كه زايل شود بزوال قدرت، بلكه بر عكس شود باين كه توانا ناتوان گردد و ناتوان توانا، و غرض اينست كه عمده كمال افزونى مرتبه در تسلطى است كه بسبب حجت حاصل شود نه آنچه بسبب قوّت و زور پهلوانى يا كثرت أعوان و أنصار باشد.

6782 قطيعة الرّحم من اقبح الشّيم. بريدن از خويش از زشت‏ترين خصلتهاست.

6783 قطيعة الرّحم تزيل النّعم. بريدن از خويش زايل ميكند نعمتها را.

6784 قطع العلم عذر المتعلّلين. بريده است علم عذر متعللان را، ظاهر اينست كه مراد به «متعللان» جمعى باشد كه نافرمانيها كرده باشند و علت و سبب گويند از براى آن و مراد اين باشد كه: اگر كسى جاهل باشد معذور تواند شد و هر گاه عالم باشد و دانسته نافرمانى كرده باشد علم عذر او را بريده و ديگر عذرى از براى او نباشد، و ظاهر اينست كه مراد به «علم» مقابل جهل و سهو و نسيان همه باشد نه مقابل خصوص جهل، زيرا كه سهو و نسيان نيز عذر باشد بلكه قويتر از جهل باشند چنانكه از تتبع فتاواى علما در كتب فقهيه ظاهر مى‏شود.

6785 قرين السّوء شرّ قرين، و داء اللّؤم داء دفين. همنشين بد بدترين همنشينى است، و درد لئيمى يعنى دنائت و ناكسى درديست نهانى.

6786 قطيعة الجاهل تعدل صلة العاقل. بريدن از جاهل برابرست با پيوند با عاقل، يعنى در خوبى و نيكوئى.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 510

6787 قبيح عاقل خير من حسن جاهل. زشتى عاقل بهترست از نيكوئى جاهل. و ممكن است كه «قبيح» و «حسن» باضافه خوانده شود و ترجمه اين باشد كه: كار زشت عاقل بهترست از كار نيكوى جاهل.

6788 قطيعة العاقل لك بعد نفاذ الحيلة فيك. بريدن عاقل مر ترا بعد از روان شدن چاره است در تو. ممكن است كه مراد اين باشد كه عاقل از راه حزم و دور انديشى كه دارد هر چند با كسى دشمن باشد بالكليه ازو نمى‏برد و فى الجمله ربطى باقى مى‏گذارد مگر اين كه حيله او روان باشد در او و چاره او كرده باشد بر وجهى كه ديگر از او بهيچ وجه انديشه نداشته باشد پس اگر عاقلى از تو ببرد بدان كه چنين كرده و هر چاره كه توانى از براى خود بكن.

و در بعضى نسخه‏ها «نفاذ» بدال بى‏نقطه واقع شده و بنا بر آن ترجمه اينست كه: بريدن عاقل مر ترا بعد از فانى شدن چاره است در تو، يعنى تا تواند كه چاره بكند از براى اصلاح ميانه تو و او ميكند و بعد از اين كه هيچ چاره از براى آن نتواند كرد مى‏برد از تو، و بنا بر اين غرض نصيحت اوست باين كه با مردم چنين بايد سلوك كرد و زود بزود از ايشان نبايد بريد.

6789 قصّر من حرصك وقف عند المقدور لك من رزقك تحرز دينك. كوتاه كن از حرص خود و بايست نزد آنچه تقدير شده از براى تو از روزى تو تا اين كه جمع كنى دين خود را، يعنى اگر چنين كنى جمع كنى دين خود را و بدست آورى و حفظ كنى.

6790 قرين الشّهوة مريض النّفس معلول العقل. همراه خواهش يعنى هوا و هوس بيمار نفس بيمار عقل است، يعنى نفس و عقل و خرد او بيمار و عليل است ببيمارى معنوى. و بعضى از اهل لغت گفته‏اند كه: بيمار را بحسب‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 511

اصل لغت «عليل» مى‏گويند و «معلول» نمى‏گويند و علماى متكلمان استعمال آن كرده‏اند و در بعضى نسخه‏ها «مغلول» بغين نقطه‏دارست و بنا بر آن ترجمه اينست كه: «غلّ كرده شده عقل است»، يعنى عقل و خرد او غلّ كرده شده بآن هوا و هوس و در بند آنها باشد و گرفتار آنها گردد.

6891 قصّر و الامل، و خافوا بغتة الاجل، و بادروا صالح العمل. كوتاه كنيد اميد را، و بترسيد از ناگاه رسيدن مرگ، و پيشى گيريد بعمل صالح.

6792 قلّل المقال و قصّر الآمال. كم كن سخن گفتن را، و كوتاه كن اميدها را.

6793 قلّل الآمال تخلص لك الاعمال. كم كن اميدها را تا خالص شود از براى تو عملها، يعنى اگر كم كنى اميدهاى دنيوى را خالص مى‏شود از براى تو عملها از براى حق تعالى و رضا و خشنودى او تعالى شأنه.

