علامات پادشاهى خود و نشانه از نشانه‏هاى قوت و قدرت خود.
تذنيب: بدان كه به حسب مناسبت به هم وضوح است نه روشنايى زيرا كه بهم عبارت هست از امور مخفيه پس حاجت به وضوح دارد چنان كه تاريكى حاجت به روشنايى دارد.
بذلكه: بدان كه هر رئيسى و مخدومى در مقام رياست و آقايى حاجت به اعوان و خدمه دارد در اصلاح امور خود اين عالم اسفل و ما فيه در تمشيت امور حاجت به قمر دارند چنان كه بالعيان نقل شد در تاثير قمر در بعضى خضرويات و آجال و حساب ناس كه حاجت دارد و بى وجود قمر به حسب ظاهر صورت نبندد.
وَامْتَهَنَكَ بِالزِّيَادَةِ وَالنُّقْصَانِ وَالطُّلُوعِ وَالافُولِ وَالانَارَةِ وَالْكُسُوفِ فِى كُلِّ ذَلِكَ أَنْتَ لَهُ مُطِيعٌ وَ إِلَى إِرَادَتِهِ سَرِيعٌ
اللغة:
مهن: خادم.
مهين: حقير.
افول: غروب.
يعنى : خادم و مطيع كرد تو را به زيادتى و نقصان و طلوع و افول، و نورانى و تاريكى در هر يك از اين امور تو او را مطيع هستى و به سوى اراده او عجله كننده.
ختام مسك: بدان كه به حسب اين فقره چنان مستفاد مى‏شود كه اين تشكيلات بدريه لازم ذات قمر است و اين منافى با تجربه و حس و براهين اهل هيئت است اگر چه اين ممكن است پس لابد در مثل اين خطاب بايد تصرف شود.
سُبْحَانَهُ مَآ أَعْجَبَ مَا دَبَّرَ فِى أَمْرِكَ وَ أَلْطَفَ مَا صَنَعَ فِى شَأْنِكَ! جَعَلَكَ مِفْتَاحَ شَهْرٍ حَادِثٍ لاَِمْرٍ حَادِثٍ
يعنى : تنزيه مى‏نمايم او را چقدر تعجب و خوش است آن چه كه تدبير فرموده در شأن تو و چه قدر دقيق و نازكست آن چه كه آفريدى تو در شغل و كارت قرار داد تو را كليد ماه تازه براى امر تازه.
تذنيب: بدان كه مروى از حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم است كه:
هر كه عالم به علم هيئت نباشد او عنن دارد در معرفت الله و از معجزات بعضى انبياء سابق علم هيئت بوده است پس كسى بخواهد عالم شود فى الجمله به چيزهايى كه تدبير وضع فرمود در حق قمر حاجت دارد به معرفت علم هيئت.
فَأَسْأَلُ اللَّهَ رَبِّى وَ رَبَّكَ وَ خَالِقِى وَ خَالِقَكَ وَ مُقَدِّرِى وَ مُقَدِّرَكَ وَ مُصَوِّرِى وَ مُصوِّرَكَ أَنْ يُصَلِّىَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ وَ أنْ يَجْعَلَكَ هِلالَ بَرَكَةٍ لا تَمْحَقُهَا الايَّامُ وَ طَهَارَةٍ لا تُدَنِّسُهَا الاثَامُ هِلالَ أَمْنٍ مِنَ الافَاتِ وَ سَلامَةٍ مِنَ السَّيِّئَاتِ هِلالَ سَعْدٍ لا نَحْسَ فِيهِ وَ يُمْنٍ لا نَكَدَ مَعَهُ وَ يُسْرٍ لا يُمَازِجُهُ عُسْرٌ وَ خَيْرٍ لا يَشُوبُهُ شَرُّ هِلالَ أَمْنٍ وَ إِيمَانٍ وَ نِعْمَةٍ وَ إِحْسَانٍ وَ سَلامَةٍ وَ إِسْلامٍ
اللغة:
تقدير: اندازه نمودن.
تصوير: صورت انداختن.
محق: ابطال.
دنس و وسخ: چرك.
نكد: به معنى اندك و ضيق.
الاعراب : فاء سببيه و احتمال دارد فصيحه باشد.
يعنى : پس سئوال مى‏كنم خدا را كه رب من و تو هست و خلقت كننده من و تو هست مهيا كننده من و تو هست، و صورت اندازنده من و تو هست اين كه صلوة فرستد برمحمد و آل او و آن كه بگرداند تو را هلال نمو و زيادتى كه زائل نكند او را روزها، و ماه پاكيزه و پاكى كه چرك نكند او را گناهان، و ماه امن از مرض و ماه سلامت از گناهان، ماه خوب و سعد بدى نبوده باشد در آن نيكويى كه ضيق و تنگى نباشد.
ماه آسان و سهل كه ممزوج نباشد او را شدت و صعب.
ماه خير و خوبى كه مخلوط نشود او را شر.
ماه امن و ايمان و ماه نعمت و احسان.
توضيح: بدان كه آن چه از شرور و منافيات طبع كه وارد شود بر انسان همه آنها به سبب خود اوست و خلاف رضاى حق مرتكب شده باعث عقوبات دنيوى و اخروى مى‏شود.
مثلا ترك صدقه موجب مرض شود، و ترك صله رحم قطع عمر كند و ضوء بماء مشمس برص آرد زناء طاعون آورد و هكذا.
