وَ كَانَ مِنْ دُعَآئِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ فِي الِاعْتِذَارِ مِنْ تَبِعَاتِ العِبَادِ وَ مِنَ التَّقْصِيرِ فِي حُقُوقِهِمْ وَ فِى فَكَاكِ رَقَبَتِهِ مِنَ النَّارِ

وَ كَانَ مِنْ دُعَآئِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ فِى طَلَبِ الْعَفْوِ وَالرَّحْمَةِ

بود از دعاى آن بزرگوار در طلب نمودن عفو و رحمت.
خوب بود كه عنوان دعا ذكر شود كه بود دعاى آن امام والامقام در كيفيت طلب نمودن عفو و رحمت چنان كه فقرات دعاء بر آن شهادت دهد.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ وَاكْسِرْ شَهْوَتِى عَنْ كُلِّ مُحَرَّمٍ وَازْوِ حِرْصِى عَنْ كُلِّ مَأْثَمٍ وَامْنَعْنِى عَنْ أَذى كُلِّ مؤمن وَ مُوَمِنَةٍ وَ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ
اللغة:
كسر: شكستن.
شهوت: ميل.
محرم و ماثم: مى‏شود مصدر ميمى باشند. يعنى حرام و گناه نمودن و مى‏شود اسم مصدر مكان بوده باشند لكن به معنى اسم چيزى كه به او حرام و گناه تعلق مى‏گيرد و از وازويت به معنى منع و صرف.
يعنى : اى خداى من صلوات بفرست بر محمد و آل او، و بشكن شهوتم را از هر حرامى، و بگردان از هر معصيتى، ميل شديدم را، و مرا باز دار از آزار كردن هر مؤمن و مؤمنه و مسلم و مسلمه‏اى.
اللَّهُمَّ وَأَيُّمَا عَبْدٍ نَالَ مِنِّى مَا حَظَرْتَ عَلَيْهِ وَانْتَهَكَ مِنِّى مَا حَجَرْتَ عَلَيْهِ فَمضَى بِظُلامَتِى مَيِّتاً أَوْ حَصَلَتْ لِى قِبَلَهُ حَيّاً فَاغْفِرْ لَهُ مَآ أَلَمَّ بِهِ مِنِّى وَاعْفُ لَهُ عَمَّآ أَدْبَرَ بِهِ عَنِّى وَ لا تَقِفْهُ عَلَى مَا ارْتكَبَ فِىَّ
اللغة:
نيل: رسيدن.
حظر: منع.
هتك: دريدن.
حجز: مانع شدن.
ظلامه: مظلمه.
و لا تقفه: از وقف به معنى اطلاع.
المام: نزول.
ادبار: ضد اقبال.
كشف: هويدا نمودن.
قوله: فاغفر: يعنى بيامرز از براى او آن چه نازل شد بر او از جانب من و عفو كن از او آن چه را كه ادبار نموده است از جانب من يا اين كه برده است او را از من و مطلع نساز يا نگه دار او را.
وَ لا تَكْشِفْهُ عَمَّا اكْتَسَبَ بِى وَاجْعَلْ مَا سَمَحْتُ بِهِ مِنَ الْعَفْوِ عَنْهُمْ وَ تَبَرَّعْتُ بِهِ مِنَ الصَّدَقَةِ عَلَيْهِمْ أَزْكَى صَدَقَاتِ الْمُتَصَدِّقِينَ وَأَعَلَى صِلاتِ الْمُتَقَرِّبِينَ وَ عَوِّضْنِى مِنْ عَفْوِى عَنْهُمْ عَفْوَكَ وَ مِنْ دُعَآئِى لَهُمْ رَحْمَتَكَ حَتَّى يَسْعَدَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنَّا بِفَضْلِكَ وَ يَنْجُوَ كُلٌّ مِنَّا بِمَنِّكَ
اللغة:
سماحه: جوانمردى.
ازكى: از زكى، پاكيزه.
صلات از صله: يعنى عطاء و بخشش.
سعد: خوشبختى.
از اين كلام شريف چنان فهميده مى‏شود كه صدقه و صله منحصر به اعطاى مال نيست بلكه حقى بر داشتن يا ثابت نمودن است.
چنان چه در بعضى از روايات وارد است كه سنگى يا كلوخى يا خارى را از راه مسلمانان دفع نمودن صدقه است. بلى، اين جوانمردى كه در فقره عبارت دارد يك مطلبى است كه حقيقت انسان از مظلمه در گذرد از اين كه برادر دينى او است خواه خدا چيزى به او بدهد يا نه، نه اين كه عفو مى‏كنم به شرط عفو خدايى اين نحو عفو جوانمردى نيست، بلكه آن چه ذكر شد او خواهد سبب نيكبختى و نجات هر يك شد.
يعنى : بار الها، هر بنده‏اى كه درباره من مرتكب كارى شده كه بر او حرام كرده‏اى، يا آبروى مرا كه به حفظ آن فرمانش دادى ريخته باشد، پس زير بار ستم بر من مرده، يا در حال حيات بر عهده‏اش مانده، پس او را در ستمى كه بر من روا داشته مورد مغفرت قرار ده، و در حقّى كه از من ربوده او را عفو كن، و درباره آنچه با من كرده وى را سرزنش منما، و به خاطر اينكه مرا آزرده رسوايش مكن، و اين گذشت سميحانه مرا از آنان، و صدقه رايگان مرا بر آنان از پاكيزه ترين صدقات صدقه دهندگان و بالاترين صله‏هاى كسانى كه به پيشگاهت تقرب ميجويند قرار ده، و جزاى مرا در برابر عفو من از ايشان، عفوت، و در برابر دعايم در حق آنان رحمتت قرار ده، تا هر كدام از ما به سبب فضل تو سعادتمند شده، و هر يك از ما به احسان تو رستگار گرديم.