6794 قيّدوا انفسكم بالمحاسبة، و املكوها بالمخالفة. در بند كشيد نفسهاى خود را بمحاسبه، و مالك شويد آنها را بمخالفت، يعنى بحساب نفسهاى خود برسيد و آنها را در بند آن داريد و رها مكنيد كه هر چه خواهند بكنند، و مالك آنها شويد و آنها را مطيع و فرمانبردار خود كنيد باين كه مخالفت هوا و هوس آنها كنيد و فرمان آنها مبريد، چه هر گاه با نفس چنين سلوك كنيد او مطيع شما گردد و مالك او باشيد، و اگر پيرو هوا و هوس او گرديد او مالك شما شود و هر روز هوا و هوس تازه كند و شما را پيوسته مشغول آنها سازد و مانع شود از سعى از براى آخرت.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 512

6795 قليل الدّنيا يذهب بكثير الآخرة. اندكى از دنيا مى‏برد بسيارى از آخرت را، زيرا كه كم است كه در كسب آن ارتكاب حرامى نشود و اداى حقوق آن بشود و در مصرف نامشروعى صرف نشود، و بر تقديرى كه هيچ يك از اينها نشود همين كافيست كه مانع گردد از استحقاق اجر و ثوابى كه از براى فقرا و درويشان باشد هر گاه صبر نمايند.

و فرموده است آن حضرت عليه السّلام در توحيد حق تعالى يعنى چگونگى او تعالى شأنه.

6796 قريب من الاشياء غير ملابس، بعيد منها غير مباين. نزديك است از چيزها بى اين كه اجتماع و اختلاطى داشته باشد، دورست از آنها بى اين كه جدا باشد، يعنى نزديك است بهمه چيز نزديكى معنوى، باعتبار علم او بظواهر و بواطن آنها، نه اين كه اجتماع و اختلاط مكانى داشته باشد با آنها.

و دورست از آنها دورى معنوى، باعتبار علوّ مرتبه او و پستى مراتب آنها، نه باعتبار جدائى مكانى و دورى بحسب آن، چه ذات أقدس او تعالى شأنه مجرّدست و برترست از اين كه در مكانى باشد پس نزديكى و دورى مكانى با چيزى نداشته باشد نزديكى و دورى او هر دو معنويست و هر يك از راهى.

6797 قوّوا ايمانكم باليقين فانّه افضل الدّين. قوى و محكم گردانيد ايمان خود را بيقين پس بدرستى كه آن افزونترين دين است، مراد به «يقين» اعتقاد ثابت جازمى است كه از روى دليل و برهان باشد و مراد اينست كه چنين كنيد كه اعتقاداتى كه در دين بايد همه بمرتبه يقين برسد و بتقليد و دلايلى كه افاده يقين نكند اكتفا مكنيد، زيرا كه أفضل دينها آنست كه از روى يقين باشد. و در بعضى نسخه‏ها «قوّ ايمانك» است بلفظ مفرد و بنا بر اين‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 513

ترجمه اينست كه: قوى گردان ايمان خود را، تا آخر.

6798 قصّر املك فما اقرب اجلك. كوتاه كن اميد خود را پس چه نزديك است أجل تو. مراد تعجب است از نزديكى مرگ بآدمى و اين كه با اين نزديكى آن اميدهاى دور و دراز دنيوى معقول نيست بايد كوتاه كرد آنها را و در فكر تهيه مرگ و بر گرفتن توشه از براى آن بود.

6799 قاتل هواك بعلمك، و غضبك بحلمك. جنگ كن با خواهش خود بعلم خود، و با خشم خود ببردبارى خود.

6800 قضاء اللّوازم من افضل المكارم. بجا آوردن لوازم از افزونترين مكرمتهاست. مراد به «لوازم» واجبيهاست كه حق تعالى لازم كرده كردن آنها را، و «بودن بجا آوردن آنها از افزونترين مكرمتها» ظاهرست، چه ترك آنها سبب عذاب و عقاب مى‏شود پس بجا آوردن آنها أفضل باشد از مكرمتهاى ديگر كه فضيلتى دارند امّا اخلال به آنها سبب عذاب و عقابى نمى‏شود.

6801 قارب النّاس فى اخلاقهم تأمن غوائلهم. نزديكى كن با ناس يعنى مردم در خصلتهاى ايشان تا ايمن گردى از مصيبتهاى ايشان. مراد اينست كه با ايشان نزديك شو بخصلتهاى ايشان و بآن نحو سلوك كن تا ايمن گردى از ضررهاى ايشان، و اين در اموريست كه نامشروع نباشد يا در جائى كه تقيه باشد بلكه ممكن است كه مراد به «ناس» اهل سنت باشد چنانكه شايع است و بنا بر اين صريح است در تقيه.

6802 قبح الحصر خير من جرح الهذر.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 514

زشتى حصر بهترست از زخم هذر، مراد به «حصر» بفتح حاء و صاد هر دو بى‏نقطه عاجزى در سخن گفتن است، و «هذر» بفتح‏ها و ذال نقطه‏دار بمعنى كلام بسيار ردىّ است يا كلام ساقط باطل، و مراد اينست كه: عاجزى در سخن گفتن هر چند زشت است باز بهترست از هذر كه شنونده را مجروح و زخمى ميكند چه زشتى آن كمتر از زخم اينست.

6803 قاوم الشّهوة بالقمع لها تظفر. بايست با خواهش بكوبيدن مر آنرا تا فيروزى يابى، يعنى بايست بجنگ با هوا و هوس، و بكوب آنرا تا فيروزى يابى بسعادت و نيكبختى.