و همچنين فايز شدن او به سعادات و خيرات از براى آنها مقتضيات است.
مثلا قضاء حوائج ديگران سعه رزق آورد.
سوره يس در هر صبح دفع بلا كند و قضاى حوائج شود.
نماز شب سعه رزق آورد طلوع فلان كوكب در فلان درجه زيادتى نباتات شود، مقارنه زهره و مشترى اقتضاى خوبى حال رعايا شود.
و از جمله مقتضيات خير و سعادات طلوع هلال است كه او را مقدر المقدرات خوانند مقتضى از براى جلى از امور سفليه قرار داده است مقتضى خير و خوبى در آن شود چنان كه خلقت عالم كبير كه در حس صغير است مقتضى وصول به مقامات عاليه قرار داد.
و شايد قول حضرت عزت كه: و لقد خلقنا الانسان فى احسن تقويم، ثم رددناه اسفل سافلين است اشاره بدان بود.
هر چه هست از قامت ناساز بى اندام ماست.
پس خطاب به ماه نمودن كه او را منشاء اين آثار قرار دهد از قبيل سئوال جعل مقتضى است نه اين كه او را فاعل مستقل قرار دهد چنان كه بعضى سفهاء فلاسفه بر آن رفته‏اند.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ وَاجْعَلْنَا مِنْ أَرْضَى مَنْ طَلَعَ عَلَيْهِ وَ أَزْكَى مَنْ نَظَرَ إِلَيْهِ وَأَسْعَدَ مَنْ تَعَبَّدَ لَكَ فِيهِ وَ وَفِّقْنَا فِيهِ لِلتَّوْبَةِ وَ اعْصِمْنَا فِيهِ مِنَ الْحَوْبَةِ وَ احْفَظْنَا فِيهِ مِنْ مُبَاشَرَةِ مَعْصِيَتِكَ وَ أَوْزِعْنَا فِيهِ شُكْرَ نِعْمَتِكَ وَ أَلْبِسْنَا فِيهِ جُنَنَ الْعَافِيَةِ وَ أَتْمِمْ عَلَيْنَا بِاسْتِكْمَالِ طَاعَتِكَ فِيهِ الْمِنَّةَ إِنَّكَ الْمَنَّانُ الْحَمِيدُ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ‏
اللغة:
الحديد: المعصيه.
اوزع: اى الهم.
جنن: جمع جنه سپر.
الاعراب: من ارضى من حرف جر و ارضى فعل تفضيل به معنى يا مفعول.
يعنى : اى خداى من رحمت فرست بر محمد و آل او و بگردان تو مرا از خشنودتر كسى كه طلوع نموده ماه بر آن، و خوبتر كسى كه نظر كرده به سوى او و نيكبخت‏تر كسى كه بندگى كرد براى رضاى تو در آن، و توفيق ده مرا در اين ماه از براى توبه، و نگهدار ما را در اين ماه از خطيه، و حفظ نما ما را در اين ماه از مباشرت با معاصى، و الهام فرما ما را در اين شهر شكر نعمت تو، و بپوشان ما را در آن سپرهاى عافيتت، و تمام كن بر ما به استكمال طاعت در اين ماه منت را به درستى كه تويى حميد و رحمت فرستاد خدا بر محمد و آل پاكان او.

وَ كَانَ مِنْ دُعَآئِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ‏

يكى از شهور مباركه اين شهر شريف است در ايام سنه از اين ماه اشرف نيست زيرا كه مقتضيات عفو و رحمت در آن ربطى به ساير شهور ندارد، توان همين مقتضى اين حديث شريف شد كه از پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم منقول است كه هر كه درك ماه رمضان نمود و آمرزيده نشد خدا او را از رحمت خود دور كند و تفضيل حال در باب خود است.
اَلْحَمدُ لِلَّهِ الَّذِى هَدَانَا لِحَمْدِهِ وَ جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ لِنَكُونَ لاِِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاكِرِينَ وَ لِيَجْزِيَنَا عَلَى ذَلِكَ جَزَآءَ الْمُحْسِنِينَ
الاعراب: و ليجزينا عطف على قوله لنكون و مشار اليه ذلك الشكر يا حمد.
يعنى : ثناء مال ذات معبودى است آن چنان كه هدايت فرمود ما را از براى حمدش و گردانيد ما را از اهل حمد تا اين كه بوده باشيم براى احسان او از شاكران و تا آن كه جزا بدهد ما را بر حمد خود جزاى خوبى‏كنندگان.
وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى حَبَانَا بِدِينِهِ وَاخْتَصَّنَا بِمِلَّتِهِ وَ سَبَّلَنَا فِى سُبُلِ إِحْسَانِهِ لِنَسْلُكَهَا بِمَنِّهِ إِلَى رِضْوَانِهِ حَمْداً يَتَقَبَّلُهُ مِنَّا وَ يَرْضَى بِهِ عَنَّا
اللغة:
حبوة: بهمعنى عطاء.
دين و ملت و مذهب: يك چيزند، به حسب اعتبار مختلفند.
سهّل: باب تفعيل داخل در راه كردن.
يعنين ثناء مختص معبود آن چنانى است كه عطا كرد ما را به دين خود و اختصاص داد ما را به ملت خود و داخل راه نمود ما را در راه نيكويى خود تا اين كه برويم آن را به منت او به سوى رضوان و خشنودى كه قبول فرمايد آن ثناء را از ما.
وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ شَهْرَ الصِّيَامِ وَ شَهْرَ الاسْلامِ وَ شَهْرَ الطَّهُورِ وَشَهْرَ التَّمْحِيصِ وَ شَهْرَ الْقِيَامِ الَّذِى أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ
اللغة:
الرمضان: اختلاف شد در اتشقاق رمضان نقل از خليل شد كه ماخوذ از رمض است به معنى بارانى كه در وقت پاييز آمد و زمين را پاك كند از غبار و اين ماه مسمى به اين اسم شد به جهت پاك كردن انسان از غبار معصيت.
و بعض ديگر گفته‏اند: كه از مرض به معنى شدت گرمى يا به معنى سوزانيدن و اين جهت سبب آن شد كه اين ماه شريف مسمى به اين اسم شود زيرا كه گناهان در اين ماه سوخته شود يا آن كه روزه داشتن سبب شده تشنگى و گرسنگى بر او معلوم شود.
شيخ در تذنيب روايت كند كه: رمضان اسمى است از اسماء الله نگوئيد رمضان آمد يا رفت بگوييد: ماه رمضان.
تمحيص: خالص نمودن يا اختيار كردن.
يعنى : ثناء لايق معبودى است كه جعل فرمود از جنس اين راه‏ها ماه خود را ماه رمضان و ماه روزه گرفتن و ماه اسلام و ماه پاكى و ماه آزمايش، و اختيار نمودن و ماه قائم بودن در شب آن ماه و ماه آن چنانى كه نازل شد در او قرآن.
ختام: كثرت اسامى شريفه اين ماه دلالت كند بر كمال تعظيم آن خصوصا تعبير از آن فرمود به شهر الاسلام از اين اضافه چنان استشمام شود به كمال مدخليت اين ماه در اسلام گويا اسلام مسلم به اين شناخته شود و تعبير آن به شهر التمحيص براى آن شد كه گويا معاصى از انسان ريخته شد و گويا خالص و صاف مانده و اين انسب است از اين كه تمحيص را از ابتلا و امتحان اخذ نماييم زيرا كه شيطان در اين شهر شريف محبوس است و مغلول است پس اسباب امتحان نادر و كم است فتامل.
هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ
يعنى : اين قرآنى كه نازل شد در ليلة القدر دو صفت دارد:
يكى اين كه هدايت كننده مردمان است از ضلالت يعنى از كفر به ضلالت.
و ديگر اين كه آيات واضحه و علايم و هويدا است از چيزى كه هدايت كنند و جدا كننده مابين حق و باطل.
تتمه: فرق مابين هداى اول و ثانى آن است كه اول هدى ضلالت است و ثانى هدايت در احكام و يحتمل كه مراد به هدى ثانى بيان حال انبياء سابق باشد.
فَأَبَانَ فَضِيلَتَهُ عَلَى سَآئِرِ الشُّهُورِ بِمَا جَعَلَ لَهُ مِنَ الْحُرُمَاتِ الْمَوْفُورَةِ وَالْفَضَآئِلِ الْمَشْهُورَةِ فَحَرَّمَ فِيهِ مَآ أَحَلَّ فِى غَيْرِهِ إِعْظَاماً وَ حَجَرَ فِيهِ الْمَطَاعِمَ وَالْمَشَارِبَ إِكْرَاماً وَ جَعَلَ لَهُ وَقْتَا بَيِّناً لا يُجِيزُ جَل وَ عَزَّ أَنْ يُقَدَّمَ قَبْلَهُ وَ لا يَقْبَلُ أَنْ يُؤَخَّرَ عَنْهُ
اللغة:
ابانت: اظهار نمودن.
حرمات: جمع حرمة احترام وتكريم كردن.
حجر: منع.
يجيز: از تجاوز.
الاعراب: ما بما السببيه متعلق به ابان فاء فى قوله فأبان سببيه يحتمل فصيحه.
يعنى : پس اظهار فرمود فضيلت او را بر تمام ماه‏ها به سبب چيزهايى كه در آن قرار داد از احترامات بى نياز و فضيلت‏هاى معروف پس حرام نمود در آن ماه آن چه را كه حلال فرمود در غير آن از براى تعظيم نمودن و منع فرمود در غير آن ماه از براى تعظيم نمودن و منع فرمود در آن ماه مطعومات، و مشروبات را از براى اكرام نمودن، و قرار فرمود از براى او وقت آشكارى جايز نميداند جل و عز اين كه قبل از آن وقت جاى آورده شود و قبول نمى‏فرمايد اين كه تأخير از آن وقت شود.
ثُمَّ فَضَّلَ لَيْلَةً وَاحِدَةً مِنْ لَيَالِيهِ عَلَى لَيَالِى أَلْفِ شَهْرٍ وَ سَمَّاهَا لَيْلَةَ الْقَدْرِ تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ دَآئِمُ الْبَرَكَةِ إِلَى طُلُوعِ الْفَجْرِ عَلَى مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِ بِمَآ أَحْكَمَ مِنْ قَضَآئِهِ
الاعراب: بما احكم ظاهر آن است كه متعلق به تنزل باشد.
