مسجد رد شمس
در كتابهاى تاريخى آمده است كه مسجد رد شمس با مسجد فضيخ يكى است و درباره
نامگذارى آن به«رد شمس»يا«شمس»نيز آمده است كه در جريان محاصره قلعه بنى
نضير، رسول خدا-ص-هنگام عصر به خواب رفت و سرش روى زانوى امير
مؤمنان،على-ع-بود. نزديك غروب خورشيد بيدار شد و وقتى متوجه گرديد كه امام هنوز
نماز عصر را نخوانده است از خداوند خواستخورشيد را باز گرداند تا امام نماز
بگزارد.اين روايت را به نام«حديث رد شمس»مىشناسند و جمعى از راويان اهل سنت
نيز آن را نقل كردهاند.
روايتى هم كه در كافى (1) نقل شده نشان مىدهد كه محل رد شمس
دقيقا در مسجد فضيخ بوده و بنابراين،كاوش در اين كه مسجد رد شمس در محلى جز
مسجد فضيخ باشد كارى بيهوده است.
با اين حال الخيارى نويسنده كتاب معالم المدينة المنوره،مسجد شمس را در جاى
ديگرى دانسته و از اهالى قربان،كه همه شيعه هستند،اين مطلب را نقل كرده كه مسجد
شمس در قربان است.او مىافزايد:اين مسجد در شرق مسجد قبا بر تل مرتفعى بر كناره
وادى قرار دارد و به اين جهت كه نور خورشيد به هنگام طلوع بر آن مىتابد،آن را
مسجد شمس ناميدند،اما اينك خراب شده است.وى مىافزايد:با پرس و جوى از اهل محل
بر من ثابتشد كه مسجد شمس جداى از مسجد فضيخ است چون مسجد شمس در قربان است و
فاصله آن تا عوالى كه مسجد فضيخ در آن قرار دارد و در كنار حره شرقى است زياد
است. (2) در پاورقى همانجا آمده كه اكنون اين مسجد از بين رفته و
فقط يك چهار ديوارى از آن باقى است.
پرس و جوى مؤلف اين سطور از اهل محل و برخى از علماى شيعه،از آن حكايت
مىكرد كه محلى كه الخيارى در قربان ديده،قبرستان اطفال شيعهها بوده و هيچگاه
مسجد نبوده است.
باغ سلمان
درباره اين محل گزارشى را در سال 75 نوشتهام كه عينا نقل مىكنم:ساختمانى
با عنوان باغ سلمان در غرب مسجد فضيخ شايد با فاصله تقريبى سيصد تا چهار صد متر
هست.
اين منطقه جايى است كه در كتابها،مسجد«بنى واقف»را در آنجا
دانستهاند.زمينى باز،وسط آن ساختمانى حدود بيست متر مربع كه صورت محراب دارد و
قرآنهايى در آنجا چيده شده. موكتى كف آن و چند حصير هم بود.ديوار شرقى و غربى
آن سالم بود و در بنا در ديوار غربى تعبيه شده بود.ديوار شمالى نداشت.ديوار
جنوبى هم خراب شده چند سنگ روى هم گذاشته بودند.در سمت جنوب آن با فاصله پنج
مترى استخرى بود كه آب نداشت.بعد از آن چاه كه آن هم مسدود بود اما لوله آب
درون آن بود و البته موتورى هم نبود،گويا مدتها است كه تعطيل شده است.دور تا
دور اين چند بنا حصارى با نردههاى آهنى زده بودند.تابلويى هم وجود داشت كه
نشان مىداد قرار است آنجا مدرسه ابتدايى به نام«حسين بن على-ع-»شود. محل اين
باغ در خيابان عوالى بود.پس از رسيدن به مستشفى الزهراء،راه را به سمت قبا
ادامه مىدهيم.حدود پانصد مترى كه جلو مىرويم پمپ بنزينى در سمت چپ هست.درست
قبل از پمپ بنزين كوچهاى است كه مستقيم به باغ سلمان مىخورد. يكى از روحانيان
كه سالهاى پيش به حج مشرف شده بود،گفت:كه سالها قبل كه به اينجا مىآمديم و همه
جا در آن حدود نخلستان بود،اينجا به همين نام شهرت داشت.او افزود:يكى از شيعيان
اظهار مىكرد كه اينجا همان جايى بود كه سلمان نخل كاشته است.يكى از آن نخلها
باقى است و حتى چند دانه خرما از آن نخل به ما داد كه هسته آن به اندازه يك
دانه برنج بود.