6804 قدّموا بعضا يكن لكم، و لا تخلّفوا كلّا فيكون عليكم. پيش فرستيد بعضى را تا بوده باشد از براى شما، و وامگذاريد پس از خود همه را پس بوده باشد بر شما. يعنى بعضى از أموال خود را پيش فرستيد از براى آخرت بصرف كردن در وجوه خير تا بوده باشد آن از براى شما، يعنى سود دهنده از براى شما، و مگذاريد همه را پس از خود پس بوده باشد آن بر شما، يعنى زيان و خسران بر شما.

6805 قارن اهل الخير تكن منهم، و باين اهل الشّرّ تبن عنهم. همراه باش با اهل خير تا بوده باشى از ايشان، و جدائى كن از اهل شرّ تا جدا شوى از ايشان، يعنى اگر همراهى كنى با أهل خير تو نيز از ايشان باشى، و اين يا باعتبار اينست كه صحبت ايشان اثر ميكند در او و او را نيز از اهل خير ميكند، و يا باعتبار اين كه حق تعالى از روى تفضل بمجرّد همراهى او با اهل خير او را نيز از اهل خير مى‏شمارد و با ايشان محشور ميكند.

6806 قصّر الامل فانّ العمر قصير، و افعل الخير فانّ يسيره كثير.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 515

كوتاه كن اميد را پس بدرستى كه عمر كوتاه است، و بكن خير پس بدرستى كه اندك آن بسيارست، يعنى كوتاه كن اميد را زيرا كه عمر كوتاه است و وفا باميدهاى دراز نمى‏كند، و بكن خير را هر چه ميسر شود اگر چه اندك باشد زيرا كه اندك آن بسيارست زيرا كه ثواب اندك خيرى بسيارست و بر تقديرى كه اندك باشد چون دائمى است و بريده نمى‏شود بسيارست.

6807 قوام العيش حسن التّقدير، و ملاكه حسن التّدبير. قوام زندگانى نيكوئى تقديرست، و ملاك آن نيكوئى تدبيرست. «قوام چيزى» چيزيست كه بآن آنرا بر پاى توان داشت و حفظ توان نمود. و «ملاك» نيز بهمان معنى است، يعنى چيزى كه بآن مالك آن توان شد و «تقدير» بمعنى اندازه گرفتن است و «تدبير» بمعنى نظر كردن در عاقبت كارست و مراد اينست كه: بر پاى داشتن زندگانى و مالك شدن آن يعنى گذرانيدن آن بر وجه نيكو باندازه گرفتن اخراجات است كه در آن نه اسراف شود و نه تنگ گيرى و بنظر كردن در عاقبت هر كارى و مصالح و مفاسد آن تا هر چه در آن زيان و خسرانى باشد اجتناب شود از آن.

6808 قوّة الحلم عند الغضب افضل من القوّة على الانتقام. قوّت بردبارى نزد خشم أفضل و افزونترست از قوّت بر انتقام، زيرا كه آن سبب اجر و ثواب مى‏شود و اين باعث وزر و وبال هر گاه زياده از قدر استحقاق بشود، و بر تقديرى كه نشود باين كه اكتفا بقدر استحقاق يا كمتر از آن بشود فضيلت عفو و در گذشتن و اجر و ثواب آن را كجا دارد.

6809 قدّموا الدّارع، و اخرّوا الحاسر، و عضّوا على الاضراس، فانّه انبا للسّيوف عن الهام. پيش داريد زره پوش را، و پس اندازيد بى زره را، و بگذاريد دندانها را

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 516

بر أضراس، پس بدرستى كه اين كند كننده‏ترست مر شمشيرها را از سرها.

اين از جمله كلاميست كه در آن تعليم بعضى از آداب جنگ فرموده‏اند و وجه «پيش انداختن زره‏دار» و «پس انداختن بى‏زره» ظاهرست، و «أضراس» بمعنى دندانهاست يا خصوص سه دندان آخرين سه تا از بالا و سه تا از پائين از هر طرفى كه مجموع دوازده تا باشد و قبل ازين در فصل عين «عضّوا على» تا (آخر) نقل و ترجمه و شرح شد نهايت در آنجا «النّواجذ» بجاى «الاضراس» بود و مذكور شد كه «نواجذ» بمعنى مطلق دندانهاست يا چهار دندان آخر در هر طرفى دوتا، يكى از بالا و يكى از پائين. و ظاهر اينست كه مراد در اينجا مطلق دندانهاست و تغيير «نواجذ» و «أضراس» مجرّد تغيير لفظى است كه از راويان شده بنا بر اين كه مراد يكى است.

6810 قدّم الاختبار فى اتّخاذ الاخوان، فانّ الاختبار معيار يفرق بين الاخيار و الاشرار. پيش انداز آزمايش را در فرا گرفتن برادران، پس بدرستى كه آزمايش معيارى است كه فرق ميكند ميانه نيكان و بدان، يعنى اگر خواهى كه برادران و دوستان از براى خود فراگيرى پيشتر آزمايش كن و هر كه را خوبى او ظاهر شود او را دوست خود فرا گير زيرا كه تا آزمايش نشود خوبان و بدان از هم جدا نشوند و ظاهر نگردند.