يعنى : پس فضيلت داد يك شب از شب‏هاى او را بر شب‏هاى هزار ماه و ناميد آن يك شب را ليلة القدر كه نازل مى‏شود ملائكه و روح به اذن خالق خود هر امرى كه واقع خواهد شد آن شب، شب دائم البركة تا طلوع فجر آن شب رحمة را وارد سازد بر كسى كه مى‏خواهد از بندگان خود نازل مى‏نمايد ملائكه و روح را در آن شب به قضاء محكم كه تغيير و تبديل در آن نباشد.
تحقيق حال على نحو الاجمال: بدان كه اختلاف است در ليلة القدر از دو جهت:
يكى آن كه او را ليلة القدر گويند، وجه او بعضى گويند: كه قدر به معنى ضيق است و اين شبر ليلة القدر نامند از براى آن كه در آن شب ملائكه به قدرى از آسمان نازل شود كه زمين ضيق و تنگ گردد براى ملائكه.
و بعضى ديگر بر آن كه: قدر از تقدير و امضاء است در آن شب حكم و امضاء شود هر امر و حوادثى كه در آن سال واقع گردد.
و بعض ثالث بر آنند كه: معنى قدر شرف و رفعت است و لذا تعبير به ليله مباركه شده و در آن شب نازل شود خير و بركت و مغفرت و شايد سلام هى حتى مطلع الفجر اشاره بر آن باشد.
مولف گويد كه: مى‏شود مجموع معانى ثلاثى مراد باشد.
و ديگر اختلاف شده كه اين شب باقى است يا اين كه بعد از پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم به آسمان بردارند جماعتى بر اخيرند و مذهب مشهور از جمهور منصور بر اول است و اخبار اهل بيت عليهم السلام صريح در آن است.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَ إِجْلالَ حُرْمَتِهِ وَالتَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِيهِ وَ أَعِنَّا عَلَى صِيَامِهِ بِكَفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِيكَ وَاسْتِعْمَالِهَا فِيهِ بِمَا يُرْضِيكَ حَتَّى لا نُصْغِىَ بِأَسْمَاعِنَآ إِلَى لَغْوٍ وَ لا نُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَآ إِلَى لَهْوٍ وَ حَتَّى لا نَبْسُطَ أَيْدِيَنَآ إِلَى مَحْظُورٍ وَ لا نَخْطُوَ بِأَقْدَامِنَآ إِلَى مَحْجُورٍ وَ حَتَّى لا تَعِىَ بُطُونُنَآ إِلا مَآ أَحْلَلْتَ وَ لا تَنْطِقَ أَلْسِنَتُنَآ إِلا بِمَا مَثَّلْتَ وَ لا نَتَكَلَّفَ إِلا مَا يُدْنِى مِنْ ثَوَابِكَ وَ لا نَتَعَاطَى إِلا الَّذِى يَقِى مِنْ عِقَابِكَ
اللغة:
خطر: منع.
اصغاء: گوش دادن.
لغو: باطل.
لهو و لعب: بازى.
خطوه: گام.
حجر: منع.
وعى: ظرف.
مثل: نمونه.
يقى: از وقى حفظ.
تعاطى: اخذ و تناول.
الاعراب: با فى قوله به كف الجوارح به معنى مع تواند بود.
يعنى : اى خدا درود فرست بر محمد و آل محمد و الهام كن شناختن فضل رمضان و اكرام نمودن حرمت رمضان، و قبول حفظ نمودن از آن چه حرام نمودى در آن، و اعانت كن ما را بر روزه گرفتن در آن به باز داشتن جوارح از معصيت‏هاى تو، و استعمال جوارح در آن چه خشنودى تو است تا اين كه استماع ننماييم به گوشهاى خود به سوى باطل، و سرعت نكنيم به ديده‏گان خود به سوى طرب و لهو، تا بلند نكنيم دست‏هاى خود را به سوى حرام تا گام نزنيم به قدم‏هاى خود به سوى ممنوع، تا اين كه ظرف نشود شكم‏هاى ما مگر به سوى آن چه حلال فرمودى، و تكلم نكنيم با زبان هايمان مگر به سوى آن چه تو تصوير و نقش فرمودى، تا اين كه به مشقت و كلفت در نياوريم خود را مگر به سوى آن چه نزديك كند از ثواب و اخذ نكنيم مگر آن چه حفظ كند از عقاب تو.
ايقاظ: اگر كسى خوض در اخبار اهل بيت عليهم السلام نمايد و ثواب اجر و مزد صائمين ملاحظه كند بر او قطع شود كه آن ثواب موعود مترتب نشود مگر اين كه انسان صائم باشد از هر جهت از جهات نه خصوص اكل و شرب، و ساير مفطرات ظاهريه.
مرويست كه: او در عبادتست مادامى كه غيبت مسلم نكند و ايضا مروى است كه: زنى غيبت نمود زنى را پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم اذن به افطار او فرمودند و فرمودند: تو صائمه نيستى.
شاهد بر مقال حديث الصوم لى و انا اجزى به
يعنى روزه از من است و من جزاى او دهم.
ثُمَّ خَلِّصْ ذَلِكَ كُلَّهُ مِنْ رِيَآءِ الْمُرَآئِينَ وَ سُمْعَةِ الْمُسْمِعِينَ لا نُشْرِكُ فِيهِ أَحَداً دُونَكَ وَ لا نَبْتَغِى بِهِ مُرَاداً سِوَاكَ
اللغة:
ريا: عمل به ديگرى نماياندن.