گفتنى است كه سلمان يكى از چهرههاى درخشان تاريخ اسلام است.وى از جمله
صحابيان رسول خداست كه وفادارى خود را به آن حضرت و امير مؤمنان به اثبات
رساند.به همين دليل وى در ميان شيعيان مقام برجستهاى داشته است.
لازم به ذكر است كه در منطقه عوالى شيعيان فراوانى زندگى مىكردهاند و همين
امر سبب شده تا اين محل را به عنوان يادى از آن صحابه پيامبر-ص-و على-ع-حفظ
كنند.اكنون كه تب ضد آثار متبرك در آن ديار بالا گرفته،با كمال تاسف اين باغ
نيز در شرف نابودى است، گرچه با ساخته شدن مدرسهاى به نام مبارك امام
حسين-ع-مىتوان اميد داشت كه جاى آن در تاريخ محفوظ بماند.
مسجد بنو واقف
اين مسجد از مساجد عوالى است كه رسول خدا-ص-در آن نماز خوانده است.عباسى
نوشته است كه اين مسجد بزرگى است در طرف قبله مسجد فضيخ به سمت غرب. (3)
گفته شده كه موقعيت كنونى آن-كهالبته از مسجد خبرى نيست-در شمال
منطقهاى است كه قصر امير سلطان قرار دارد. (4)
مسجد بنى قريظه
يكى ديگر از امكنه منطقه عوالى،مسجد بنى قريظه بوده است.سخاوى نوشته
است:مسجد بنى قريظه در شرق مسجد شمس و در فاصلهاى نسبتا طولانى با وى داشته و
نزديك حره شرقى است. (5) مقصود وى از مسجد شمس همان مسجد فضيخ
است.خيارى نوشته اين مسجد نزديك باغى است كه معروف به حاجزه بوده و وقف فقرا
است.مسجد مزبور در ميان منازل خراب واقع شده و بناى جالبى دارد.
گفتهاند عمر بن عبد العزيز در هنگام تجديد بناى مسجد قبا آن را نيز تجديد
كرد.ابن نجار گفته است:رسول خدا-ص-در خانه زنى از بنى قريظه نماز خواند كه
بعدها اين خانه را هم ضميمه مسجد بنى قريظه كردند.
اين مسجد تا چند سال پيش باقى بوده و تصوير آن در كتاب الخيارى آمده است.
(6) به نقل شنقيطى معاصر،اكنون در جاى اين مسجد مركز الحسبه در حره شرقى
ساخته شده است. (7) محتمل است كه مسجد درون اين ساختمان محفوظ مانده
باشد گرچه اين يك حدس است.
مسجد شجره
در مسير خروجى مدينه به سمت مكه،كه راهى از جنوب مدينه دارد،پس از حدود چند
كيلومتر،به مسجد شجره يا مسجد ذو الحليفه مىرسيم.اين مسجد،ميقات كسانى است كه
از مدينه عازم حج مىشوند.اين مسجد در محلى واقع شده كه رسول خدا-ص-هنگام رفتن
به مكه در زير درختسمره نماز خوانده است و به همين مناسبت،آن را مسجد شجره
مىنامند. بعلاوه،رسول خدا-ص-در جريان سفر سال هشتم هجرت،كه منتهى به امضاى
معاهده حديبيه شد،در همين جا محرم گرديد.همين طور در سال هفتم جهت عمرة القضاء
و نيز در سال دهم براى حجة الوداع در اين مسجد احرام پوشيد.طبعا اهميت اين مكان
از لحاظ دينى مسلم بوده و به دليل استفاده دائم مردم از آن،مورد توجه بوده است.
در قرون اخير،اين منطقه به نام«بئر على»يا«آبار على»خوانده مىشد.بنا به
روايتى از حضرت صادق-ع-اين ناحيه به اقطاع،به امام على-ع-واگذار گرديد.به همين
جهت،چاههاى آن نيز كه متعلق به آن حضرت بوده،به نام آبار على شناخته شده
است.اين مسجد در قرن هشتم دچار خرابى شد،اما همچنان مورد استفاده بوده است.گويا
در بناى اوليه،شبستان و صحن داشته،اما در قرون هشتم و نهم تنها ديوارى گرد آن
بوده است.اين مسجد در دوره عثمانى در سال 1058 قمرى،به دستيكى از هنديان
مسلمان بازسازى و منارهاى براى آن ساخته شد.