6811 قدّم الاختبار، واجد الاستظهار فى اختيار الاخوان، و الّا الجأك الاضطرار الى مقارنة الاشرار. پيش انداز آزمايش را، و نيكو كن احتياط را در بر گزيدن برادران، و اگر نه ملجأ سازد ترا ضرورت بسوى همراهى بدان، يعنى پيشتر آزمايش مردم بكن و خوب احتياط بكن تا از آنان كه خوبى ايشان ظاهر شود برادران و مصاحبان فراگيرى و اگر پيش چنين نكنى گاه هست كه مضطرّ مى‏شوى بفرا گرفتن همراهان و مصاحبان، و چون آزمايش نكرده با بدان همراه و مصاحب گردى.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 517

6812 قليل الدّنيا لا يدوم بقاؤه، و كثيرها لا يؤمن بلاؤه. اندك دنيا پاينده نمى‏ماند بقاى آن، و بسيار آن ايمنى نيست از بلاى آن، غرض مذمّت دنياست و سعى از براى آن باين كه اندك آن بقائى ندارد و بزودى زايل شود، و بسيار آن كه قدرى بقائى تواند داشت ايمنى نيست از بلاى آن، و منشأ بلاهاى گوناگون مى‏شود در دنيا و آخرت.

6813 قلّ من غرى  باللّذّات الّا كان بها هلاكه. كم است كسى كه حريص باشد بلذّتها مگر اين كه بوده باشد به آنها هلاكت او يعنى در دنيا يا آخرت يا هر دو.

6814 قلّ من اكثر من فضول الطّعام الّا لزمته الاسقام. كم است كسى كه بسيار كند از زيادتيهاى خوردنى مگر اين كه لازم او شود بيماريها و از او جدا نشود.

6815 قبول عذر المجرم من مواجب الكرم و محاسن الشّيم. پذيرفتن عذر گنهكار از لوازم كرم است، و از خصلتهاى نيكوست «مواجب» جمع «موجب» است يعنى محلّ وجوب يا وجوب و مراد اينست كه از چيزى چندست كه كرم آنها را واجب و لازم كرده يعنى البته سبب آنها مى‏شود، و مراد به «كرم» شرافت و بلندى مرتبه است.

6816 قيّدوا قوادم النّعم بالشّكر، فما كلّ شارد بمردود. در بند كشيد آمده‏هاى نعمتها را بشكر، پس نيست هر گريخته بازگشته‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 518

شده، يعنى نعمتها كه بيايد شما را در بند كشيد و نگاهداريد آنها را بشكر كردن كه سبب بقاى آنهاست كه اگر شكر نكنيد بگريزد از شما و بسا باشد كه ديگر بر نگردد، زيرا كه چنين نيست كه هر گريخته بر گردد.

6817 قوام الشّريعة الامر بالمعروف، و النّهى عن المنكر، و اقامة-  الحدود. بر پاى دارنده شريعت يعنى دين امر كردن بمعروف است، و نهى كردن از منكر، و بر پاى داشتن حدود، يعنى حدّها كه از براى گناهان مقرّر شده.

6818 قوام الدّنيا باربع، عالم  يعمل بعلمه، و جاهل لا يستنكف ان يتعلّم، و غنىّ يجود بماله على الفقراء، و فقير لا يبيع آخرته بدنياه، فاذا لم يعمل العالم بعلمه استنكف الجاهل ان يتعلّم، و اذا بخل الغنىّ بماله باع الفقير آخرته بدنياه. نظام دنيا بچهار چيزست، عالمى كه عمل كند بعلم خود، و جاهلى كه ننگ نداشته باشد از اين كه بياموزد، و توانگرى كه بخشش كند بمال خود بر درويشان، و درويشى كه نفروشد آخرت خود را بدنياى خود، پس هر گاه عمل نكند عالم بعلم خود ننگ ميكند جاهل از اين كه بياموزد، و هر گاه بخيلى كند توانگر بمال خود، مى‏فروشد درويش آخرت خود را بدنياى خود. مراد بأوّل كلام اينست كه انتظام أحوال دنيا بر وجهى كه حق تعالى صلاح آنرا در آن دانسته بچهار صنف است و بعد از آنكه آنها را شمرده‏اند اشاره فرموده‏اند كه اگر صنف اوّل اخلال كنند به آن چه بايد بكنند باين كه عمل نكنند بعلم خود باعث اختلال صنف دوّم نيز مى‏شود زيرا كه هر گاه جاهل ببيند كه عالم عمل بعلم خود نمى‏كند علم در نظر او خوار مى‏شود و ننگ‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 519

مى‏دارد از آموختن آن، و همچنين اگر فرقه سيم اخلال كنند به آن چه بر ايشان باشد باين كه توانگران بخشش نكنند بر درويشان باعث اختلال فرقه سيم نيز مى‏شود، زيرا كه درويشان هر گاه توانگران بخشش نكنند بايشان اكثر ايشان صبر نكنند و بفروشند آخرت خود را بدنياى خود.

6819 قلّة الغذاء اكرم للنّفس و ادوم للصّحة. كمى غذا گرامى‏ترست از براى نفس، و پاينده ترست براى صحت.

«گرامى‏ترست از براى نفس» يعنى نفس را گرامى‏تر و بلند مرتبه‏تر مى‏گرداند، باعتبار اين كه مانع از اشتغال او بفكر و ذكر و طاعات و عبادات نمى‏شود، و «پاينده‏ترست از براى صحت» يعنى پاينده نگاهدارنده‏ترست مر صحت را، باعتبار اين كه نگاه مى‏دارد از امراض و بيماريها كه از خورش زياد عارض مى‏شود.

