مساجد و اماكن متبرك جنوب مدينه
جنوب مدينه از نقاط پر آب و حاصلخيز مدينه به شمار مىآيد.با اين حال اين
منطقه نيز حره كوچكى دارد و از زمينهاى سنگلاخ بىبهره نيست.نخلستانهاى زيادى
هم در آن قرار دارد.اين منطقه به طور عمده شامل عصبه در جنوب غربى،قبا در جنوب
و قربان و عوالى در جنوب شرقى است.در اينجا مساجد و اماكن متبركه اين بخش را با
شرحى از مسجد قبا آغاز مىكنيم:
مسجد قبا
منقطه قبا در فاصله شش كيلومترى جنوب مسجد النبى قرار دارد و از نقاط خوش آب
و هوا و از جمله مناطق زراعى و پر آب اطراف مدينه به شمار مىآيد.به همين دليل
نخلستانهاى زيادى در قبا وجود داشته و دارد.اين منطقه به دليل واقع شدن در جنوب
شهر،اولين محلى بود كه از رسول خدا-ص-استقبال كرد.آن حضرت پس از رسيدن به
قبا،چند روزى را در آنجا بسر بردند تا آن كه امير مؤمنان،على-ع-و برخى ديگر از
اعضاى خانوادهاش به ايشان پيوستند،آنگاه همگى راهى يثرب شدند.
در چهار روزى كه رسول خدا-ص-در قبا بود،مسجدى در اين ناحيه بنا فرمود كه طى
آن تنها ديوارى از سنگهاى حره بر گرد آن كشيده شد.البته تا زمان توسعه وليد
مسجد سقف نداشتيا اگر هم داشت از همان شاخههاى خرما بود.
بنا به نقل روايات بسيار،مسجد قبا مصداق آيه« لمسجد اسس على التقوى من اول
يوم احق ان تقوم فيه » (1) مىباشد.اين آيه اشاره به اين نكتهكه
اين مسجد از روز نخست بر پايه تقوا ساخته شده و لذا سزاوار است تا رسول
خدا-ص-نه در مسجد ضرار در اين مسجد نماز بگزارد.به دليل نزول همين آيه در شان
مسجد قبا،در آن زمان مسجد قبا را به نام«مسجد التقوى»مىشناختند. (2)
اين آيه در برابر مسجد ضرار ساخته شده كه آن هم در قبا بوده و اساس آن بر
پايه نفاق ساخته شد.
همچنين نقل شده است كه آيه« فيه رجال يحبون ان يتطهروا و الله يحب المطهرين
» (3) در شان نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است.
بدين ترتيب،مسجد قبا نخستين مسجدى است كه رسول خدا-ص-آن را بنا كرده است.آن
حضرت درباره نماز خواندن در مسجد قبا فرمود:
«من تطهر فى بيته ثم اتى مسجد قباء فصلى فيه ركعتين كان كاجر عمرة.»
(4) «كسى كه خود را در خانهاش تطهير كند،آنگاه به مسجد قبا در آيد و دو
ركعت نماز بخواند،ثواب يك عمره را برده است.»
ورود رسول خدا-ص-را به قبا،دوشنبه دوازدهم يا چهاردهم ربيع الاول
دانستهاند.آن حضرت در اين چند روز ميهمان كلثوم بن هدم بود و در منزل سعد بن
خيثمه با مردم ملاقات مىكرد.اين دو منزل در سمت قبله مسجد قبا بوده و در توسعه
اخير مسجد قبا در درون مسجد قرار گرفته است.
رسول خدا-ص-بعدها نيز كه در مركز مدينه ساكن شد،هر هفته،گاه روزهاى شنبه و
گاه دوشنبه به قبا مىآمد و در اين مسجد نمازمىگزارد.ساكنان قبا نوعا از
چهرههاى بسيار خوب اصحاب آن حضرت بودند.
عمر بن عبد العزيز در آخرين دهه قرن اول هجرى،به دستور وليد بناى اوليه مسجد
قبا را تخريب كرد و از نو بنايى استوار بر پا نمود و براى آن رواقهايى نيز
ساخت.
مسجد قبا بعدها به دست جواد اصفهانى،يكى از وزراى حكام موصل،در سال 555 قمرى
باز سازى شد.آثار اين وزير در تمامى مكه و مدينه ديده مىشود و ما در اين كتاب
از چند مورد آنها ياد كردهايم.
مسجد قبا هميشه مورد توجه مسلمانان بوده و بارها تعميرات اساسى در آن صورت
گرفته است.در سال 1388 قمرى ملك فيصل رواقهاى آن را در جهتشرقى مسجد توسعه
داد. مسجد قبا يكى از مهمترين و زيباترين مساجدى است كه در محدوده فعلى مدينه
قرار دارد، چرا كه با توسعه شهر،قبا نيز در محدوده مدينه قرار گرفته است.بناى
جديد آن مربوط به سال 1406 هجرى قمرى مىباشد.كتيبهاى سنگى كه مربوط به اين
بازسازى است در بيرون مسجد نصب شده است.
مسجد جمعه
پيامبر-ص-در ادامه مسير از قبا به يثرب،در ميان قبيله بنى سالم براى نخستين
بار نماز جمعه را اقامه كرد و همين مساله سبب شد تا محل نماز خواندن رسول
خدا-ص-به عنوان«مسجد الجمعه»شناخته شود.نامهاى ديگر آن،«مسجد عاتكه»و«مسجد
الوادى»(وادى رانونا)است.اين مسجد نظير مسجد النبى از خشت و گل ساخته شده بود
و سقفى كوچك داشت.مسجد جمعه بعدها با سنگ ساخته شد،اما تا قرن هشتم مساحت آن
بسيار كم بود.در قرن نهم هجرى،مسجد باز سازى شد و طول آن از شمال به جنوب 10
متر و عرض آن از شرق به غرب 25/8 متر بوده و شبستان مسقفى نيز داشته است.اين
مسجد در دوره عثمانى اندكى بزرگتر و از اساس بنا شد.قبل از بازسازى جديد آن،سيد
حسن شربتلى كه اين مسجد در ميان باغ وى بوده آن را بازسازى مختصرى كرده
است.بناى فعلى آن،كه بسيار مجلل ساخته شده،از دوره سعودى است.