اللَّهُمَّ وَ أَيُّمَا عَبْدٍ مِنْ عَبِيدِكَ أَدْرَكَهُ مِنِّى دَرَكٌ أَوْ مَسَّهُ مِنْ نَاحِيَتِى أَذًى أَوْ لَحِقَهُ بِى أَوْ بِسَبَبِى ظُلْمٌ فَفُتُّهُ بِحَقِّهِ أَوْ سَبَقْتُهُ بِمَظْلَمَتِهِ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ وَ أَرْضِهِ عَنِّى مِنْ وجْدِكَ وَ أَوْفِهِ حَقَّهُ مِنْ عِنْدِكَ ثُمَّ قِنِى مَا يُوجِبُ لَهُ حُكْمُكَ وَ خَلِّصْنِى مِمَّا يَحْكُمُ بِهِ عَدْلُكَ فَإِنَّ قُوَّتِى لا تَسْتَقِلُّ بِنَقِمَتِكَ وَ أنْ طَاقَتِى لا تَنْهَضُ بِسُخْطِكَ فَإِنَّكَ إِنْ تُكَافِنِى بِالْحَقِّ تُهْلِكْنِى وَ إِلّا تَغَمَّدْنِى بِرَحْمَتِكَ تُوبِقْنِى
اللغة:
درك: عقوبت.
ايباق: اهلاك.
ناحيه: جانب.
يعنى : بار خدايا، هر بنده‏اى از بندگا: تو كه دريافت او را عقوبتى يا رسيد به او از جانب من آزارى، يا تابع شد او را از خودم يا سبب خودم ستمى پس فوت نموده باشم حق او را، يا سبقت نموده باشم مظلمه او را، پس رحمت بفرست بر محمد و آل او و راضى نما او را از من پس نگهدار مرا از آن چه حكم مى‏كند به او عدل تو به درستى كه قوت من برابرى نميكند به عقوبت تو، و طاقت من نمى‏ايستد به غضب تو، به درستى كه تو اگر جزا دهى مرا به حق هلاك مى‏سازى مرا و اگر نپوشانى مرا به رحمت خود هلاك مى‏نمايى مرا.
اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْتَوْهِبُكَ يَآ إِلَهِى مَا لا يَنْقُصُكَ بَذْلُهُ وَ أَسْتَحْمِلُكَ مَا لا يَبْهَظُكَ حَمْلُهُ أَسْتَوْهِبُكَ يَآ إِلَهِى نَفْسِىَ الَّتِى لَمْ تَخْلُقْهَا لِتَمْتَنِعَ بِهَا مِنْ سُوءٍ أَوْ لِتَطَرَّقَ بِهَآ إِلَى نَفْعٍ وَ لكِنْ أَنْشَأْتَهَا إِثْبَاتاً لِقُدْرَتِكَ عَلَى مِثْلِهَا وَاحْتِجَاجاً بِهَا عَلَى شَكْلِهَا وَ أَسْتَحْمِلُكَ مِنْ ذُنُوبِى مَا قَدْ بَهَظَنِى حَمْلُهُ وَ أَسْتَعِينُ بِكَ عَلَى مَا قَدْ فَدَحَنِى ثِقْلُهُ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ وَ هَبْ لِنَفْسِى عَلَى ظُلْمِهَا نَفْسِى وَ وَكِّلْ رَحْمَتَكَ بِاحْتِمَالِ إِصْرِى فَكَمْ قَدْ لَحِقَتْ رَحْمَتُكَ بِالْمُسِيئِينَ وَ كَمْ قَدْ شَمِلَ عَفْوُكَ الظَّالِمِينَ
اللغة:
بهض: ثقل و سنگينى و همچنين به هظ بظاء مشاله و كذلك فدح او هم به معنى سنگينى.
اصر: ذنب و معصيت.
شكل: شبه.
يعنى : اى خداى من به درستى كه من طلب بخشش مى‏كنم از تو اى خداى من چيزى را كه ناقص نميكند تو را بخشيدن او، و طلب برداشتن مى‏مكنم تو را از آن چه كه سنگين نمى‏نمايد تو را بر داشتن او، و طلب بخشش مى‏كنم تو را اى خداى من آن نفسى را كه خلق ننمودى او را تا اين كه امتناع نمايى به او از بدى يعنى دفع بدى از تو نمايد، يا اين كه راه يابى به واسطه او به سوى نفعى لكن آفريدى او را از باب ثبوت قدرتت و از باب حجت گرفتن بر او بر شبيه و نظير او طلب برداشتن مى‏نمايم تو را از گناهانم آن گناهانى را كه به تحقيق سنگين نموده است مرا بر داشتن او و كمك مى‏طلبم من به تو چيزى كه سنگين نموده است مرا سنگينى او پس رحمت فرست بر محمد و آل او و ببخش بر من بر ظلم خودم بر خودم و كيل نما رحمتت را بر برداشتن گناهم.
فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ وَاجْعَلْنِى أُسْوَةَ مَنْ أَنْهَضْتَهُ بِتَجَاوزِكَ عَنْ مَصَارِعِ الْخَاطِئِينَ وَخَلَّصْتَهُ بِتَوفِيقِكَ مِنْ وَرَطَاتِ الْمُجْرِمِينَ فَأَصْبَحَ طَلِيقَ عَفْوِكَ منْ إِسَارِ سُخْطِكَ وَعَتِيقَ صُنْعِكَ مِنْ وَثَاقِ عَدْلِكَ
اللغة:
اسوة: پيشوا.
مصارع: جمع مصرع به معنى افتادن.
نهض: پا شدن.
ورطه: امر شديد.
طليق: آزاد.
اسار: از اسر به معنى قيد.
وثاق: چيزى كه به او مى‏بندند.
يعنى : بگردان مرا پيشواى آنان كه به تحقيق برخيزاندى او را به در گذشتن تو از افتادنيها از خطاكاران يعنى : مرا قبل از همه رها كن كه من مقدم بر ايشان باشم.
إِنَّكَ إِنْ تَفْعَلْ ذَلِكَ يَآ إِلَهِى تَفْعَلْهُ بِمَنْ لا يَجْحَدُ اسْتِحْقَاقَ عُقُوبَتِكَ وَ لا يُبَرِّئُ نَفْسَهُ مِنْ اسْتِيجَابِ نَقِمَتِكَ
به درستى كه تو اگر او را عفو و رها كنى اى خداى من كرده‏اى آن عفو و رها را به كسى كه منكر نيست استحقاق عقوبت تو را، بى‏زارى نمى‏كند خود را از سزاوارى عقوبت تو حاصل آن است كه او خود چون مقرب استحقاق است اولى از گذشتن از آن است.
تَفْعَلُ ذَلِكَ يَآ إِلَهِى بِمَنْ خَوْفُهُ مِنْكَ أَكْثَرُ مِنْ طَمَعِهِ فِيكَ وَبِمَنْ يَأْسُهُ مِنَ النَّجَاةِ أَوْكَدُ مِنْ رَجَآئِهِ لِلْخَلاصِ لا أَنْ يَكُونَ يَأْسُهُ قُنُوطاً أَوْ أَنْ يَكُونَ طَمَعُهُ اغْتِرَاراً بَلْ لِقِلَّةِ حَسَنَاتِهِ بَيْنَ سَيِّئَاتِهِ وَ ضَعْفِ حُجَجِهِ فِى جَمِيعِ تَبِعَاتِهِ
از اين فقرات چنان معلوم مى‏شود كه انسان مايوس از خدا نشود، و همچنين طمع غرورى نداشته باشد بلكه طمع اميد و رجاء.
يعنى : خداوندا اين رفتار را با كسى ميكنى كه خوفش از تو از طمعش به تو بيشتر است، و نوميديش از نجات از اميد رهايى پابرجاتر است، نه اينكه نوميديش از باب يأس از رحمت تو، يا طمعش از جهت مغرور بودن به كرم تو باشد، بلكه به علّت قلّت حسناتش در ميان گناهانش، و سست بودن دلائلش در مورد وظائفى كه بر عهده او بوده و از انجامش سرباز زده ميباشد.
فَأَمَّآ أَنْتَ يَآ إِلَهِى فَأَهْلٌ أَنْ لا يَغْتَرَّ بِكَ الصِّدِّيقُونَ وَ لا يَيْأَسَ مِنْكَ الْمُجْرِمُونَ لاَِنَّكَ الرَّبُّ الْعَظِيمُ الَّذِى لا يَمْنَعُ أَحَداً فَضْلَهُ وَ لا يَسْتَقْصِى مِنْ أَحَدٍ حَقَّهُ
يعنى : طلب نهايت حق خود از كسى ننمايد بلكه انسب آن بود كه بفرمايد چنانچه در سابق اشاره نمود اصلا حق خود طلب ننمايد براى اشارات و لطايف نكاتى تعبير به اين فرمود.
تَعَالَى ذِكْرُكَ عَنِ الْمَذْكُورِينَ
يعنى : بر همه كس برترى دارى.
وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَآؤُكَ عَنِ الْمَنْسُوبِينَ
يعنى : منزهى از اين كه اسم تو به ديگرى گفته شود.
وَ فَشَتْ نِعْمَتُكَ فِى جَمِيعِ الْمَخْلوقِينَ فَلَكَ الْحَمْدُ عَلَى ذَلِكَ يَا رَبَّ الْعَالَمِينَ

وَ كَانَ مِنْ دُعَآئِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ إِذَا نُعِىَ مَيِّتٌ أَوْ ذَكَرَ الْمَوْتَ‏

نعى: خبر مرگ دادن.
بود از دعاى او عليه السلام وقتى كه خبر مرگى به او داده مى‏شد يا آن كه خود آن امام به خاطر مى‏آورد مردن را.
متذكر شدن مرگ از صفات جليله است زيرا كه اين صفت سبب شود ادبار به دنيا و اقبال به آخرت را، و باعث شود قرب به معبود را و بعد از مخلوق را.
از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مروى است كه آن بزرگوار فرمود:
افضل زهد در دنيا متذكر شدن مردن است و افضل بندگى تذكر مرگ است، و افضل تفكر و خيال نمودن ياد آوردن مرگست پس كسى كه سنگين نمايد او را تذكر مردن مى‏يابد قبر خود را بستانى از بستان‏هاى بهشت.