6820 قليل يدوم خير من كثير منقطع. اندكى كه دايمى باشد بهترست از بسيارى كه بريده شود، يعنى اندك عبادتى و كار خيرى كه مداومت شود بر آن بهترست از بسيارى از آن كه مواظبت نشود بر آن، يا اندكى از آخرت كه دايمى است بهترست از بسيارى از دنيا كه بريده شود، يا اندكى از دنيا كه دوامى داشته باشد بهترست از بسيارى از آن كه زود بريده شود، و بنا بر اين غرض نصيحت جمعى است از اهل مناصب كه اكتفا بقليلى كه دايمى بماند از براى ايشان نمى‏كنند و طمع زياد ميكنند كه باعث اين شود كه بزودى معزول و منكوب گردند.

6821 قليل الطّمع يفسد كثير الورع. اندكى از طمع فاسد ميكند بسيارى از پرهيزگارى را، يعنى اندك طمعى گاه هست كه سبب ارتكاب حرامى مى‏شود كه پرهيزگارى عظيمى را فاسد و باطل گرداند پس آدمى راه طمع بايد بخود ندهد، يا اين كه اندك طمعى از مردم هر چند

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 520

باعث ارتكاب حرامى نشود باعث كمى اجر و ثواب پرهيزگارى عظيمى بشود و فضيلت و افزونى مرتبه آنرا فاسد و باطل گرداند.

6822 قتل الحرص راكبه. كشته است حرص سوار خود را يعنى باعث هلاكت و زيان و خسران صاحب خود گردد در دنيا و آخرت.

6823 قتل القنوط صاحبه. كشته است نوميدى صاحب خود را يعنى نوميدى از رحمت حق تعالى باعث هلاكت صاحب آن مى‏گردد چنانكه مكرّر مذكور شد و در احاديث بسيار وارد شده.

6824 قصّروا الامل، و بادروا العمل، و خافوا بغتة الاجل، فانّه لن يرجى من رجعة العمر ما يرجى من رجعة الرّزق، ما فات اليوم من الرّزق يرجى غدا زيادته، و ما فات امس من العمر لم ترج اليوم رجعته. كوتاه كنيد اميد را، و پيشى بگيريد بعمل، و بترسيد از ناگاه رسيدن اجل، پس بدرستى كه هرگز أميد داشته نمى‏شود از برگشتن عمر آنچه اميد داشته مى‏شود از برگشتن روزى، آنچه فوت شود امروز از روزى اميد داشته مى‏شود فردا زيادتى آنرا، و آنچه فوت شده ديروز از عمر اميد داشته شده نيست امروز برگشتن آن، چون از امر بكوتاه كردن اميد و پيشى گرفتن بعمل مستفاد مى‏شود كه سعى از براى روزى چندان در كار نيست و اهتمام در عمل خير بايد داشت وجه آن را بيان فرموده‏اند كه اگر چيزى از روزى فوت شود سهيل است اميد برگشتن آن بلكه زياد بر آن بعد از آن باشد بخلاف آنچه فوت شود از عمر و عمل صالحى در آن نشود كه اميد برگشتن آن نيست پس آن را بعبث فوت نبايد كرد.

اگر كسى گويد كه: آنچه فوت شود از عمل نيز اميد تدارك آن بعد از آن باشد

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 521

جواب گوئيم كه: آنچه بعد از آن كرده شود بهره آن وقت باشد و تدارك ما فات بآن نشود اگر گذشته را فوت نمى‏كرد باز مى‏توانست كه بعد از آن كار خير ديگر بكند پس آنچه را فوت كند بعبث فوت كند بخلاف سعى از براى روزى كه در هر روز كفاف آن روز كافيست و اهتمام بسعى از براى بعد از آن ضرور نيست اگر امروز ازو فوت شود اميد اين هست كه فردا زياده از آن باو برسد و اين باعتبار اينست كه روزى بقدر زندگانى مى‏بايد و زياده بر آن در كار نيست و جمع كردن زياده و گذاشتن آن اگر وزر و وبالى نداشته باشد ثمره و سودى خود يقين ندارد بخلاف كار خير و عمل صالح كه هر چند زياده باشد بهتر و باعث زيادتى بلندى مرتبه در آخرت گردد پس بنا بر اين در هر روز هر گاه كفاف آن روز باشد چندان اهتمام بسعى از براى بعد از آن نبايد داشت اميد اين هست كه در هر وقت بهره آن و زياده بر آن برسد بخلاف عمل صالح كه چون هر چند بيشتر باشد بهتر باشد در هر روز آنچه فوت شود آن از دست رفته و تدارك آن ممكن نيست و آنچه بعد از آن بشود آن تدارك آن نيست بلكه در هر وقت آنچه بكند از عمل صالح آن بهره آن وقت باشد چنانكه مذكور شد.

6825 قلوب الرّعيّة خزائن راعيها، فما اودعها من عدل او جور وجده. دلهاى رعيت گنجهاى والى ايشانست پس آنچه امانت گذارد در آنها از عدلى يا جورى بيابد آنرا، يعنى بيابد جزاى آنرا از ثواب يا عقاب، پس گويا آنچه را امانت گذاشته گرفته و يافته .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 523

حرف كاف

حرف كاف بلفظ «كلّ»

از آنچه وارد شده از سخنان حكمت آميز حضرت أمير المؤمنين علىّ بن أبى طالب عليه السّلام در حرف كاف بلفظ «كلّ».

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 524

فرموده آن حضرت عليه السّلام:

6826 كلّ عاقل مغموم. هر عاقلى غمناك است.

6827 كلّ عارف مهموم. هر عارفى اندوهگين است.

