اين قسمت در کتاب جاافتادگي دارد

بردنى به چند دفعه تا صبح هر وقت كه او خيال عمل قبيح مى‏كرد.
و اخبار كردن اميرالمؤمنين عليه السلام در جنگ نهروان در اثناء محاربه به جولان ازدى كه شاك شده بود در خصوص اميرالمؤمنين به قول خود يا اخاالازدهل تبين الامر، بلكه در بعضى از روايات وارد است كه امام، امام نيست كه نداند وقت پريدن مرغ را مثل تكلم كردن حضرت اميرالمؤمنين به زبان فرس و تكلم كردن صادق آل محمد عليه الصلوة والسلام به زبان خراسانى بعد از اين كه خراسانى به زبان عربى تكلم نمود به اعتقاد اين كه امام زبان خراسانى نمى‏داند مثل امر او به على بن يقطين رحمت الله عليه بعد از نهى كردن او بعضى اصحاب خود را و نظير آن كه جزئيات اين مقاله به حد حصر بيرون نيايد بلى اشكال اعظم در آن است كه در اين زمان شايع است كه آيا علم ايشان مثل علم خدا است، كه چيزى بر آنها مخفى نيست غايت فرق علم خدا از روى ذات است، و علم ايشان از روى كسب و تعليم فلا يعزب عنهم مثقال ذرة يا جهل در موضوعات، و عدم علم ايشان ممكن بلكه واقع بلكه گفته شد حتى هم اگر توجه كنند نتوانند فهميد.
اگر چه حكايت ام اسماعيل و عقيب جاريه وارسى كردن حتى با شمعه تفقد حال در سرداب نمودن و خوردن تخم مرغ بريان شده كه از قمار گرفته شده و بعد قى نمودن و محمد كه او از براى شاخص وارسى كردن به او دادن، و لعن بر قاضى شام نمودن و بعد رجوع كردن و عبارت دعاى سابق، كه صلوات بفرست بر ملائكه كه نمى‏دانيم مكان آنها را و هكذا دلالت بر قول اخير دارد لكن اقوى در قول، قول وسط است زيرا كه خودشان فرمودند كه: علوم ما مستند به بعض اشياء است از قبيل تعليم پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم و صحيفه فاطمه عليهاالسلام و جعفر و جامعه و تاييد روح القدس و هكذا پس عيب نيست كه عالم نباشند به بعضى از وقايع جزئيه غير متناهيه از قبيل اين كه زيد چه مى‏كند چه دارد و چه مى‏گويد شعرات لحيه او چند طاق است از اين قبيل مطالب كه دانستن آنها در عرف نگويند علم و ندانستن، آنها را نگويند جهل، و سفلاء ناس در اين ازمنه مبتلا شدند به اين نحو مباحثات بى ثمر و تضييع عمر در آن كردند اگر از روى انصاف از ايشان سئوال كنى اصل امامت و دليل بر آن غالب از آنان عاجزند از آن ظاهرا و باطنا لكن در امثال اين تكلمات مثل شير قوى سخن گويند.
ملخص كلام هر چه منقصت است نيست ممكن مگر اين كه در السنه شريف خودشان بفرمايند كه ما مثل خدا هستيم الا در فرق مذكور قبول مى‏كنيم و از براى ما علم هم حاصل شود از جهت عصمت ايشان و الا به مجرد اخبار آحادى كه افاده علم نكند چگونه تواند بود اصول دين را كه مسائل او حاجت دارد به اجتهاد علمى به آن درست كرد آيا خبر ندارى از سالفين از ارباب حديث و مجتهدين كه اگر اين مقالات مذكوره را در اين ازمنه كسى معتقد بود رمى به غلو مى‏كردند اگر مى‏خواهى در كتب رجال نظر كن اقلا مختصرات ايشان را از قبيل فوايد آقا باقر رحمه الله آيا به سمع مبارك نرسيده كه مفيد عليه الرحمه و مرتضى و طبرسى در مجمع البيان در ذيل آيه و لا تلقوا بايديكم و غير ايشان منكرند علم سيد الشهدا صلوات الله و سلامه عليه را به واقعه كربلا بلكه ظن به سلامت داشت به واسطه انتساب او به پيغمبر و بالجمله سكوت در اين مقام اولى است اگر خواهى به طريق انصاف سخن گويى اقوى قول وسط است والله العالم.
السابع = وَ جَعَلَ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِى إِلَيْهِمْ
يكى از خواص و خصايص كه خدا بر ايشان داد تمام ناس از عدو، و صديق الاولد الزنا محب و دوستدار ايشانند، اگر منكر بودند انكار لسانى كه حب مال و جاه و رياست مانع از تبعيت ايشان بود چگونه چنين نباشد و حال اين كه اهل دعوت ابراهيم پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم هستند و از ذريه طاهره ايشانند كه عرض كرد به خلاق عالم كه اى خالق آوردم ذريه خود را به وادى غير ذى ذرع منزل دادم اى رب من قلوب مردم را به ايشان مهربان گردان از بركت دعاى آن جناب از يوم اسماعيل الى زماننا هذا ذريه طاهره مخلع به اين خلعت، عظمى هستند.