اللهم ذكرنا الموت.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلهِ
خدايا رحمت فرست بر محمد و آل او.
وَاكْفِنَا طُولَ الامَلِ
و كفايت كن ما را از درازى آرزو.
آفت بزرگ در انسان درازى آرزوست كه نهايت دورى است از جهت او به معبود.
حضرت اميرالمؤمنين عليه‏السلام در بعضى از خطب نهج البلاغه مى‏فرمايد:
از همه چيز زيادتر بر شما مى‏ترسم از طول اميد و آرزو.
و در بعضى از روايات وارد است كه انسان سوار اسب شود و بسم الله نگويد شيطان رديف او سوار شود و به او گويد: بخوان، او گويد: صوت ندارم، گويد: خيال و آرزو نما، اين صفت رذيله معلوم است قلب را سياه مى كند و ميل انسان را به بندگى كم كند و دوستى دنيا را زياد كند پس كفايت مومنين از طول اميد عبارت از دفع او است نظير قوله تعالى: كفى الله المؤمنين القتال.
وَ قَصِّرْهُ عَنَّا بِصِدْقِ الْعَمَلِ
و كوتاه كن او را از ما به راستى كردار.
بدان كه انسان از اين كه در او قوى سپرده شده است از خيرات و شرات و او را مقابل ملك قرار داده است محال است كه بى خيال و آرزو باشد و الا انسان نيست پس لابد در او اميد و آرزو است لكن طول او آفت است در انسان مثل آن كه خيال كند كه خانه بنا نمايم و در او مدت مديدى زندگى كنم يا ثوب و كتاب و فرشى بخرد كه بعد از بيست سال محتاج اليه است نه اين كه طعامى طبخ كند كه بعد از چند دقيقه دفع جوع به او كند اگر چه اين مقدار هم خوب نيست لكن آفت او مثل آفت اول نيست پس انسان نفس خود را چنان كامل نمايد كه در زمانى كه هست اميد و رجاء و مظنه آن نداشته باشد كه در زمان بعد خواهم داخل شد، مراد به صدق عمل آن است كه رفتار و كردار و گفتار او نباشد مگر به رضاى خدا در هيچ يك از مذكورات اميد نداشته باشد كه توانم جاى آورد و در عبارت خود غير از خدا نظرى او را نباشد به عبارت اخرى مى‏تواند صدق عمل آن بود كه فعل او با قول او موافق باشد نه اين كه قول او قول زهاد و عمل او عمل ابناء دنيا باشد فقرات اخيره بر اين دلالت دارد.
حَتَّى لا نُؤَمِّلَ اسْتِتْمَامَ سَاعَةٍ بَعْدَ سَاعَةٍ
تا اين كه اميد نداشته باشم تمام نمودن آنى را بعد از آنى ديگر و دقيقه‏اى بعد از دقيقه‏اى ديگر چنان كه از جناب ختمى مآب صلى الله عليه و آله و سلم رسيده كه دو پلك چشم بلند مى‏نمايم اميد حيات و زندگى ندارم كه او را به زير آورم.
وَ لا اسْتِيفَآءَ يَوْمٍ بَعْدَ يَوْمٍ
و آرزو نكنيم دريافتن روزى را پس از روزى.
حضرت نوح عليه السلام دو هزار و چند صد سال زندگى نمود خانه بنا ننمود، چون صبح مى‏شد، مى‏گفت اميد ندارم كه داخل در شب شوم و چون داخل در شب مى‏شد، مى‏فرمود: اميد ندارم كه صبح نمايم.
وَ لا اتِّصَالَ نَفَسٍ بِنَفَسٍ وَ لا لُحُوقَ قَدَمٍ بِقَدَمٍ
و نه پيوسته نمودن نفسى را به نفسى و نه گذاشتن قدمى را جاى قدمى ديگر مردن را به نصب عينين خود نمايد او را حاضر داند نه غايب خود را اسير مرگ داند نه غير را چنان كه بالعيان از ابناء دنيا مشاهده شود.
وَ سَلِّمْنَا مِنْ غُرُورِهِ
سالم دار ما را از فريب او.
از حيل و مكر و خدعه او آن است كه مردن را فراموش انسان سازد و گويد: دنيا را خدا قرار داده است براى التذاذ و تكيف و راحتى و خوشى از شهوات و الا او را خلق نمى‏نمود آيا مى‏شود كه انواع فواكه و اطعمه و مشربه و زنان خوش روى و خوش موى خلقت نموده باشد و ميل او نباشد كه بندگان او نفع ببرند.
وَ آمِنَّا مِنْ شُرُورِهِ
و ايمن ساز ما را از شرهاى او.
از جمله شرور او اين است كه دنيا را نزد انسان زينت دهد كه سبب هلاكت او شود و او را وا مى‏دارد به معصيت كه بعد خواهى توبه نمود و خدا از تو خواهد گذشت.
وَانْصِبِ الْمَوْتَ بَيْنَ أَيْدِينَا نَصْباً
بر پا كن مردن را پيش روى ما برپا كردنى كه لايزال در نزد ما حاضر باشد.
وَ لا تَجْعَلْ ذِكْرَنَا لَهُ غِبّاً
نگردان ياد كردن ما او را نوبت به نوبت.