6828 كلّ عالم خائف. هر عالمى ترسناك است، مراد به «عارف» و «عالم» هر دو يكيست، يعنى كسى كه معرفتى باحوال مبدأ و معاد داشته باشد و فرقها كه در بعضى اصطلاحات ميانه معرفت و علم شده در اينجا منظور نيست و مراد به «عاقل» در فقره اوّل نيز عاقل عارف است و ترك تخصيص از براى ظهور آنست يا از براى اين كه عاقل البته عارف باشد به آن چه مذكور شد و ممكن است كه مراد به «عاقل» نيز دانا باشد نه صاحب عقل و خرد، و بنا بر اين هر سه بيك معنى است، و «غمناك و اندوهگين و ترسناك بودن ايشان» از براى آخرت است و از انديشه آن.

6829 كلّ عارف عائف. هر عارفى ناخوش دارنده است يعنى دنيا را و سعى از براى آنرا.

6830 كلّ قانع غنىّ.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 525

هر قناعت كننده توانگرست، زيرا كه كسى كه قناعت كند بى‏نياز گردد از مردم و از طمع از ايشان و اين حقيقت توانگرى و كمال آنست.

6831 كلّ متوكّل مكفىّ. هر توكل كننده كفايت كرده شده است، يعنى هر كه توكل كند بر خدا حق تعالى كفايت امور او و كارگزارى آنها بكند چنانكه فرموده: «وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» يعنى هر كه توكل كند بر خدا پس او بسندست او را.

6832 كلّ طامع اسير. هر طمع كننده اسيرست، يعنى گرفتار طمع خودست و رهايى نمى‏يابد از براى پرداختن بأحوال آخرت خود.

6833 كلّ حريص فقير. هر حريص درويش است، يعنى درويش و تهيدست است در آخرت يا اين كه در حقيقت درويش است در دنيا نيز، زيرا كه حريص هر چند توانگر باشد باز همواره خود را مشغول سعى و طلب و محتاج بمردم دارد و اين حقيقت درويشى و نهايت آنست.

6834 كلّ شره معنّى. هر صاحب حرص زيادى بتعب انداخته شده است.

6835 كلّ مستسلم موقّى. هر فرمان برنده نگاهداشته شده است، يعنى هر كه اطاعت حق تعالى كند و فرمان او برد نگاهداشته شود از آفات أخروى بلكه دنيوى نيز. و ممكن است كه مراد نصيحت رعايا باشد بفرمانبردارى واليان و حكام بقدر مقدور و سركشى نكردن با ايشان، بعبث، باين كه هر كه فرمانبردارى كند نگاهداشته مى‏شود از آفات و بلاها،

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 526

و هر كه سركشى كند در معرض آنها در آيد.

6836 كلّ معتمد على نفسه ملقى. هر اعتماد كننده بر نفس خود انداخته شده است، يعنى در هر باب بايد كه اعتماد بر حق تعالى باشد و كسى كه اعتماد بر نفس خود كند انداخته شود در هلاكت و زيان و خسران.

6837 كلّ متكبّر حقير. هر تكبر كننده حقيرست، يعنى كوچك و پست مرتبه است نزد حق تعالى.

6838 كلّ فان يسير. هر فانى شونده‏اند كيست، مراد اينست كه نعمتهاى دنيوى هر قدر كه باشد چون فانى و زايل مى‏شود اندكى است، عظيم نعمتهاى اخروى است كه پاينده و دائمى است.

6839 كلّ راض مستريح. هر راضى شونده راحت يابنده است، يعنى هر كه راضى و خشنود باشد بنصيب و بهره خود از دنيا و قانع شود بآن، راحت و آسايش يابد از تعبها و زحمتها.

6840 كلّ برى‏ء صحيح. هر بيزارى صحيح است، يعنى هر كه بيزارى جست از دنيا و

وارست از آن تندرست و صحيح است بصحت معنوى، و أمراض و علل معنوى را باو راهى نباشد، و ممكن است كه مراد اين باشد كه هر كه برى و پاك باشد از امرى و آلوده بآن نباشد هر گاه متهم شود بآن صحيح ماند از آن و آفتى بآن از آن راه نرسد، و مراد اين باشد كه غالب اينست كه او صحيح ماند، يا اين كه در حقيقت او صحيح باشد

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 527

زيرا كه اگر آفتى باو برسد حق تعالى تلافى آنرا بر وجه أحسن بكند پس در حقيقت آن آفتى نباشد از براى او.

6841 كلّ محسن مستأنس. هر احسان كننده أنس جوينده است، يعنى مردم را أنس دهد بخود و رام خود گرداند.

6842 كلّ قانط آئس. هر نوميدى نوميدست، يعنى هر كه خود را نوميد دارد از رحمت حق تعالى نوميد گردد در واقع، و ديگر أميد رحمت او در باره او نباشد، بايد كه آدمى هر چند گنهكار باشد باز اميد رحمت حق تعالى و بخشايش او داشته باشد چه نوميدى از آن بدترين گناهان بلكه در حكم كفرست.

6843 كلّ مطيع مكرّم. هر فرمانبردارى گرامى داشته شده است، يعنى هر كه اطاعت و فرمانبردارى حق تعالى كند نزد خدا و خلق مكرّم باشد.

6844 كلّ عاص متأثّم. هر فرمان نبرنده پشيمانست، يعنى آخر پشيمان خواهد شد اگر همه در آن نشأه باشد.