و سمعه: شنوانيدن مرائى است كه عمل به ديگرى بنمايد.
الاعراب: ريا مصدر، سمعه اسم مصدر.
يعنى : پس خالص فرماى تو اين امور را كه عرض نمودم از ريا و سمعه شريك قرار ندهم در آن عمل كسى را غير از تو و طلب نكنم در آن عمل آقايى وراى تو.
تنبيه: اين صفت رذيله بدترين صفات است كه تعبير به شرك از آن شد و مخفى‏ترين عيوب است حتى آن كه مروى است كه اين صفت رذيله اخفى است در انسان از حركت مورچه در سنگ صاف.
اعاذنا الله منها.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ وَ قِفْنَا فِيهِ عَلَى مَوَاقِيتِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ بِحُدُودِهَا الَّتِى حَدَّدْتَ وَ فُرُوضِهَا الَّتِى فَرَضْتَ وَ وَظَآئِفِهَا الَّتِى وَ ظَّفْتَ وَ أَوْقَاتِهَا الَّتِى وَقَّتَّ وَ أَنْزِلْنَا فِيهَا مَنْزِلَةَ الْمُصِيبِينَ لِمَنَازِلِهَا الْحَافِظِينَ لاَِرْكَانِهَا الْمُؤَدِّينَ لَهَا فِى أَوْقَاتِهَا عَلَى مَا سَنَّهُ عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَ آلهِ فِى رُكُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَ جَمِيعِ فَوَاضِلِهَا عَلَى أَتَمِّ الطَّهُورِ وَ أَسْبَغِهِ وَ أَبْيَنِ الْخُشُوعِ وَ أَبْلَغِهِ
اللغة:
وقف: از وقوف اطلاع.
حدود و حد: مرتبه‏اى از مراتب است كه به او تميز داده شود شى‏ء از شى‏ء غير خود.
وظيفه و توظيف: به معنى چيزى كه برسد رسانيدن بلوغ و تبليغ.
اركان: جمع ركن و آن چيزى است كه قوام شى‏ء به واسطه آن است.
يعنى : اى خداى من رحمت فرست بر محمد و آل او و واقف نما در اين ماه به اوقات نمازهاى پنج گانه به حدود آن، آن چنان حدودى كه تو تحديد فرمودى، و واجبات آن، آن چنان واجباتى كه تو واجب نمودى و سنن آن چنانى كه تو قرار دادى، و در اوقات آن چنانى كه تو وقت قرار دادى، نازل فرما ما را در نماز به منزله كسى كه رسيده باشد مر منزل‏هاى آن را و حافظ هستند اركان و قوايم آن را جاى آورنده‏اند مر آن را در وقتها بر طريقه بنده تو و پيغمبر رحمة تو، رحمت تو بر او و بر آل او، در ركوع آن و سجود آن و جمع زيادتى آن بر طهارت تمام و كامل و بر خشوع آشكار و ابلغ خضوع.
بدان كه چنان كه صلوات خمس افضل واجبات است بعد از اسلام و اركان شرايط و حدود آن همه ازيد از همه است چنان كه از حضرت صادق عليه السلام مروى است كه: نماز را چهار هزار حد است يعنى از احكام واجبه و مستحبه و لذا تعبير از آن به عمود دين شده.
وَ وَفِّقْنَا فِيهِ لاَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَالصِّلَةِ وَ أنْ نَتَعَاهَدَ جِيرَانَنَا بِالافْضَالِ وَالْعَطِيَّةِ وَ أنْ نُخَلِّصَ أَمْوَالَنَا مِنَ التَّبِعَاتِ وَ أنْ نُطَهِّرَهَا بِإِخْرَاجِ الزَّكَوَاتِ وَ أنْ نُرَاجِعَ مَنْ هَاجَرَنَا وَ أنْ نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنَا
ارحام: جمع رحم يعنى خويشان و قومان و آن كه مابين تو و او در يك نسب جمع باشد يا اين كه عرف او را خويش بگويند اگر چه دور باشد در نسب صله او واجب است نظر به اوتعبير وارده نه اين كه قطع حرام باشد نه اين كه صله واجب باشد چنان چه گاهى توهم شود مراد به صله وصل و پيوند است و او عبارت است از نيكويى و احسان نمودن و تفضل به حال او نمودن و حوائج او جاى آوردن لكن اين در صورتى است كه در يك بلد باشند يا نزديك به هم و اما در بلاد بعيد واجب است كه مسافرت نمايد به سوى خويش خود و لكن احوط ترك مراسله و كتاب ننمايد.
مرويست از حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله و سلم كه آن بزرگوار فرمودند: خداى عالم فرموده‏اند من رحمن هستم و رحم را خلق نموده‏ام و اسم او را از اسم خود بيرون آورده‏ام هر كه او را وصل نمايد من وصل او نمايم و هر كه او را قطع كند من قطع او كنم.
يعنى : توفيق ده ما را در اين ماه بر اين كه وصل ارحام كنيم به نيكويى، و پيوند، و وارسى نماييم همسايگان خود را به نيكويى‏ها و عطايا و آن كه خالص كنيم اموال خود را از عقوبات و پاك كنيم اموال را به بيرون كردن زكوة و اين كه رجوع كنيم كسى را كه از ما هجرت نمود و انصاف كنيم كسى را كه بر ما ستم كرد.