غب: به معنى يك در ميان.
حضرت صادق عليه الصلوة والسلام فرمود: خاطر آوردن مرگ مى‏ميراند شهوات نفس را و قطع مى‏نمايد محل روئيدن غفلت را، و قوت مى‏دهد قلب را به وعده‏هاى خدا، و طبع را رقيق مى‏نمايد و مى‏شكند نشانه‏هاى قواى نفسانى را و خاموش مى‏كند آتش حرص را، و دنيا را در نظر او حقير و ذليل نمايد اين است معنى آن چه پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است كه:
فكر كردن ساعتى بهتر است از عبادت يك سال زيرا كه خاطر آوردن مرگ باز نمايد طناب و ريسمان‏هاى‏
دنيا را، و محكم نمايد طناب و ريسمان‏هاى آخرت را كسى كه عبرت نگيرد از مردن، چاره و حيله او اندك و عجز او زياد است و ماندن او در قبر زياد است، و در قيامت متحير و سرگردان است.
پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:
خاطر بياوريد خراب كننده لذات را.
عرض كردند: يا رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم او چه چيز است؟
فرمود: مردن را خاطر داشتن متذكر نشود او را بنده‏اى حقيقتا در حالت وسعت مگر آن كه دنيا بر او تنگ شود، و در حالت شدت مگر آن كه دنيا بر او وسيع شود، مردن اول منزليست از منازل آخرت و آخر منزلى است از منازل دنيا، پس خوشا حال كسى كه محترم باشد در وقت نزول به اول منزل از منازل آخرت، خوشا به حال كسى كه او را خوب مشايعت شود در آخر منزل دنيا مردن نزديك‏ترين چيزها است به پسر آدم و او را دورترين اشياء شمارد پس چه قدر انسان بر نفس خود جرئت نمايد، چه قدر او از مخلوق خدا ضعيفست در مردن نجات و راحت است از براى كسانى كه اطاعت كننده هستند و هلاكت از براى اهل معصيت از همين جهت است كه اشتياق دارد كسى كه اشتياق مردن دارد و كاره است كسى كه بد دارد مردن را.
پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است:
كسى كه دوست دارد لقاى خدا را، خدا نيز او را دوست دارد، و كسى كه بد دارد لقاى خدا را، خدا نيز بد دارد ملاقات او را، خلاق عالم تعريض و رد بر يهود مى‏نمايد كه آنها را اعتقاد آن بود كه ما اولياى خدا هستيم كه اگر شما در دعوى خود راست مى‏گوييد پس آرزوى مردن نماييد، و حال آن كه آنها هرگز اين آرزو ننمايند به واسطه انكارها كه نمودند.
حضرت اميرالمؤمنين عليه‏السلام مى‏فرمود:
باك ندارم كه مرگ بر من واقع شود يا من بر مرگ واقع شوم.
وقتى كه ابن ملجم حرامزاده تيغ بر فرق مبارك همايون آن جناب زد، فرمود: فزت و رب الكعبة.
گاهى توهم شود بر اين كه منافات به نظر آيد ميان اخبارى كه دلالت دارد بر اين كه دوست داشتن مرگ صفت حسنه است و او از اخلاق اولياء است.
على بن ابراهيم قمى مى‏فرمايد: كه مكتوب است در تورات آن كه اولياى خدا آرزوى مردن مى‏نمايند و ميان آن اخبارى كه دلالت دارد بر حسن و خوبى زندگانى و فرار جمعى از انبيا از مردن.
در روايات صحيحه وارد است از پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم كه آن بزرگوار فرمود:
آرزو و تمنى نكند احدى از شما مردن را نخواند مردن را پيش از آن كه او بيايد زيرا كه انسان كه مى‏ميرد عمل او قطع مى‏شود مومن عمر او زياد ننمايد از براى او مگر خير و خوبى را.
در بعضى از روايات وارد است كه: انسان همين كه جنازه مشاهده نمايد بگويد: ثناء مال خدايى است كه مرا از مردگان قرار نداد.
در امالى صدوق مذكور است از جعفر بن محمد عليه السلام در وفات موسى بن عمران عليه السلام فرمود: بعد از اين كه اجل او به سر آمده بود و زمان خود را استيفاء كرده بود ملك الموت نزد او آمد و عرض نمود: ملك الموت هستم.
فرمود: چه حاجت است تو را؟
عرض نمود: آمده‏ام قبض روح شما نمايم.
موسى عليه السلام فرمود: از كجا و از كدام مكان قبض روح من مى‏نمايى؟
عرض كرد: از دهان تو.
موسى فرمود: چه گونه خواهد شد اين و حال آن كه با او با خداى عز و جل سخن گفته‏ام؟
عرض نمود: پس از دست تو.
فرمود: چگونه چنين شود و حال آن كه با دست خود تورات را حمل نمودم؟
عرض نمود: از پاى تو.
فرمود: چگونه چنين شود و حال آن كه با پاى خود به كوه طور از براى مناجات رفته‏ام؟
عرض نمود: از دو چشم تو.
فرمود: چگونه چنين شود و حال آن كه آن لا يزال اميدش به خدا كشيده است؟
عرض نمود: از دو گوش تو.