الثامن = فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ وَافْعَلْ بِنَا مَآ أَنْتَ أَهْلُهُ
اى رب من به جاى آور تو در حق ما آن چيزى كه در خور تو است در دادن از امر دين و دنيا و آخرت نه آن چيزى كه ما لايق او هستيم و غرض از اين تعبير آن است كه اگر اهليت خودمان ملاحظه شود ما را قابليت و لياقت و استحقاق چيزى نيست هر چه از فعل شما بر ما رسد نيست مگر افضال و اعطاء وجود نظير اين كلام قول ما كه معامله به فعل خود كن نه به فعل ما.
اللغة:
الكرامة: به معنى رفعت و بزرگى.
حبأ من الحبوة: يعنى اعطاء وسيله، منبر.
افئدة: جمع فواد به معنى قلب.
التركيب: من فى قوله من الناس تبعيضيه چنان چه قول حضرت باقر عليه السلام و وجدان هر دو شاهدند.
شرح : يعنى اى كسى كه تخصيص داده است يعنى منحصر كرده است به محمد و اله صلى الله عليهم اجمعين بزرگى را و اعطاء كرده است به ايشان پيغمبرى را و گردانيده است ايشان را وارث پيغمبران و ختم و تمام كرده است به ايشان اوصياء و ائمه هدى را به جاى آور تو در حق ما آن چيزى را كه تو لايق در دادن از امر دين و دنيا و آخرت به رحمت تو اى رحيم‏تر از هر صاحب رحمى.

وَ كَانَ مِنْ دُعَآئِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ فِى الصَّلاةِ عَلَى َمُصَدِّقِى الرُّسُل عليهم الصَّلَوةِ وَ السلام‏

اللَّهُمَّ وَ أَتْبَاعُ الرُّسُلِ وَ مُصَدِّقُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الارْضِ بِالْغَيْبِ عِنْدَ مُعَارَضَةِ الْمُعَانِدِينَ لَهُمْ بِالتَّكْذِيبِ وَالاِشْتِيَاقِ إِلَى الْمُرْسَلِينَ بِحَقَآئِقِ الايمَانِ فِى كُلِّ دَهْرٍ وَ زَمَانٍ أَرْسَلْتَ فِيهِ رَسُوَ لا وَ أَقَمْتَ لاَِهْلِهِ دَلِيلاً مِنْ لَدُنْ آدَمَ إِلَى مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مِنْ أَئِمَّةِ الْهُدَى وَ قَادَةِ أَهْلِ التُّقَى عَلَى جَمِيعِهِمُ السَّلامُ فَاذْكُرْهُمْ مِنْكَ بِمَغْفِرَةٍ وَ رِضْوَانٍ
اللغة:
اتباع: جمع تابع كسى را گويند كه افعال و اقوال و اعمال را خود بر بناء غير آورد و به عبارت اخرى از ميل ديگرى تجاوز نكند.
غيب: يعنى خفاء و پنهان.
عند: به معنى وقت و زمان از ظروف زمانيه است.
معارضه: از تعارض از عرض به معنى منافى و مناقضه كردن به عبارت اخرى تكلم دو نفر از روى خلاف همديگر، دهر و زمان در السنه، عرف هر دو يكى است يعنى مترادفند لكن ظاهر تواند بود كه دهر خاص باشد به اين معنى كه دهر عبارت باشد، از گذشتن سال و روز و ماه به خلاف زمان كه در آن مرور ماخوذ نيست.
هدى: جمع هادى به معنى راه نماينده.
قادة: جمع قائد به معنى كشنده كما فى قوله صلى الله عليه و آله و سلم فى ابى‏سفيان و ابنه و جروه لعن الله الراكب و القايد و السايق.
تقى: جمع تقى به معنى پرهيزگارى كردن.
التركيب:
و اتباع الرسل واو در آن مثل واو در حملة عرشك در دعاى سابق، عند مفعول فيه از براى مصدقوهم.
اشتياق: تواند مرفوع بود عطف بر اتباع الرسل لكن نسخ مصححه از علما كه نزد حقير است به جر اعراف نموده‏اند مى‏تواند به ارض عطف شود و به غيب و به معارضه انسب است به حسب معنى وسطه است عن ائمة الهدى تواند بيان دليل و رسول باشد تاييد اين مقال لفظ آل در بعضى نسخ مصححه از شيخ بهايى عليه الرحمه ندارد و در اين صورت متعين است كه بيان رسول و دليل باشد، و تواند بود كه بيان آل شود چنان چه در بعضى از نسخ است و على جميعهم السلام تواند خبر بود از براى اتباع الرسل حسب ظرف مستقر بودن در اين صورت حاجت بر تكلف نيست ذكر نموده‏ام و اتباع الرسل واو او مثل واو در حملة عرشك پس اتباع الرسل به حسب تركيب مرفوع است خواهد مبتداء بود و خبر او يا مقدر است اى هم مستحقون لأن يصلون عليهم و يا خبر او على جميعهم السلام است.