6845 كلّ جاهل مفتون. هر جاهلى يعنى نادانى يا بى عقلى بقرينه مقابله با عاقل در فقره بعد انداخته شده در فتنه است، يعنى نمى‏شود كه در فتنه نيفتد دنيوى يا أخروى يا هر دو.

6846 كلّ عاقل محزون.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 528

هر عاقلى اندوهگين است، يعنى از براى آخرت خود چنانچه در اوّل فصل مذكور شد، و ممكن است كه مراد بفقره سابق بقرينه مقابله با اين فقره اين باشد كه هر جاهلى واله و مدهوش است و غم و اندوهى ندارد.

6847 كلّ عافية الى بلاء. هر عافيتى بسوى بلائيست.

6848 كلّ شقاء الى رخاء. هر بدبختى بسوى فراخى است، مراد از اين دو فقره مباركه اينست كه عافيتهاى دنيوى چندان چيزى نيست و به آنها زياده فرحناك نبايد شد هر عافيتى از آنها نمى‏شود كه منتهى ببلائى نشود اگر همه مرگ و أهوال عقبات آن باشد و همچنين بدبختيهاى دنيا و تنگيهاى آنها سهل است نمى‏شود كه منتهى نشود بفراخى و وسعتى اگر همه در آن نشأه باشد.

6849 كلّ معدود منتقص. هر شمرده شده نقصان پذيرنده است، يعنى هر چه بشمار در آيد مانند زندگانى و نعمتهاى دنيا كه متناهى است و بشمار در تواند آمد آن نقصان پذيرست، يعنى چندان چيزى نيست كم شود تا فانى شود، آنچه بكار آيد زندگانى آن نشأه است كه جاويد و غير متناهيست و بشمار در نيايد و هرگز كمى را بآن راهى نباشد.

6850 كلّ سرور متنغّص. هر شادمانى تيره شونده است يعنى هيچ شادمانى دنيا بى تيرگى و كدورتى نيست كه آميخته باشد بآن يا از عقب آن در آيد.

6851 كلّ جمع الى شتات.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 529

هر جمعيتى بسوى پراكندگيست، يعنى هر جمعيتى در دنيا منتهى مى‏شود بپراكندگى.

6852 كلّ متوقّع آت. هر چه انتظار بودن آن باشد آينده است، يعنى هر چه البته بيايد مانند مرگ يا قيامت، آن آينده است و عاقبت بيايد، پس از آن غافل نبايد بود و در فكر تهيه كه خواهد بايد بود.

6853 كلّ طالب مطلوب. هر طلب كننده طلب كرده شده است، يعنى مرگ در طلب اوست تا دريابد او را، پس از آن غافل نبايد بود.

6854 كلّ غالب بالشّرّ مغلوب. هر غلبه كننده ببدى غلبه كرده شده است، يعنى در حقيقت او مغلوب است و آن مغلوب غالب، زيرا كه غلبه كه او بر مغلوب كرده ببدييست كه با او كرده در دنيا و آن هر چه باشد بزودى بگذرد و باعث ثواب و اجر او شود در آخرت، و او بجزاى آن در آخرت بعذاب عظيم و عقاب اليم گرفتار شود و تلافيى از براى آن نباشد.

6855 كلّ منافق مريب. هر منافقى مريب است، «منافق» كسى را گويند كه باطن او با ظاهر او موافق نباشد و «مريب است» يعنى صاحب قلق و اضطراب است و آرام و اطمينانى نباشد او را از انديشه و بيم آن كه مبادا باطن او ظاهر شود و نقاق او معلوم گردد، يا اين كه مردم را بشكّ و بدگمانى مى‏اندازد و نمى‏شود كه با هر كه نفاق دارد ايشان در باره او شك زده و بدگمان نشوند از سلوكهاى او، يا از جانب حق تعالى تا از او حذر كنند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 530

6856 كلّ آت قريب. هر آينده نزديك است، يعنى هر چه بيايد هر چند دور باشد در حقيقت نزديك است، زيرا كه زمان متناهى هر چه باشد بزودى تمام شود و غرض تنبيه آدمى است باين كه از مرگ و قيامت غافل نبايد شد بخيال دورى آن چه هر چند دور باشند نزديكند و بزودى برسند.

6857 كلّ قريب دان. هر نزديكى نزديك است، ظاهر اينست كه مربوط بكلام سابق و تأكيد آن باشد و مراد اين باشد كه هر نزديكى خواه نزديك عرفى و خواه دورى كه مذكور شد كه هر گاه بيقين بيايد آن هم در حقيقت نزديك است همه در واقع نزديكند و از هيچيك غافل نبايد بود.

6858 كلّ ارباح الدّنيا خسران. همه سودهاى دنيا زيان است، يعنى هر سودى كه همين دنيوى باشد و بهره أخروى اصلا در آن نباشد.

6859 كلّ معروف احسان. هر معروفى احسانيست، يعنى هر نعمتى كه كسى بكسى بدهد احسانى است و نيكوكاريى است خواه خرد باشد و خواه بزرگ و خواه كم باشد و خواه زياد، پس ترك آن باعتبار خردى يا كمى نبايد كرد، يا اين كه معروف بهر كس احسانى است خواه درويش باشد و خواه غنى و اختصاص بدرويش ندارد نهايت بنا بر اين بايد تخصيص داد باين كه از اهل آن باشد باين كه كسى نباشد كه آن را در مصرفى حرام صرف كند يا كفران نعمت كند چنانكه در «فصل فا» در شرح فقره «فى كل معروف احسان» مذكور شد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 531

6860 كلّ ماض فكأن لم يكن. هر گذشته پس گويا نبوده است، غرض اينست كه از براى زندگانى دنيا كه در گذرست چندان سعى و اهتمام در كار نيست وقتى كه گذشت بمنزله اينست كه هرگز نبوده پس هر نحو كه گذشته باشد گو گذشته باشد سعى از براى آخرت بايد كه پاينده و جاويد است و هرگز نگذرد.