فرمود: چگونه چنين شود و حال آن كه با آن دو گوش كلام خداى عز و جل شنيده‏ام؟
امام عليه السلام فرمود: پس خداى عز و جل وحى فرستاد به سوى ملك الموت كه قبض روح او ننما تا اين كه او اراده مردن نمايد ملك الموت مراجعت نمود پس موسى عليه السلام در ميان قوم خود مكث نمود به مقدارى كه خدا خواست پس يوشع بن نون را طلب نمود و او را وصى خود نمود و امر نمود به او كه كتمان امر او نمايد و بعد از خود ديگرى قايم به امر ننمايد موسى از قوم خود خارج و غايب شد پس در حالت غيبت خود مرور نمود به مردى كه حفر قبر مى‏نمود پس موسى به او فرمود: آيا ميل دارى كه اعانت نمايم در حفر قبر؟
عرض كرد: بلى.
پس موسى اعانت او نمود و قبر را درست نمود و لحد او را تسويه نمود.
پس موسى در قبر خوابيد كه ملاحظه نمايد كه چگونه است پس خداى عز و جل پرده از پيش روى او برداشت پس مكان خود را در بهشت ديد.
عرض نمود: اى خداى من، روح مرا به جانب خود ببر پس ملك الموت قبض روح او نمود در آن مكان و او را در آن مكان دفن نمودند و قبر او را مسطع نمود و آن كسى كه حفر قبر مينمود ملكى بود به صورت انسان.
اين قضيه در وادى تيه واقع شد پس منادى از آسمان ندا نمود كه: مرد موسى كليم الله. كيست كه نميرد؟
در علل الشرايع مرويست از حضرت باقر عليه الصلوة والسلام كه فرمود:
خداى عز و جل ظاهر ساخت بر آدم اسم‏هاى پيغمبران و عمرهاى آنها را پس مرور نمود آدم بر اسم داود پيغمبر و عمر او چهل سال آدم عرض نمود: اى خداى من چه قدر عمر داود اندك است و عمر من زياد اگر من از عمر خود سى سال به او دهم آيا از براى او ثبت مى‏نمايى؟
فرمود: خداى عز و جل بلى اى آدم.
آدم عرض نمود: من زياد نمودم از براى داود از عمر خود سى سال او را از عمر من كم نما و از براى داود ثبت نما.
حضرت باقر عليه الصلوة والسلام مى‏فرمايد:
پس خدا ثابت نمود از براى داود سى سال و در نزد او ثابت بود اين است قوله تعالى: يمحو الله ما يشاء و يثبت و عنده ام الكتاب پس محو نمود خدا آن چه كه ثابت بود براى آدم و نقل نمود براى داود آن كه از براى او نبود، پس عمر آدم كه تمام شد ملك الموت بر او وارد شد براى قبض روح او آدم فرمود به او كه: يا ملك الموت از عمر من سى سال باقى است.
ملك الموت عرض كرد: آيا از عمر خود سى سال به پسر خود داود ندادى وقتى كه بر تو عرض داشت نمودن اسمهاى انبيا و عمرهاى آنها را؟
آدم فرمود: خاطرم نيست.
ملك الموت عرض نمود: اى آدم منكر نشو آيا تو از خداى خود سئوال ننمودى كه سى سال از عمر تو محو نمايد و از براى داود ثبت كند؟
آدم فرمود: تا اين كه عالم شوم به اين مطلب، دعاء تردد نيز دلالت بر مطلب دارد اين دعاء شريف در مكارم الاخلاق طبرسى.
روايت از صادق آل محمد عليه الصلوة والسلام كه به بعضى از مالى خود تعليم نموده بود از براى طول عمر كه در عقب هر نماز بخوانند و از براى حفظ وسعت نيز خوب است اين است:
بسم الله الرحمن الرحيم‏
اللهم آن رسولك الصدادق المصدق الامين قال انك قلت ما تردّدت فى شى‏ء انا فاعله كترددى فى قبض روح عبدى المومن يكره الموت و اكره مسائته فصل على محمد و آل محمد و عجل لوليك الفرج، و العافية و التمكين فلا تسؤنى فى نفسى و لا فى احد من احبتى.
ملاقات خدا مقيد به وقتى نيست يعنى قضيه مطلقه است پس مى‏شود حمل نمود او را در حال موت و وقت احتضار چنان چه روايت شد از پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم كه فرمود: هر كه دوست دارد لقاى خدا را چنان چه خدا نيز دوست دارد لقاى او را، و هر كه بد دارد لقاى خدا را خدا نيز بد دارد لقاى او را پس عرض شد خدمت آن بزرگوار كه: ما مردن را بد داريم و خوش نداريم.
فرمود: نه چنين است مومن همين كه حاضر شود او را موت، بشارت داده شود به رضوان و كرامت خدا، پس چيزى نزد او خوب‏تر از مردن نيست پس دوست دارد لقاى خدا را و خدا نيز دوست دارد لقاى او را، كافر كه موت او حاضر شود بشارت داده شود به عذاب خدا پس چيزى نزد او بدتر از مردن نيست بد آيد او را لقاى خداوند نيز بد دارد لقاى او را بقيه عمر مومن قيمت ندارد تمام شد كلام شهيد.
لكن گوييم: اين وجه منافات را دفع نمى‏كند زيرا كه ظاهر بسيارى از روايات بلكه صريح آنها آن است كه صفت مومن آن است كه مردن را دوست داشته باشد و او را آرزو نمايد چنان چه در تورات در وصف اوليا مذكور است.