بدان كه مومن بعد از اين كه نور ايمان در دل ايشان است و مورد تفضل و عنايت خدا هستند پس لا يزال اخلاص و مودت و اطاعت ايشان در بندگى و اطاعت پيغمبر و رأيش از جانب خدا زياد مثل اشتياق عاشق به معشوق يعنى اى خداى من متابعت كنندگان پيغمبران و تصديق كنندگان ايشان از اهل زمين در غيبت ايشان وقت منازعه نمودن دشمنان با ايشان به دروغ و وقت شوق داشتن بر پيغمبران به سبب حقيقت‏هاى ايمان در هر روزگار، و زمان كه فرستادى در آن پيغمبر را و بر پا داشته در آن زمان راه نماى از زمان آدم عليه السلام تا زمان محمد صلى الله عليه و آله و سلم از پيشوايان هدايت كنندگان و كشندگان اهل تقوى بر جميع ايشان باد سلام پس ياد كن ايشان را از جانب خود به آمرزش و خشنودى.
اللَّهُمَّ وَ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ خَاصَّةً
يعنى اى خداى من رحمت بفرست بر اصحاب محمد به خصوص غرض از خاصه آن است كه رحمت و مغفرت و خشنودى‏ات زياد كن از براى اصحاب محمد از ساير صحابه و ايشان را ممتاز نما از ساير صحابه و علت تخصيص معلوم است زيرا كه اطاعت ايشان مر پيغمبر را زايد بوده است از صحابه ساير پيغمبران و رنج و تعب ايشان فوق تعب و رنج گذشتگان بود.
الَّذِينَ أَحْسَنُوا الصَّحَابَةَ وَالَّذِينَ أَبْلَوا الْبَلاءَ الْحَسَنَ فِى نَصْرِهِ
آن چنان كسانى كه نيكويى نمودند مصاحبت را و آن چنان كسانى كه مبتلا شدند بلاء نيكو را در يارى نمودن آن بدان كه كدام بليه است از آن بالاتر كه با كمال فقر و فاقه و نبودن ايمنى از هيچ جهتى از جهات مع ذلك جهاد مى‏نمودند در راه خدا حق جهاد را معنى ابلوا البلاء اى جاهد و الجهاد بلاء در لغت به معنى جهاد نيز آمده است.
وَ كَانَفُوهُ وَ أَسْرَعُوآ إِلَى وِفَادَتِهِ وَ سَابَقُوآ إِلَى دَعْوَتِهِ
اللغة:
كنف: احاطه و حفظ نمودن.
يق: كنف الشيئى احاطه.
وفود: ورود وفد نزل.
دعوة: خواندن، يعنى مدد او نمودند و تعجيل نمودند و سبقت نمودند ايشان به سوى دعوت او در قول انى رسول الله بعد از دعوت او مشرف شدند به شرف اسلام.
وَاسْتَجَابُوا لَهُ حَيْثُ أَسْمَعَهُمْ حُجَّةَ رِسَالاتِهِ
قبول نمودند او را در وقتى كه شنوانيدند ايشان را دليل رسالت‏هاى تعبير به جمع و عدول از مفرد از براى آن است كه آن چيزى كه حضرت ختمى مآب از جانب رب الارباب آورد هر يك خود مستقل و لايق به رسول مستقل داشت و لذا تعبير به رسالت نموده است.
وَ فَارَقُوا الازْوَاجَ وَ الاولادَ فِى إِظْهَارِ كَلِمَتِهِ وَ قَاتَلُوا الابَآءَ وَ الابْنَآءَ فِى تَثْبِيتِ نُبُوَّتِهِ
اللغة:
كلمه: سخن گفتن را گويند و در ظاهر كنايه باشد از دين و احكام.
يعنى : جدا شدند ايشان از زنان و اولاد خود در اظهار نمودن دين او و كشتار نمودند ايشان پدران و پسران خود را در محكم نمودن پيغمبر بودن او صحابه پيغمبر بعد از اين كه قبول ايمان و اسلام نمودند پدران كفار و اولاد كفار در نزد ايشان با كفار ديگر فرق نداشت ملاحظه رحم و رقت رحم اصلا نبود اتفاق افتاد در مقام كه مسلم پدر كافر و پسر كافر خود را كشت.
وَانْتَصَرُوا بِهِ وَ مَنْ كَانُوا مُنْطَوِينَ عَلَى مَحَبَّتِهِ يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ فِى مَوَدَّتِهِ
اللغة:
انطواء: در قلب چيزى نگه داشتن، يقال: طويته اضمرته.