مسجد شجره در دوره سعوديها بازسازى و بناهاى جديدى به آن افزوده شد.اين مسجد
در راه مدينه به مكه،در فاصله هشت كيلومترى از عنبريه قرار دارد و از زيباترين
بناهاى مذهبى مدينه پس از مسجد النبى است.
مسجد معرس
مسجد معرس در نزديكى مسجد شجره قرار دارد.تعريس به معناى خواب آخر شب مسافر
در استراحتگاه است.از آنجا كه رسول خدا-ص-در اين مسجد استراحت كرده و نماز صبح
را خوانده است،آن را به نام مسجد معرس مىشناسند.در روايات اهل بيت-ع-بيتوته در
اين مسجد سفارش شده است.برخى از فقهاى شيعه لزوم توقف در اين مسجد را براى كسى
كه از آنجا عبور مىكند،فتوا دادهاند.
ويرانه اين مسجد در سال 1354 شمسى بر جا بوده كه از آن عكس گرفته شده و در
مدينه شناسى آقاى محمد باقر نجفى چاپ شده است.با اين حال اكنون بايد يقين داشت
كه در توسعه جديد يا در خود مسجد بزرگ شجره استيا ميادين اطراف آن.
مساجد و اماكن متبركه شرق مدينه
مسجد الاجابه
يكى از طوايف قبيله اوس،بنو معاوية بن مالك بودند.آنها در ميان خانههاى خود
مسجدى بنا كردند كه اكنون به نام«مسجد الاجابه»شناخته مىشود.مورخان درباره
نامگذارى آن به«الاجابه»نوشتهاند كه روزى رسول خدا-ص-به مسجد اين طايفه در
آمد و دو ركعت نماز خواند و پس از نماز سه چيز از خداوند طلب كرد:يكى آن كه امت
اسلام را به قحطى هلاك نكند;دوم آن كه خداوند دشمنانشان را بر آنها مسلط
نسازد;سوم آن كه مسلمانان به جان يكديگر نيفتند.خداوند دو خواسته اول را اجابت
كرد و از اين رو آن را مسجد اجابت ناميدند.
اين مسجد از همان آغاز شهرت داشته و مورد احترام مسلمانان زائر مدينه بوده
است.مسجد الاجابه در قرن نهم سقف نداشته و از شرق به غرب 12 متر و از شمال به
جنوب(قبله)حدود 10 متر بوده است. اين مسجد در دوره عثمانى از نو بنا شد و دو
شبستان و يك صحن دارد و منارهاى نيز در ركن شمال غربى آن ساخته شده است.
مسجد الاجابه در شمال بقيع واقع است و با مسجد النبى پانصد متر فاصله
دارد.اين مسجد به نام مسجد بنو معاويه هم شناخته مىشود.در منابع شيعه از مسجد
مباهله در مدينه ياد شده (8) كه اكنون شهرت دارد كه همين مسجد
الاجابه است.
مسجد بنو ظفر
يكى ديگر از مساجد مدينه،متعلق به طايفه بنو ظفر بوده است.روايتى طولانى
حكايت از آن دارد كه رسول خدا-ص-در آنجا نمازخوانده و زمانى با اصحاب خويش به
اين مسجد آمده و از يك قارى قرآن خواسته تا با صداى بلند براى آنان آياتى از
قرآن را بخواند.اين مسجد زمانى به«مسجد المائده»و«مسجد البغله»نيز شهرت
داشته است.مسجد بنو ظفر از همان قرن نخست هجرى باقى مانده و محل آن در حره شرقى
و بر بلنداى عرصه معاويه قرار دارد.طول و عرض مسجد بنو ظفر 70/3 متر است.در
روايتى توصيه به نماز خواندن در مسجد البغله شده است. (9)
مقبره على بن جعفر الصادق-ع-در عريض
عريض منطقهاى است در غرب مدينه،در راه فرودگاه.در آنجا بنايى است كه بر روى
مرقد على فرزند امام جعفر صادق-ع-ساخته شده است.اين بناى بزرگ از هر سو بسته و
تنها چند در دارد كه آنها را نيز با آجر گرفتهاند.يك چهار ديوارى ملحق به بقيه
ساختمان با در مستقل كه آن را هم با آجر گرفتهاند.