از حضرت اميرالمؤمنين عليه‏السلام مروى است كه آن حضرت فرمودند كه:
پسر ابوطالب انس او به مردن زيادتر است از انس طفل به پستان مادر.
آن چه در نظر اين قاصر آيد مابين اخبار منافات نيست و منافات نيست ميان دوست داشتن موت و لقاى خدا و مابين بد داشتن او، دوست او دارد زيرا كه به واسطه او وصل محبوب حاصل شود، و بد دارد او را زيرا كه در او وجع و الم و درد است نظير اين كه انسان در او مرضى باشد و طبيب معالجه به دواء تلخى و بدى نمايد و مريض بداند كه در آن شفاء و دواء است پس آن مريض آن دوا را دوست دارد و بد دارد از دو جهت اين بدى و دوستى گاهى مساوى است، گاهى بدى غالب است مثل اين كه دواء هنوز حاضر نشده و گاهى دوستى غالب است مثل اين كه شروع نمود به دواء ميل نمودن از اين كلام واضح مى‏شود فرار پيغمبران از مردن تأمل نما به مطلب نه به گوينده.
وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ صَالِحِ الاعْمَالِ عَمَلاً نَسْتَبْطِئُ مَعَهُ الْمَصِيرَ إِلَيْكَ
بگردان تو از جهت ما از عمل‏هاى خوب عملى را كه دير شمارم من با آن عمل بازگشت به سوى تو.
چون انسان بعد از خلقت او را خلاق عالم در بازار دنيا فرستاد كه تجارت و كسب نمايد كه نفع او عايد خو شود و بعد مراجعت نمايد به سوى او پس عبد كه داخل بازار شد و كسب نمود و به تعجيل بناء او باشد كه خود را به مولى خود برساند خواهد كمال قرب و منزلت خدمت مولى رساند، پس معنى كلام اين است كه توفيق ده مرا به عمل نيكويى كه به سبب او بازگشت به سوى تو را دوست داشته و بد نداشته باشم بازگشت به سوى تو را.
بطى‏ء: مقابل سريع.
وَ نَحْرِصُ لَهُ عَلَى وَشْكِ اللَّحَاقِ بِكَ
و حريص شوم من از براى عمل بر سرعت نمودن رسيدن بر تو.
وشك: به معنى تعجيل است.
حَتَّى يَكُونَ الْمَوْتُ مَأْنَسَنَا الَّذِى نَأْنَسُ بِهِ
تا اين كه بوده باشد مردن محل انس ما و آرام ما.
وَ مَأْلَفَنَا الَّذِى نَشْتَاقُ إِلَيْهِ
و محل الفت ما كه مشتاق باشيم به سوى او.
وَ حَآمَّتَنَا الَّتِى نُحِبُّ الدُّنُوَّ مِنْهَا
و خويش آن چنانى كه دوست داشته باشيم نزديكى به سوى او را.
حميم: اقارب و خويش را گويند.
بدان كه انسان همين كه در عالم وجود آمد و لباس بر او پوشيده شد مابين او و خالق جدايى و بينونت حاصل آمد لكن اين عالم زندگانى و حيوة را خداى عز و جل متجر و محل كسب او قرار داد كه در اين عالم كسب و تجارتى نمايد به واسطه آن قرب و زلفى به معبود خود رساند پس همان كه موت در نظر او به مراتب مذكوره رسد خواهد فايز شد به قرب و زلفى خدايى اين بود كه حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله و سلم كه بر او عرض نمودند بقاء دنيا را و موت را فرمودند: الرفيق الاعلى
اين بود كه بعضى از عرفاء را در معرض قتل كه در آوردند تعجيل داشت كه زود به راحتم افكنيد و حجاب مابين من و محبوب من برداريد پس همان كه انسان موت در نظر او محبوب شد در نظر او دنيا عدم صرف است شوق لقاى خدايى در كالبد بدن او شرار كند و راى خدا در نظر او چيزى نيست به هر چه نظر كند جز خدا نمى‏بيند.
فَإِذَآ أَوْرَدْتَهُ عَلَيْنَا وَ أَنْزَلْتَهُ بِنَا فَأَسْعِدْنَا بِهِ زَآئِراً وَ آنِسْنَا بِهِ قَادِماً
پس زمانى كه وارد سازى تو او را بر ما، و فرو فرستادى او را به ما پس اعانت كن ما را به او در حال زيادت او، و انس و الفت ده ما را به او در وقت آمدن او را.
زائرا و قادما حالند از براى ضميريه.
آمدن موت بر انسان گاهى تعبير به ورود شود و گاهى به نزول، ورود رسيدن تشنه است به آب، و نزيل مهمان، و هر دو حاجت دارند يكى به آب و يكى به نان و مكان به خاطر همين مطلب امام عليه الصلوة والسلام عرض كند به خدا كه: اعانت نما بر من و الفت ده در حالت آمدن او و زيارت او زيرا كه او وارد و نازل شود تشنه و گرسنه است و غرض او آن است كه رشته حيات بگسلد و حياتى كه سريان در بدن دارد مثل سريان آب گل در گل از او زايل نمايد او اصعب امور و اشق اشياء است بر انسان و آن وقتى است كه ابليس خسيس و تبعه آن بر انسان راه و استيلا يابد و دين شريف او كه اعز اشياء است در نزد او از او بگيرد.