بوار: به معنى هلاكت.
الاعراب: و من كانوا عطف است بر ضميريه اگر چه گفته شده است: عطف ظاهر بر ضمير بدون اعاده جار جايز نيست لكن در استعمالات و السنه شايع است جواز او و يرجون حال است از براى فاعل فعل.
شرح : يعنى قبول يارى نمودند ايشان به او و به آنانى كه نيكو بودند ايشان داشته‏گان در دل بر دوستى او در حالتى كه اميد داشته‏اند كسى را كه هرگز هلاك نشود.
وَالَّذِينَ هَجَرَتْهُمُ الْعَشَآئِرُ إِذْ تَعَلَّقُوا بِعُرْوَتِهِ وَانْتَفَتْ مِنْهُمُ الْقَرَابَاتُ إِذْ سَكَنُوا فِى ظِلِّ قَرَابَتِهِ
اللغة:
عروة: دسته ظرف را گويند و بند محكم را نيز گويند.
ظل: سايه.
يعنى : آن چنان اصحابى كه دورى كرد از ايشان قبائل و عشاير و طوايف وقتى كه ايشان متمسك شدند به ريسمان او و منتفى شد از ايشان خويشها وقتى كه ساكن شدند در سايله او.
غرض اين است كه امر معاش، بر ايشان زياد ضيق و تنگ شده بود.
فَلا تَنْسَ لَهُمُ اللَّهُمَّ مَا تَرَكُوا لَكَ وَ فِيكَ وَ أَرْضِهِمْ مِنْ رِضْوَانِكَ وَ بِمَا حَاشُوا الْخَلْقَ عَلَيْكَ
اللغة:
نسى: تأخير انداختن و ترك نمودن و دست برداشتن و منه قوله تعالى: نسوا الله فنسيهم.
حشى: جمع نمودن.
يعنى : پس ترك مكن تو از براى ايشان خدا آن چيزهايى را كه ترك نموده‏اند از براى تو و در تو، خشنود نما ايشان را از رضوان تو و به سبب اين كه جمع نموده‏اند مردم را بر تو.
قوله لك و فيك: اشاره به اين است كه آن نعم و لذايذ و تجملاتى كه در ايشان بود ترك نمودند از براى اين كه خلاف رضاى خدا و ترك همان‏ها در راه خداى به عبارت اخرى شيى‏ء واحد مى‏تواند از دو جهت متصف شود.
وَ كَانُوا مَعَ رَسُولِكَ دُعَاةً لَكَ إِلَيْكَ
و بودند با پيغمبر تو خواننده از براى تو به سوى تو غرض ايشان رساندن مردم بود به دين حق و نشان دادن مردم بود به سوى خدا.
وَاشْكُرْهُمْ عَلَى هَجْرِهِمْ فِيكَ دِيَارَ قَوْمِهِمْ
شكر خدا بنده را جزا دادن و انعام و احسان نمودن او است بنده خود را زياده از اين كه بنده دوست دارد.
يعنى : جزا بده تو ايشان را بر ترك نمودن ايشان در راه تو خانه‏هاى خويشان و قومان خود را.
وَ خُرُوجِهِمْ مِنْ سَعَةِ الْمَعَاشِ إِلَى ضِيقِهِ
و بيرون آمدن ايشان از وسعت زندگانى به سوى تنگى امر، جمعى از صحابه حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله و سلم به مرتبه‏اى رسيده بودند كه نزديك به هلاكت بود زيرا كه برگ درخت يا شير يا سه دانه خرما چگونه شود به او سد رمق و رفع جوع به او نمود.
وَ مَنْ كَثَّرْتَ فِى إِعْزَازِ دِينِكَ مِنْ مَظْلُومِهِمْ
مى‏شود و من كثرت عطف شود بر من كانوا منطوين، و عطف شود بر هم و ارضهم نهايت اشكال معروف كه عطف ظاهر بر ضمير خواهد بود وارد آيد، و جواب او معلوم است يعنى كسانى كه بسيار نمودى تو در تقويت دين خود از ستم رسيدگان ايشان، بسيار نمودن خدا به جهاتى خواهد بود يا اين كه فقير ايشان را غنى نمود و به واسطه او صاحب اعتبار و شوكت شد و يا اين كه عشيرت او نيز اسلام آورد و او به واسطه عشيره خود قوت گرفت و يا اين كه خداى عز و جل يارى او نمود و او غالب بر ظالمان شد و يا ظالمان او را هلاك نمودند و او بسيار شده است.