وَ أنْ نُسَالِمَ مَنْ عَادَانَا حَاشَا مَنْ عُودِىَ فِيكَ وَ لَكَ فَإِنَّهُ الْعَدُوُّ الَّذِى لا نُوَالِيهِ وَالْحِزْبُ الَّذِى لا نُصَافِيهِ
اللغة:
سلم: صلح و آشتى.
حزب: فرقه.
حرب: جنگ.
صفات: صداقت.
خلص: خالص شدن.
الاعراب: حاشا كلمه استثنا فاء سببيه ضمير عايد صله.
يعنى : آن كه صلح كنيم ما كسى را كه دشمنى با ما نموده مگر آن كه دشمنى شده در راه تو و از براى تو كه با او نخواهيم صلح نمود پس جهت آن كه او دشمنى است كه نمى‏پوشيم او را و طايفه آن چنانى است كه مهربانى نمى‏كنيم با او.
تنبيه: بدان كه هر كه اطاعت خدا نكند و انكار او كند و مشرك به او باشد او دشمن خدا است و در بعضى از روايات وارد است كه:
اگر كسى اذيت مومنى كند خلاق عالم فرمايد آيا به آن عداوت مى‏كنيد، آنان كه دشمن خدايند دو فرقه‏اند:
يا مانع شوند ديگران را به وصول به حق مثل حج و زيارت و حبس مساجد و مدارس، و منع امر به معروف و نهى از منكر.
و يا آن كه ظلم بر نفس خود كنند مثل شرك و ريا در عبادات بدنيه و يا عدم اتيان به آنها.
وَ أنْ نَتَقَرَّبَ إِلَيْكَ فِيهِ مِنَ الاعْمَالِ الزَّاكِيَةِ بِمَا تُطَهِّرُنَا بِهِ مِنَ الذُّنُوبِ
و آن كه نزديك شويم ما به سوى تو در اين ماه به سبب اعمال خوب به آن طريق كه پاك كند ما را از گناهان.
وَ تَعْصِمُنَا فِيهِ مِمَّا نَسْتَأْنِفُ مِنَ الْعُيُوبِ حَتَّى لا يُورِدَ عَلَيْكَ أَحَدٌ مِنْ مَلائِكَتِكَ إِلا دُونَ مَا نُورِدُ مِنْ أَبْوَابِ الطَّاعَةِ لَكَ وَ أَنْوَاعِ الْقُرْبَةِ إِلَيْكَ
اللغة:
عصمت: محفوظ بودن.
استيناف: از سر گرفتن و نو گرفتن ماخوذ از انف به تحريك.
دون: به معنى اقل و به معنى نزديك و قرب.
يقال: دونكم هذا و دون ايديكم و در مقام ظاهرا معنى اخير مراد باشد.
الاعراب: ما فى قوله ما نورد موصوله مضاف اليه دون و عايد صله محذوف است.
يعنى : توفيق ده ما را در اين ماه از آن چه از نو جاى آوريم از عيوب و بدى‏ها تا آن كه نياورد بر تو احدى از ملائكه مگر اين كه اقل و كم‏تر از چيزهايى كه ما وارد بر تو سازيم از ابواب طاعت از براى تو و انواع قربت به سوى تو.
ايضاح: مرحوم سيد نعمت الله در شرح خود اين فقره دعا را سه معنى فرمود هر سه معنى مبنى بر اين است كه دون به معنى اقل باشد.
اول - از خدا طلب نمايد كه اعمال من در اين ماه زياده از اعمال ملائكه باشد.
دوم - اين كه معصيتم در اين ماه كمتر باشد.
سوم - آن كه در اين ماه اعمالى نمايم كه ملائكه عاجز باشد از احصا ء ثواب آن اعمال چنان كه در نماز جماعت وارد شده است.
در روايات همين كه اعداد آنها از ده مثلا زياد شد ثواب او را نداند مگر خدا، و در صوم وارد است و در قرائت بعضى از ادعيه لكن اين بنده بى بضاعت معنى چهارمى در دعا احتمال داده‏ام و آن مبنى است بر اين كه دون به معنى قرب و نزديك باشد و مراد از ملائكه كتبه و حفظه اعمال باشند و مقصود سائل آن است كه در اين ماه معصيت اصلا از ما صادر نشود هر وقت كه كرام الكاتبين وارد نمايد اعمال ما را بر تو وارد نسازد مگر وقت ورود ما به اعمال خوب.
يعنى : وارد نسازد بر تو احدى از ملائكه اعمال ما را مگر وقتى كه جاى مى‏آوريم از ابواب طاعت و قرب به جناب احديت تو.
اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِحَقِّ هَذَا الشَّهْرِ وَ بِحَقِّ مَنْ تَعَبَّدَ لَكَ فِيهِ مِنِ ابْتِدَآئِهِ إِلَى وَقْتِ فَنَآئِهِ مِنْ مَلَكٍ قَرَّبْتَهُ أَوْ نَبِيٍّ أَرْسَلْتَهُ أَوْ عَبْدٍ صَالِحٍ اخْتَصَصْتَهُ أَنْ تُصَلِّىَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ وَ أَهِّلْنَا فِيهِ لِمَا وَعَدْتَ أَوْلِيَآءَكَ مِنْ كَرَامَتِكَ وَ أَوْجِبْ لَنَا فِيهِ مَآ أَوْجَبْتَ لاَِهْلِ الْمُبَالَغَةِ فِى طَاعَتِكَ وَاجْعَلْنَا فِى نَظْمِ مَنِ اسْتَحَقَّ الرَّفِيعَ الاعْلَى بِرَحْمَتِكَ
اللغة:
اهلنا: تأهيل از اهل بودن و سزاوار شدن.