الهى همه كس از اول نالد و عبدالله از آخر.
وَ لا تُشْقِنَا بِضِيَافَتِهِ وَ لا تُخْزِنَا بِزِيَارَتِهِ
شقى و بدبخت ننما ما را به مهمانى او و رسواء نكن ما را به زيارت او.
موت مثل حيوة مخلوقى است از مخلوقات خدا پس در آن وقت اگر كسى پاك و پاكيزه و خالى باشد از ادناس و ارجاس و معاصى و حقوق ناس پس خواهد در وقت نزول او خوش‏بخت شد و ميزبان خود را احترام نمود و گرنه بدبخت و رسوا است در آن وقت.
بدان كه موت خراب كننده لذات است و تاريك كننده شهوات و دوركننده خواهش‏ها است، مهمانى است كه دوست نيست، مقابلى است كه مغلوب نيست، قاتلى است كه طلب خون از او نمى‏توان نمود، مى‏بندد بر انسان ريسمان خود را، تير و سهم او خطا نشود، سطوة و تسلط او بر انسان قوى است يك دفعه بر انسان روى آور شود بدون اعلام و اخبار تاريكى خود وارد سازد، آتش خود را بر افروزد، پس بر انسان لازم و واجب است به حكم عقل كه نحوى رفتار نمايد كه آن وقت وقت راحت او شود نه وقت شدت و غمره و زحمت او باشد.
وَاجْعَلْهُ بَاباً مِنْ أَبْوَابِ مَغْفِرَتِكَ وَ مِفْتَاحاً مِنْ مَفَاتِيحِ رَحْمَتِكَ
بگردان مردن را درى از درهاى آمرزيدن تو و كليدى از كليدهاى بخشش تو.
خداى عز و جل از براى آمرزيدن كه از جمله افعال او است اسباب و مقدمات قرار داده است زيرا كه به او امتناع نموده است كه فعلى از افعال را جارى نمايد بدون سبب و جهت پس تواند نفس مردن سبب مغفرت و رحمت شود مثل مردن در راه خدا و مثل مردن به طعن طاعون و در حال اسهال و نفاس و مهدوم و نحو آنها پس در بودن مردن و كليد بودن آن مى‏شود به نحو حقيقت باشد نه مجاز براى اين مطلب است كه هابيل به قابيل فرمود: اگر تو دست به جانب من دراز كنى من نخواهم دست به سوى تو بلند نمود زيرا كه اگر تو مرا بكشى گناه مرا بر تو نويسند.
أَمِتْنَا مُهْتَدِينَ غَيْرَ ضَآلِّينَ طَآئِعِينَ غَيْرَ مُسْتَكْرِهِينَ
بميران تو ما را راه‏يافتگان نه گمراهان، فرمان برداران نه كراهت دارندگان.
غرض آن است كه وقت مردن ما وقتى باشد كه دين ما دين اسلام باشد نه دين كفر علاوه بر اين كه دين ما دين اسلام باشد اين اسلام از روى زبان نباشد و قلب خالى چنان چه صفت منافقين است بلكه اسلام حقيقى بوده باشد زيرا كه آن چه نفع دهد انسان را اسلام حقيقى و غير او را نفع نيست بلكه حال منافق كه اسلام او از روى كراهت باشد اشد است از حال كفار زيرا كه علاوه بر كفر استهزاء بر اهل اسلام نيز دارد اين است كه از قرآن نيز استفاده شود.
تَآئِبِينَ غَيْرَ عَاصِينَ وَ لا مُصِرِّينَ
توبه كنندگان نه گنه‏كاران و نه اصرار دارندگان.
پاك و طاهر باشيم از لوث و چرك مخالفت تو هيچ عصيان بر ما نباشد نه اندك و نه بسيار زيرا كه هر مرتبه از مراتب مخالفت او زيان و خسران و نااميدى از رحمت بر او مترتب است در اين جهت تفاوت نكند گناه بزرگ و كوچك زيرا كه در مخالفت خداى آسمان‏ها شريكند و معصيت بزرگى نمود جرئت هتك ستر معبود خود نمود.
يَا ضَامِنَ جَزَآءِ الْمُحْسِنِينَ وَمُسْتَصْلِحَ عَمَلِ الْمُفْسِدِينَ
اى عهده‏گيرنده عوض نيكوكاران، و اى اصلاح آورنده كار بدكاران.
احسان مى‏شود ايمان باشد يعنى اقرار به توحيد و به نبوت و جزا و عوض او بهشت است، و مى‏شود مراد از او مطلق كار خوب باشد كه مطلوب و محبوب خدا باشد چنان چه آيه هل جزاء الاحسان الا الاحسان بر او شاهد است، كار بدكار به صلاح آوردن به دو نحو مى‏شود يا از او مى‏گذرد و عفو مى‏نمايد يا اين كه ستر قبايح و عيوب او كند و جميل و مدايح او را اظهار نمايد چنان چه بر اهل ملاء اعلى و ملاء اسفل معلوم شود كه او از خوبان و ابرار است نه از بدكاران و زيان كاران اين است رأفت و مهربانى آن ذات مقدس به سوى مخلوق و عبيد خود.
اللهم صل على محمد و آله و بارك لنا الموت و اجعلنا ذاكرين له.

وَ كَانَ مِنْ دُعَآئِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ فِى طَلَبِ السِّتْرِ وَالْوَقَايَةِ