مروى است كه سلمان فارسى رضى الله تعالى عنه از مجلس پيغمبر مراجعت نمود به جانب منزل خود در وسط راه در ميان خانه جمعى از يهود بودند، چون نظر آن كفار بر سلمان افتاد آواز نمودند سلمان رحمت الله عليه وارد بر ايشان شد عرض نمودند: از كجا مى‏آيى؟ سلمان فرمود: از خدمت پيغمبر مراجعت نمودم عرض نمودند: چه مى‏گفت؟ فرمود: ما را امر به صبر مى‏نمود و موعظه ايشان در صبر بود. عرض نمودند: مى‏توانى صبر كنى و تو را امتحان نماييم به صبر.
برخاستند آن ملاعين و شروع نمودند به زدن آن بزرگوار را به تازيانه وحى رسيد به سيد كاينات در باب سلمان را كه يهود او را مى‏زنند به تازيانه پس رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم با جمعى روانه شدند رسيدند به آن خانه كه سلمان را مى‏زدند اشاره نمود به جانبى از خانه منشق شد سلمان را ديد بر آن حالت، اشارت فرمود به سلمان نفرين كن بر اين طايفه سلمان صبر نمود پس رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم امر نمود به تازيانه‏ها كه در دست ايشان بود تازيانه‏ها افعى شدند و بر يهود حمله كردند و يهود خواستند فرار نمايند ممكن نشد پس آن ملاعين طعمه افعى‏ها شدند و سلمان سالم ماند و مردم در اطراف و جوانب جمع شدند و التماس از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نمودند كه امر نمائيد كه اين افعى‏ها را برگردانند يهود را حضرت فرمود: اگر عصاى موسى برگردانيد فرعونيان را اينها بر مى‏گردانند.
اللَّهُمَّ وَ أَوْصِلْ إِلَى التَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ الَّذِينَ يَقُولُونَ: رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَ لاخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالايمَانِ خَيْرَ جَزَآئِكَ
اللغة:
ايصال: رسانيدن.
تابع: كسى را گويند كه درك صحابه را نموده است نه درك زمان حضرت رسول را و اين جا مراد مطلق پيروى نمودن و به نحو مؤمنان سير و سلوك نمودن است، از سوره حشر از كلام حضرت رب الارباب چنان مستفاد مى‏شود كه اهل ايمان سه صنفند: انصار و مهاجرين و تابعين.
و در صفت تابعين مى‏فرمايد كه:
تابعين كسانى هستند كه مى‏آيند بعد از انصار و مهاجر و مى‏گويند از روى حاجت به حضرت بارى: اى آفريننده ما بيامرز گناهان را براى ما و براى برادران ما در دين، آنان كه پيشى گرفتند بر ما به ايمان و نگه دار ما را به لطف ابدى، و فضل سرمدى از اراده بدى نمودن به مؤمنان.
بعضى گفته‏اند: از آيه چنان مستفاده مى‏شود كه هر كه بدين صفت موصوف نشود از اقسام مؤمنان خارج افتد، خير جزائك مفعول اوصل است، به احسان متعلق است بتابعين الذين صفت تابعين است يا بدل او.
يعنى : اى خداى من برسان تو به سوى تابعان صحابه به خوبى، آن كسانى كه مى‏گويند اى پروردگار ما بيامرز گناهان را براى ما و براى برادران ما در دين آنان كه پيشى گرفتند بر ما به ايمان به بهترين جزاى خود.
الَّذِينَ قَصَدُوا سَمْتَهُم وَ تَحَرَّوْا وِجْهَتَهُمْ وَ مَضَوْا عَلَى شَاكِلَتِهِمْ
اللغة:
سمت: طريق و جانب را گويند.
تحرى: قصد نمودن به چيزى و اجتهاد نمودن در امرى.
شكل: شبيه و نمونه را گويند.
وجهة: به كسر واو طور و طريقه.
الذين بدل و يا صفت از براى تابعين.
يعنى آنانى كه قصد نمودند جانب ايشان را، طلب نمودند طور ايشان را و رفتند ايشان بر نمونه و شبه ايشان پس تابع، تابع نخواهد بود مگر اين كه شبيه به متبوع باشد حذوا بحذو و نعلا بنعل و طلب امام عالى مقام عليه الصلوة والسلام جزاء خير از براى اين طايفه است، نه آنان كه اظهار شهادتين نمايند و مستغرق در معاصى باشند و او را ندم و پشيمانى از رفتار و كردار خويش نيست.
لَمْ يَثْنِهِمْ رَيْبٌ فِى بَصِيرَتِهِمْ وَ لَمْ يَخْتَلِجْهُمْ شَكٌّ فِى قَفْوِ آثَارِهِمْ وَ اَلائْتِمَام بِهِدَايَةِ مَنَارِهِمْ
اللغة:
ثنى: رد نمودن و برگردانيدن و جدا نمودن ماخوذ از تثنيه اوست.
بصيرة: بينايى داشتن و دريافتن و فهميدن.
خلجان: از براى او معانى زياد است مناسب در مقام به معنى پر زدن.
يقال: اختلجت العين اى طارت.