ايجاب: الزام.
نظم: رشته.
تعبد: قبول كردن بندگى و اطاعت.
يعنى : اى خداى من به درستى كه من سئوال مى‏نمايم تو را به حق اين ماه و به حق آن كه بندگى و طاعت تو نمود در اين ماه از ابتدا تا انتها تا وقت فناء او از ملائكه كه او را قرب خود جاى دادى و از پيغمبرى كه فرستادى تو او را و بنده صالحى كه او را اختيار نمودى اين كه رحمت فرست بر محمد و آل او، و بگردان مرا اهل و سزاوار در اين مر چيزى را كه وعده فرمودى خوبان و اولياى خود را از خوبى‏ها، و لازم بفرماى از براى ما در اين ماه چيزى كه لازم فرمودى از براى اهل مبالغه و اجتهاد در طاعتت، و بگردان ما را در رشته و سلك كسى كه استحقاق رفعت و مرتبه بلند داشته است.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ وَ جَنِّبْنَا الالْحَادَ فِى تَوْحِيدِكَ وَالتَّقْصِيرَ فِى تَمْجِيدِكَ وَالشَّكَّ فِى دِينِكَ وَالْعَمَى عَنْ سَبِيلِكَ وَالاغْفَالَ لِحُرْمَتِكَ وَالِانْخِدَاعَ لِعَدُوِّكَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ
اللغة:
الالحاد: انحراف.
اغفال: غفلت.
انخداع: گول خوردن.
حرمة: عبارت است از چيزى كه خداى عز و جل او را حرام نموده است از فعل محرمات و ترك واجبات اهتمام خدا از جاى نياوردن حرام زياده باشد از فعل واجب.
و لذا فرمود: و من يعظم حرمات الله فانها من تقوى القلوب.
يعنى : اى خداى من رحمت فرست بر محمد و آل او و دور نما ما را از كجى در توحيدت و تقصير در بزرگيت و شك در دينت و كورى از راهت و غفلت از حرمتت و فريب خوردن از دشمنت شيطان مردود.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ وَإِذَا كَانَ لَكَ فِى كُلِّ لَيْلَةٍ مِنْ لَيَالِى شَهْرِنَا هَذَا رِقَابٌ يُعْتِقُهَا عَفْوُكَ أَوْ يَهَبُهَا صَفْحُكَ فَاجْعَلْ رِقَابَنَا مِنْ تِلْكَ الرِّقَابِ وَاجْعَلْنَا لِشَهْرِنَا مِنْ خَيْرِ أَهْلٍ وَ أَصْحَابٍ
اللغة:
صفح: در گذشتن.
يعنى : اى خداى من رحمت فرست بر محمد صلى الله عليه و آله و سلم و آل او و هر گاه كه بود تو را در هر شبى از شب‏هاى اين ماه بندگى كه آزاد مى‏فرمايد او را عفو تو يا مى‏بخشد او را تجاوز تو پس بگردان رقاب ما را آن رقاب، و بگردان تو ما را از براى اين ماه از بهتر اهل و اصحاب يعنى از افراد كامله از عباد و متهجدين و مواظبين به صيام او نهارا و قياما او ليلا بگردان ما را.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ وَامْحَقْ ذُنُوبَنَا مَعَ إِمْحَاقِ هِلالِهِ وَاسْلَخْ عَنَّا تَبِعَاتِنَا مَعَ انْسِلاخِ أَيَّامِهِ حَتَّى يَنْقَضِىَ عَنَّا وَ قَدْ صَفَّيْتَنَا فِيهِ مِنْ الْخَطِيئَاتِ وَ أَخْلَصْتَنَا فِيهِ مِنَ السَّيِّئَاتِ
اللغة:
محق: به معنى ازاله و محو.
سلخ: از جلد بيرون آوردن.
تبعه: معصيت.
صفى: خلوص.
يعنى : اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و محو كن گناهان ما را با محو شدن هلال او، و بيرون آر تو از ما گناهان ما را با بيرون رفتن ايام او تا آن كه بگذرد از ما و حال آن كه پاكيزه كرده باشى ما را خالص ساخته باشى ما را در آن از بديها.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ وَ أنْ مِلْنَا فِيهِ فَعَدِّلْنَا وَ أنْ زُغْنَا فِيهِ فَقَوَ مِنْ‏ا وَ أنْ اشْتَمَلَ عَلَيْنَا عَدُوُّكَ الشَّيْطَانُ فَاسْتَنْقِذْنَا مِنْهُ
اللغة:
ميل و زيغ: به معنى انحراف و كج بودن مثل اين كه عدل قوام به معنى استقامه است.
اشتمال: احاطه نمودن است.
استنقاذ: خلاص نمودن است.