على بن جعفر عريضى كه جد سادات عريضى ايران است،از اصحاب خاص امام
كاظم-ع-برادر خود و پس از آن در شمار اصحاب امام رضا و امام جواد-عليهما
السلام-بوده است.او از راويان اخبار ائمه-عليهم السلام-بوده و از وى قريب 862
حديث نقل شده است كه با عنوان مسائل على بن جعفر چاپ شده است.
درباره محل دفن على بن جعفر اختلافى وجود دارد،برخى از جمله مجلسى اول
گفتهاند كه او در قم مدفون است جايى كه هم اكنون نيز به نام على بن جعفر شهرت
دارد،اما فرزند وى;يعنى علامه مجلسى گفتهكه اين مطلب در كتابهاى معتبر نيامده
است،گرچه آثارى از قبرى با نام على بن جعفر در قم وجود دارد. (10)
جداى از قم در سمنان نيز امامزادهاى به نام على بن جعفر موجود است.اما آنچه
درست است اين كه محل اصلى دفن على بن جعفر همان منطقه عريض در مدينه منوره
است.فرزندان وى نيز بعدها به نام«عريضيون»شناخته مىشدهاند.
اصل ساختمانى كه بر روى مقبره على بن جعفر ساخته شده،قديمى و از دوره عثمانى
است;آن چنان كه گفته شده،اين اواخر مكتبخانه بوده و درون آن لوله كشى و امثال
آن شده، اما فعلا متروك است.محل آن در شارع مطار دست راستخيابان،در يك خيابان
فرعى در درون نخلستانها است و انتهاى آن سنگهاى حره و كوهكى است كه از بالاى آن
شهر مدينه تا حدودى مشخص بود.
مساجد و اماكن غرب مدينه
مسجد غمامه(مصلى)
نخستين مسجد در منطقه غرب مدينه كه نزديكترين فاصله را در حال حاضر با مسجد
النبى دارد مسجد غمامه است.براى شرح موقعيت آن در ميان ديگر مساجد،بايد اشاره
كنيم كه اصولا در يك شهر سه نوع مسجد وجود دارد;يكى مسجد محل،ديگرى مسجد جامع و
سوم مصلى.سومى براى برگزارى نماز عيد و خارج از حدود شهر در يك فضاى باز ساخته
مىشود و معمولا عبارت از محيط وسيعى است كه تنها ديوارى اطراف آن كشيده شده و
فاقد سقف است.
مسجد غمامه يا مصلى در فاصله پانصد مترى مسجد النبى قرار دارد و رسول
خدا-ص-در آن نماز عيد را برگزار كرده است.اين منطقه را مناخه مىنامند،محلى
وسيع بوده كه در ايام عادى زائران شتران خود را در آنجا مىخوابانيدهاند.
نامگذارى اين مسجد به«مسجد غمامه»از آن روست كه زمانى به هنگام نماز و دعاى
آن حضرت،ابرى بر بالاى سر رسول خدا-ص-و مسلمانان سايه افكند و از اين رو مسجد
غمامه ناميده شد.اين مسجد تا اواخر قرن نهم هجرى محل برگزارى نماز عيد بوده
است.
بناى نخست آن در زمان عمر بن عبد العزيز و در همان محلى بوده كه رسول
خدا-ص-نماز عيد را برگزار كرده است.اين مسجد بارها باز سازى شده و از آن رو كه
مورد استفاده عامه مسلمانان بوده عنايت بيشترى نسبت به آن صورت مىگرفته است.
طول مسجد 26 متر،عرض آن در حدود 13 متر و مساحت كل آن 338 متر بوده است.اين
مسجد اكنون توسعه يافته و به سبكى نو ساخته شده است. در اين محيط اكنون سه مسجد
ديگر با نامهاى مسجد امام على-ع-،مسجد ابو بكر و مسجد عمر وجود دارد كه گويا
جديد الاحداث است.تازهتر از آنها مسجد عثمان است كه در فاصلهاى ميان اين
مساجد و مسجد بلال ساخته شده است.