قفو: پيروى نمودن و تابع شدن.
آثار جمع اثر و علامت و جاى قدم را نيز گويند.
ايتام: اقتداء نمودن.
منار: ماخوذ از منور يعنى مكان و محل نور و نشانه و علامت.
يعنى : برنگردانيده است ايشان را شك در بينايى ايشان، خطور نكرده است ايشان را تردد و تحير در متابعت نمودن آثار و علامت ايشان، و اقتداء نمودن به راه يافتن نشانه و علامت ايشان، هم در يثنهم راجع به تابعين است، هم در آثار هم و منارهم راجع به صحابه است ايتام عطف بر قفوا است.
مُكَانِفِينَ وَ مُوَازِرِينَ لَهُمْ
اللغة:
كنف: پناه دادن.
وزر: عقوبت برداشتن، هر دو حال است از براى الذين.
يعنى تابعين آنانى هستند در حالتى كه پناه‏دهندگان و عقوبت‏كنندگان هستند از براى ايشان.
يَدِينُونَ بِدِينِهِمْ وَ يَهْتَدُونَ بِهَدْيِهِمْ يَتَّفِقُونَ عَلَيْهِمْ و َ لا يَتَّهِمُونَهُمْ فِيمَآ أَدَّوْآ إِلَيْهِمْ
اللغة:
هدى: به معنى سيرت و طريق و پيش رفتن.
يعنى : دين‏دارى مى‏نموده‏اند به دين ايشان و راه يافتند ايشان به راه ايشان و اتفاق مى‏نمودند بر ايشان و متهم مى‏نمودند در چيزهايى كه ايشان ادا نموده‏اند به ايشان اهل ايمان كسانى هستند كه متابعت پيغمبر خود نموده‏اند و در هر جهتى از جهات قولا و فعلا و عملا.
پس كسانى كه اين صفت حسنه ايشان را حاصل شده است آن خواهد صحابه شد و كسانى كه اين صفت حسنه را از صحابه تحصيل نموده‏اند تابع خواهند بود چنان كه كسى كه درك زمان پيغمبر نمود و متدين به دين او نشد و او را متهم دانست در اقوال و افعال و اعمال و اتفاق با او ننمود در آن چه كه مى‏خواست منافق بود و كسانى كه درك صحابه نموده‏اند و اتفاق ننموده‏اند با ايشان و ايشان را متهم دانسته‏اند در آن چه به ايشان اداء نموده‏اند منافق هستند و اين مطلب در صحابه و تابع هر دو حاصل شد.
حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله و سلم به ايشان رسانيد كه پسر عموى مرا خداى عز و جل وصى و خليفه من نمود در ظاهر تصديق او نمودند در خلوت به اصدقاء خود مى‏گفتند:
اين مرد دروغ مى‏گويد دوستى و قرابت و خويشى به سبب اين كلمات شده است.
حضرت ختمى مآب به ايشان مى‏فرمود: برويم جهاد.
مى‏گفتند: هوا گرم است و يا سرد است و يا اين كه در خانه كسى را نداريم و امثال اين امور زياد است كه از صحابه حاصل شده است و از تابعين نيز اين است كه فرمودند اميرمؤمنان مردمان بعد از پيغمبر همه مرتد شدند مگر سلمان و ابوذر و مقداد و عمار.
اللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَى التَّابِعِينَ مِنْ يَومِنا هَذَآ إِلَى يَوْمِ الدِّينِ وَ عَلَىَّ أَزْوَاجِهِمْ وَ عَلَىَّ ذُرِّيَّاتِهِمْ وَ عَلَىَّ مَنْ أَطَاعَكَ مِنْهُمْ
اللغة:
يوم الدين: روز قيامت را گويند وجه تسميه روز قيامت به يوم الدين از براى آن است كه چون كه دين به معنى جزا است روز قيامت هم روز مجازات است.
ذرية: كسى را گويند كه مخلوق شده باشد از او و از صلب او حاصل شده باشد در زيارت جامعه در زيارت حضرت اميرالمؤمنين نمى‏توان خطاب به آن بزرگوار نمود و گفت و ذرية رسول الله مگر اين كه مرتكب مجاز شود و اراده نمايد خويش پيغمبر و قريب پيغمبر را.
و اما قول حضرت سجاد عليه السلام و على من اطاعت دفع توهم است از فقرات سابقه چنان مستفاده مى‏شود كه دعاى امام بر همه زنان و ذريات و اولاد و تابعين خواهد بود مى‏خواهد مطيع باشد و غير مطيع و حال اين كه دعاء بر غير مطيع لايق و سزاوار نيست مگر اين كه دعا بر هدايت شدن و اين كه موفق بر طاعات و ايمان شوند از جهت اين توهم بيان فرمود و صلوة و رحمة بر اطاعت‏كنندگان ايشان است نه بر هر كه از ايشان، يعنى خدايا رحمت بفرست تو بر كسانى كه متابعت كننده‏اند از امروز كه ما در او هستيم ما روز قيامت و بر زنان ايشان و بر اولاد ايشان و بر كسى كه اطاعت نموده است تو را از ايشان.