6861 كلّ آت فكان قد كان. هر آينده پس گويا بتحقيق بوده، يعنى هر گاه چيزى البته بيايد مانند مرگ يا قيامت هر چند دور باشد بزودى بيايد و بمنزله اينست كه آمده پس از آن غافل نبايد بود چنانكه در چند فقره ديگر مذكور شد.

6862 كلّ ذى رتبة سنية محسود. هر صاحب رتبه بلندى حسد برده شده است، يعنى نمى‏شود كه مردم حسد و رشك او را نداشته باشند پس بايد خود را از شرّ ايشان بدعا و غير آن حفظ نمايد.

6863 كلّ شي‏ء يميل الى جنسه. يعنى هر چيزى ميل ميكند بجنس خود، از فوايد اين كلام معجز نظام اينست كه اگر كسى حاجتى داشته باشد تا تواند آنرا نزد كسى ببرد كه از جنس او باشد مثل دانا با دانا و نادان با نادان، نه كسى كه جنس او نباشد زيرا كه ميل جنس بجنس بيشتر باشد از غير جنس و بر اين قياس در مناكحات و مشاركات و مصاحبتها و غير آنها.

6864 كلّ شي‏ء ينفر من ضدّه. هر چيزى نفرت ميكند از ضدّ آن، يعنى از چيزى كه از جنس آن نباشد و تباين‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 532

داشته باشد با آن مثل دانا و نادان، بر قياس آنچه در فقره سابق مذكور شد.

6865 كلّ امرء يميل الى مثله. هر مردى يا آدمى ميل ميكند بسوى مثل آن، اين همان مضمون فقره سابق سابق است نهايت آن عامّ بود در هر چيز و اين در خصوص مرد يا آدمى وارد شده كه اغراض بآن تعلق گرفته.

6866 كلّ طير يأوى الى شكله. هر مرغى جا مى‏گيرد بسوى مثل و مانند خود، اين نيز مؤيّد و مؤكد فقره‏هاى سابق است.

6867 كلّ نعيم دون الجنّة محقور. هر نعمتى غير بهشت كوچك شمرده شده است، مراد غير بهشت است و آنچه در آن باشد از نعمتهاى جسمانى و روحانى كه عظيم‏تر از نعمتهاى جسمانى آنست.

6868 كلّ نعيم الدّنيا ثبور. هر نعمت دنيا هلاكت است، يعنى غالب اينست كه منشأ هلاكت مى‏شود يا هلاكت است، يعنى عاقبت فانى و زايل مى‏شود چنانكه در بعضى نسخه‏ها «الى ثبور» واقع شده و ترجمه اينست كه بسوى هلاكت است، يعنى عاقبت و انجام آن هلاكت است و بنا بر اين نسخه نيز مراد معنى اوّل مى‏تواند بود.

6869 كلّ علم لا يؤيّده عقل مضلّة. هر دانشى كه قوّت ندهد آن را عقلى گمراهيست، مراد به «قوّت ندادن عقل آنرا» اينست كه عقلى نباشد كه بدارد بر عمل بآن و عمل بآن نشود،

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 533

يا اين كه مخالف حكم عقل باشد و بنا بر اين مراد به «علم» مطلق ادراك است هر چند مطابق واقع نباشد نه خصوص ادراك مطابق واقع.

6870 كلّ عزّ لا يؤيّده دين مذلّة. هر عزّتى كه قوى نگرداند آنرا ديندارى خواريست، «قوى نگرداند آن را ديندارى» يعنى با ديندارى نباشد چه هر عزّتى كه با ديندارى باشد ديندارى آنرا قوى گرداند.

6871 كلّ يوم يسوق الى غده. هر روزى مى‏كشد بسوى فرداى آن، يعنى مى‏كشد آدمى را و مى‏برد بسوى فرداى آن يعنى فردائى از آن نشأه كه فرداى آن بايد و جزاى آن تواند شد پس اگر آن روز خوب گذشته مى‏كشد بفرداى نيكى، و اگر بد گذشته مى‏كشد بفرداى زشتى، نعوذ باللّه منه.

6872 كلّ انسان مؤاخذ بجناية لسانه و يده. هر آدمى گرفته مى‏شود بگناه زبان او و دست او، تخصيص اين دو عضو با آنكه او بگناه همه اعضا مؤاخذه مى‏شود باعتبار اينست كه آنها عمده‏ترين أعضايند و زبان منشأ گناه بسيارى مى‏شود و اكثر گناهان كه باعضاى ديگر مى‏شود دست را در آن مدخلى باشد و از براى رعايت لفظ باعتبار موافقت لسان با انسان و يد با غد در فقره سابق.

6873 كلّ شي‏ء فيه حيلة الّا القضاء. هر چيز در آن چاره است مگر قضا يعنى تقدير حق تعالى كه چاره نمى‏توان كرد از براى دفع آن.