مساجد سبع
در شمال غربى مدينه،كوهى وجود دارد به نام كوه سلع.در سمت غربى كوه و سپس در
پايين آن تعدادى مسجد وجود دارد كه آنها را به نام مساجد فتح مىخوانند.اين
مساجد در حال حاضر شش عدد است.در همان سمت،مسجدى با نام مسجد قبلتين موجود دارد
كه همراه شش مسجد ديگر هفت مسجد مىشود و مجموعا به نام«مساجد
سبعه»;يعنى«مساجد هفتگانه»شهرت يافته است.
1- مسجد قبلتين
مسجد قبلتين به دست طايفه بنو سواد بن غنم بن كعب ساخته شد و از آنجا كه
مربوط به مساله تغيير قبله است،بايد در همان اوايل هجرت رسول خدا-ص-ساخته شده
باشد.مساله تغيير قبله در پانزده شعبان سال دوم هجرت روى داد.تا پيش از آن
مسلمانان به سوى بيت المقدس نماز مىخواندند.طعنه يهوديان و دعاى رسول
خدا-ص-سبب شد تا خداوند ضمن آيات 142 تا 150 سوره بقره،تغيير قبله را به سوى
كعبه بيان كند.در يكى از اين آيات خطاب به رسول آمده است:
«نگريستنت را به اطراف آسمان مىبينيم.تو را به سوى قبلهاى كه مىپسندى
مىگردانيم. پس روى به جانب مسجد الحرام كن.و هر جا كه باشيد روى بدان جانب
كنيد.اهل كتاب مىدانند كه اين دگرگونى به حق و از جانب پروردگارشان بوده است.و
خدا از آنچه مىكنيد غافل نيست.»
يك نقل چنان است كه حكم تغيير قبله در وسط نماز ابلاغ شد و نمازگزاران دو
ركعت از نماز ظهر را به سوى بيت المقدس و دو ركعت بعدى را به سوى كعبه
خواندند.درباره اين نقل، البته تصور گردش در ميانه نماز قدرى دشوار به نظر
مىرسد گرچه ممكن است هم گردش بوده و هم حركت.اما در اين كه رسول خدا-ص-در مسجد
قبلتين نماز مىخواند يا مسجد النبى،دو روايت مختلف ذكر شده است;يك روايت
بيانگر اين است كه رسول خدا-ص-در مسجد قبلتين نماز مىخواند و از اين جهت آن را
قبلتين ناميدهاند.روايت ديگرى گوياى آن است كه رسول خدا-ص-در مسجد خود نماز
مىخوانده و عدهاى نيز در مسجد قبلتين بودهاند،در وسط نماز ظهر به آنها خبر
رسيد و آنها به سوى كعبه نماز خواندند.
احتمالا اين مسجد در عهد عمر بن عبد العزيز بازسازى شد;زيرا او به دستور
وليد،تصميم گرفت تمامى مساجدى را كه رسول خدا-ص-در آنها نماز خوانده بود،باز
سازى كند.اين مسجد در دوره سلطان سليمان قانونى در سال 950 قمرى از نو بنا
شد.در اوايل قرن چهاردهم قمرى،مسجدى رو به تخريب بود.كه حدود ده سال پيش از اين
باز سازى شد. محرابى در جهت كعبه دارد و محل قبله پيشين آن نيز در داخل مسجد
مشخص شده است. مسجد قبلتين در شمال غربى مدينه در فاصله 5/3 كيلومترى مسجد
النبى قرار دارد و در طول روز،مانند مسجد قبا،در همه ساعات باز است.
پىنوشتها
1-الكافى ج 4،ص 562
2-تاريخ المعالم المدينة المنوره،ص 125
3-عمدة الاخبار،ص 201
4-تاريخ المعالم المدينة المنوره،ص 153،154
5-التحفة اللطيفه،ج 1،ص 70
6-تاريخ المعالم المدينة المنوره،ص 147
7-الدر الثمين فى معالم دار الرسول الامين،ص 148
8-بحار الانوار،ج 97،ص 225
9-بحار الانوار،ج 82،ص 81
10-اعيان الشيعه،ج 8،ص 177;روضة المتقين،ج 14،ص 191;نك:مقدمه مسائل على بن
جعفر، ص 33;در كتاب تربت پاكان،ج 1،ص 51-42;شرح كاملى از بناى على بن جعفر قم
آمده است;و نيز نك:مستدرك الوسائل،ج 8،ص 177