صَلاةً تَعْصِمُهُمْ بِهَا مِنْ مَعْصِيَتِكَ وَتَفْسَحُ لَهُمْ فِى رِيَاضِ جَنَّتِكَ وَ تَمْنَعُهُمْ بِهَا مِنْ كَيْدِ الشَّيْطَانِ وَ تُعِينُهُمْ بِهَا عَلَى مَا اسْتَعَانُوكَ عَلَيْهِ مِنْ بِرٍّ
اللغة:
بر: به كسر باء به معنى خير و خوبى.
رياض: جمع روض به معنى بستان و باغ.
كيد: دشمنى كيد شيطان، وساوس و فريب او است ما موصوله عبارت است از مدد و يارى و به آن چه كه به او يارى نمايند به بندگان خود از لطف و كرم از ارسال رسل و حفظ به ملائكه و مهيا نمودن اسباب وصول به خير و خوبى يعنى رحمتى كه نگاه دارى تو ايشان را از معصيت خود و وسعت دهى تو از جهت ايشان در باغ‏هاى بهشت و نگاه دارى تو ايشان را به آن رحمت، از دشمنى نمودن شيطان و مدد كنى تو ايشان را به رحمت خود بر آن چه طلب يارى و مدد نموده‏اند تو را به او از خوبى و نيكى، غرض از فقره اخيره آن است كه ايشان خود طالب خير و خوبى هستند و از جانب شما مدد و يارى مى‏خواهند پس شما رحمت خود را شامل ايشان كن تا كه ايشان خوبى كنند.
ابوامامة از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم روايت كند كه: خداى تعالى بر هر آدمى سيصد و شصت فرشته موكل گردانيده كه آفات را از وى دفع مى‏كند از جمله هفت فرشته هست كه بر چشم موكلند و همه شر شياطين را از و مى‏رانند چنان چه مگس را از انگبين رانند كه اگر لحظه‏اى از او غافل شوند شياطين او را از جاى خودش ربايند و در باديه هلاك اندازند، در روايت ديگر صد و شصت.
وَ تَقِيهمْ طَوَارِقَ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ إِلا طَارِقاً يَطْرُقُ بِخَيْرٍ
اللغة:
وقى: حفظ نمودن.
طارق و طروق: آن امرى را گويند كه غفلتا بر انسان وارد شود از اين جهت است كه كوبنده در خانه را طارق گويند.
يعنى حفظ كن تو ايشان را از حوادثى كه حادث مى‏شود در شب و روز مگر حادثه‏اى كه حادث شود در نيكى و خوبى.
لِتَرُدَّهُمْ إِلَى الرَّغْبَةِ إِلَيْكَ وَالرَّهْبَةِ مِنْكَ
رغبت به سوى خدا حريص بودن به سوى او است و سئوال نمودن از او است.
رهبت: ترسيدن از او هست و در بعضى از روايات وارد است كه رغبت و رهبت در قلب جمع نشود مگر اين كه بهشت بر او واجب شود.
رغبت: در دعاء روى به قبله ايستادن و باطن دو كف خود را به سوى آسمان بلند نمودن در مقابل روى خود.
و اما رهبت در دعاء آن است كه پشت دو كف خود را به جانب آسمان، بلند نمايد در مقابل صورت خود و در بعضى از روايات وارد است كه مومن آن است كه در شب عبادت و بندگى خدا نمايد از خوف و ترس او و در روز شجاع باشد در جهاد نمودن با شيطان و نفس اماره.
لام در لتردهم لام غاية است.
يعنى : تا آن كه بر گردانى تو ايشان را به سوى رغبت به سوى خود و جانب خود و ترسيدن از خود.
وَ تُزَهِّدَهُمْ فِى سَعَةِ الْعَاجِلِ و تُحَبِّبَ إِلَيْهِمُ الْعَمَلَ لِلاجِلِ وَالِاسْتِعْدَادَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ
اميرالمؤمنين عليه السلام مى‏فرمايد:
كه هر كه در او شش چيز جمع شده است از جهت بهشت چيزى محل قرار نگذاشت: خدا را بشناسد و مخالفت او ننمايد، دنيا را بشناسد و ترك او كند، و آخرت را بشناسد و طلب او نمايد، باطل را بشناسد و از او اجتناب كند، و حق را بشناسد و به جاى آورد.
فرمود اميرالمؤمنين عليه السلام: زهد در دنيا سه حرف است، ز، ه، د، و اما زاء ترك نمودن زينت دنيويه است، اما هاء ترك نمودن هواى نفسانيه است، و اما دال ترك نمودن دنيا است بدان كه زهد در دنيا آن است كه زينة و اسباب از ماكول و مشروب و ملبوس را صرف نظر نمودن و اجتناب از او نمودن.