يعنى : اى خداى من رحمت فرست بر محمد و آل محمد و اگر منحرف شويم ما در اين ماه پس راست نما تو ما را و اگر ميل به باطل نماييم در اين ماه پس راست نما تو ما را در اين ماه، و اگر غالب شد بر ما دشمن تو شيطان پس خلاص نما تو ما را از او.
تنبيه: بدان كه در بعضى از روايات وارد است كه: شياطين در اين ماه مغلولند و اين حديث بر فرض حجيت منافات دارد با وجدان و با صريح قرآن كه خلاق عالم مى‏فرمايد: فانظرنى الى يوم يبعثون بلكه قاعده اقتضاء كند اسباب فريب و منع از طاعات در آن زيرا كه هر قدر مقتضى را در جهت اقتضاء قوت است مانع هم ميل در منع او زياد است و در طاعات بالعيان مشاهده شود تصرفات او كه زياد است شايد حديث شريف مراد چنان باشد كه اسباب از بس كه زياد است و انسان خواهد غالبا موفق به طاعات شد پس شياطين سلطنتى ندارد كه گويا آنها در سلاسل و اغلالند.
اللَّهُمَّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَآ إِيَّاكَ وَ زَيِّنْ أَوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَكَ وَ أَعِنَّا فِى نَهَارِهِ عَلَى صِيَامِهِ وَ فِى لَيْلِهِ عَلَى الصَّلاةِ وَالتَّضَرُّعِ إِلَيْكَ وَالْخُشُوعِ لَكَ وَالذِّلَّةِ بَيْنَ يَدَيْكَ حَتَّى لا يَشْهَدَ نَهَارُهُ عَلَيْنَا بِغَفْلَةٍ وَ لا لَيْلُهُ بِتَفْرِيطٍ
اللغة:
شحن: پر شدن و مشحون مملو.
يعنى : اى خدا مملو نما تو اين ماه را به بندگى ما تو را، زينت فرماى تو اوقات و زمان او را به طاعت نمودن ما، و كمك فرماى تو ما را در روزش بر روزه داشتن و در شب او به جاى آوردن نماز و زارى به سوى تو و خشوع بر تو و ذلت نزد تو، تا آن كه گواهى ندهد روز آن ماه بر ضر ما به اين كه غفلت نموديم و نه شب او گواهى دهد به تفريط نمودن ما.
ايقاظ: بدان كه از شهادت روز و شب چنان استفاده شود بر تجسم و تمثل اعمال و اقوال و ازمان از نصوص كثيره استفاده امكان دارد و منافات بدين ندارد كه اعتقاد او مضر باشد هر كه فى الجمله سير در اخبار كند يقين به اين مطلب نمايد.
اللَّهُمَّ وَاجْعَلْنَا فِى سَآئِرِ الشُّهُورِ وَالايَّامِ كَذَلِكَ مَا عَمَّرْتَنَا
اى خداى من بگردان تو ما را در تمام ماه‏ها و روزها مثل اين كه در اين ماه طلب نموديم مادام كه زنده نگه‏داشته‏اى تو ما را.
نكته: از جمله بديهيات است كه مطلوب خداى عز و جل در تمام سال و ماه على السويه است بر ترك معاصى و اتيان اوامر او، و در امثال اين ماه طلب اطاعت و بندگى زياد است هم از جانب مولى و هم از جانب عبد شايد امثال اين ماه اطاعت او به واسطه شرافت زمان ضعف طاعت ساير شهور و عقوبت او ضعف عقوبت ساير شهور است و لذا ترغيب و تحريص در او زياد شده.
وَاجْعَلْنَا مِنْ عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ وَ مِنْ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِى الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ
و بگردان ما را از بندگان خوبانت آنان كه ارث مى‏برند فردوس برين را آنها بهشت را جاويدانند.
آنان كه داده مى‏شوند چيزى را كه داده‏اند در حالتى كه دل‏هاى آنها ترسان است از آن خوفى كه دارند كه ناشى از يقين و جزم آنها است در معرفت پروردگار، و از كسانى كه سرعت مى‏كنند در خوبى‏ها، و آنها مر خيرات را پيشى گيرنده‏اند.
تذنيب: قوله يؤتون دو احتمال دارد: يا به معنى ايتا يا اعطاء، و در مرتبه دوم نيست او را غرضى از اغراض مگر اين كه خوف از معبود خود دارند كه شايد آن چه ما به جا آورديم حسب المطلوب مولى نباشد.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ فِى كُلِّ وَقْتٍ وَكُلِّ أَوَ أنْ وَعَلَى كُلِّ حَالٍ عَدَدَ مَا صَلَّيْتَ عَلَى مَنْ صَلَّيْتَ عَلَيْهِ وَأَضْعَافَ ذَلِكَ كُلِّهِ بِالاضْعَافِ الَّتِى لا يُحْصِيهَا غَيْرُكَ إِنَّكَ فَعَّالٌ لِمَا تُرِيدُ
اى خدا رحمت فرست بر محمد و آل او در هر وقت و زمان بر هر حال عدد آن چنانى كه رحمت فرستادى بر آن كه رحمت فرستادى تو بر او و چندين مقابل اين همه به چندين مقابل هايى كه نتواند شماره نمود او را غير از جناب تو به درستى كه تو كننده‏اى مر هر چرا كه اراده و مشيت دارى.

وَ كَانَ مِنْ دُعَآئِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ فِى وِدَاعِ شَهْرِ رَمَضَانَ‏