سعه عاجل كه امام مى‏فرمايد اشاره به همين امورات دنيويه است، از زخرف و اسباب او، عمل آجل تقوى اختيار نمودن از مناهى او ترك و اجتناب نمودن و از واجب حريص بودن يعنى نگهدارى تو ايشان را.
و تبعتهم بها على اعتقاد حسن الرجاء لك و الطمع فيما عندك.
برانگيزان تو ايشان را به آن رحمت بر اعتقاد خوبى اميد داشتن به تو و طمع كردن در آن چه نزد تو است.
رجاء: اميد و آرزو داشتن.
طمع: ميل داشتن به آن كه از كسى و جايى چيزى برسد پس طمع و رجاء قريب يكديگرند، به حسب معنى و اين دو صفت كه در انسان حاصل مى‏شود اگر مطمع اليه و مرجو اليه خداى عز و جل شده است چه بسيار صفت خوبى است در او كه خدا را مثل خود دانسته و او را منشاء چيزى ندانسته اگر غير خدا مرجو اليه و مطمع اليه شده است چه بسيار صفت بد است و دور نيست كه او در جهتى از جهات خدا را شريك برايش قرار داده است و ايمان به بزرگى به خداى خود ندارد و خوف و ترس از او ندارد.
بدان كه انسان از اين كه صفت خبيثه در او حاصل شد بر خداى خود اميد خوبى ندارد و هر چه از حكيم على الاطلاق بالنسبه به خود پناه بايست برد به خدا از مثل اين صفت خبيثه به خاطر اين مطلب امام فرموده بر اعتقاد خوبى اميد از جهت تو.
و ترك التهمة فيما تحويه ايدى العباد
اللغة:
تهمة: گمان بد بردن.
در بعضى از روايات وارد است كه بدترين مردمان كسى است كه خدا را متهم داند در حكم او و اين تهمت زدن در بعضى از مردمان يافت مى‏شود مثل اين كه بعضى از مردمان خود را فاقد اسباب دنيويه مى‏بينند و ديگر را واجد و اين سبب آن شود كه او مفتون شود و انكار حكمت خدا را نمايد.
حوى: اى اشتمل يعنى ترك نمودن گمان بد بردن در چيزهايى كه فرا گرفته است او را دست‏هاى بندگان در امور دنيويه در دست، نما تو به سوى ايشان عمل از براى آخرت و مستعد شدن از براى عمل بعد از مردن، و الاستعداد عطف است بر العمل.
غرض آن است كه موت و ما بعد او در نظر بد نباشد از جهت بى اسبابى بلكه با او زاد و راحله است كه تواند عبور از عقبات بعد از مردن نمودن بدون تعب و نصب.
وَ تُهَوِّنَ عَلَيْهِمْ كُلَّ كَرْبٍ يَحِلُّ بِهِمْ يَوْمَ خُرُوجِ الانْفُسِ مِنْ أَبْدَانِهَا وَتُعَافِيَهُمْ مِمَّا تَقَعُ بِهِ الْفِتْنَةُ مِنْ مَحْذُورَاتِهَا
اللغة:
كرب: اندوه.
حذر: ترسيدن از چيزى.
فتنه: بليه و عقوبت.
يعنى : سهل نما تو به سوى ايشان هر اندوه و حزنى كه نازل شود، بر ايشان روز بيرون رفتن ارواح ايشان از بدنهايشان و عافيت بده تو ايشان را از چيزهايى كه به سبب آنها بليه و عقوبت و عذاب واقع مى‏شود از محذورات و مخلوقات ارواح ايشان. سخت و صعب و بدتر از براى انسان نيست مگر وقت مردن با اين كه او اسهل است از ساير مراتب بعد از مردن و مع ذلك اصعبست بر او.
وَ كَبَّةِ النَّارِ وَ طُولِ الْخُلُودِ فِيهَا
اللغة:
كبه: به معنى حمله نموده و دفعه و روى افتادن.
خلود: طول مكث.
كبه عطف است بر محذورات اين و طول خلود بعضى از اقسام فتنه است يعنى عافيت بده ايشان را از حمله نمودن آتش و زيادتى ماندن در آن.
وَ تُصَيِّرَهُمْ إِلَى أَمْنٍ مِنْ مَقِيلِ الْمُتَّقِينَ
مقيل: محل خوابگاه.
يعنى : بگردان تو ايشان را به سوى ايمنيت از محل خوابگاه پرهيزكنندگان آن ماوى و منزل و مكان كه از براى خوبان و متقيان معد و قرار دادى تابعين را بگردان در آن مكان كه هم خانه با ايشان شوند.

وَ كَانَ مِنْ دُعَآئِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ فِي الصَّلاةِ عَلَى آدَمَ عليه السلام‏