در برخى نقلها آمده است كه قبل از رسول خدا-ص-نيز مسلمانان مدينه،اقامه جمعه
مىكردهاند.اين مطلب چندان ثابتشده نيست.در هر حال،اولين نماز جمعه رسول
خدا-ص-در همين مسجد اقامه شده است. از طريق ياقوت حموى آگاهيم كه تا قرن هفتم
مسجد ضرار كه در برابر مسجد قبا از سوى منافقان در محله قبا ساخته شده به صورت
ويرانه بوده است.حموى مىگويد:زائرانى كه براى خواندن نماز به قبا مىآيند
نزديك مسجد ضرار رفته لگدى به آن مىزنند و مىروند.
خانه كلثوم بن هدم و سعد بن خيثمه
در منطقه قبا مكانهاى مختلفى وجود داشته كه مورد توجه زائران بوده
است.بسيارى از مساجد اكنون از ميان رفته است.
پيش از باز سازى جديد دو مسجد كوچك در سمت قبله مسجد قبا بوده يكى خانه
كلثوم بن هدم و ديگرى خانه سعد بن خيثمه كه هر دو در بازسازى جديد تخريب و گويا
در مسجد افتاده است.اين دو خانه محل فرود آمدن رسول خدا-ص-پس از هجرت و محل
زندگى شمارى از مهاجران نخست به مدينه بوده است.
سخاوى در قرن نهم نوشته است:در صحن مسجد محل فرود آمدن ناقه رسول خدا-ص-،در
سمت قبله آن خانه سعد بن خيثمه و كلثوم بن هدم و چاه اريس در برابر آن قرار
دارد. (5)
چاه اريس
اريس در لغت اهل شام،به معناى«فلاح»است.چاه مزبور را به نام«بئر
اريس»،«بئر خاتم»و«بئر النبى»هم مىنامند.چاه مزبور تا جايى كه به آب
مىرسيده پله داشته است.از اين چاه دهها بار در مصادر تاريخى و حديثى ياد شده
است.عمدهترين آنها اشاره به جريان افتادن خاتم رسول خدا-ص-در زمان عثمان و
توسط وى در آن چاه است.پس از آن بود كه هر چه مسلمانان كاوش كردند خاتم را
نيافتند.محل آن در غرب مسجد قبا بوده و تا پيش از بازسازى مسجد در چند سال اخير
محل آن كاملا مشخص بوده است.اكنون حوض و آبشارى در كنار مسجد قبا در ضلع غربى
آن هست كه بر اساس گفته يكى از شاهدان كه پيش از خرابى آن را ديده بود،به
احتمال بسيار قوى در همان محل چاه ساخته شده است.در امتداد آن خيابان،و باز در
آن سوى خيابان نخلستان است.آگاهيهاى داده شده نشان مىدهد كه چاه مزبور فاصله
بسيار اندكى از مسجد قبا داشته و پيش از خرابى بناى بسيار كوچكى بر روى چاه
بوده است.
مسجد بنات بنى النجار
مسجدى كوچك در فاصله تقريبى صد مترى،در شمال مسجد جمعه با مساحت تقريبى
دوازده متر مربع تا سال 1373 شمسى وجود داشت.اين مسجد از مساجد قديمى مدينه
بوده و شايع بوده كه دختران بنى نجار در اينجا ايستاده و وقتى رسول خدا-ص-وارد
قبا شدند سرود«طلع البدر علينا...»را مىخواندند.مسجد مزبور در ميان زمينى قرار
داشت و گويا به تحريك عوامل وهابى مسجد مزبور تخريب شده است.فاصله آن با مسجد
جمعه اندك بوده و شايد توجه برخى زائران به آن،سبب تحريك آنها در از بين بردن
اين مسجد شده است.گفتنى است كه تصوير اين مسجد در كتاب تاريخ معالم المدينة
المنوره،نوشته الخيارى هم آمده است.
مسجد بنى وائل
اين مسجد از مساجدى است كه رسول خدا-ص-در آن نماز خوانده.گويا بنى وائل كه
طايفهاى از اوس بوده در قبا بودهاند اما مطرى گفته كه محل آن در شرق مسجد
شمس;يعنى همان مسجد فضيخ بوده است. (6) امروزه اثرى از اين مسجد
نيست.
مسجد مصبح
از جمله مساجدى كه در قبا بوده مسجد مصبح است.خيارى نوشته است كه اين مسجد
بر فراز تلى است در قبا،در پشت مخازن آب چاه زرقاء.در پاورقى همان كتاب آمده
است كه اين مسجد هنوز باقى است،ساختمانى است بدون سقف در كنار مستودعات غسان در
قبا،در جنوب غربى مسجد قبا.در حاشيه غربى آن هم بناى مصبح و ثنية الوداع است كه
رسول خدا-ص-در آنجا مورد استقبال قرار گرفت. (7) اين غير از ثنية
الوداعى است كه در غرب مسجد النبى قرار داشته است.
مسجد العمره
مسجدى با نام مسجد العرفات يا مسجد العمره در طرف قبله مسجد قبا بوده است.
نامگذارى آن به مسجد عرفات را از آن روى دانستهاند كه زمانى در روز عرفه رسول
خدا-ص-در اينجا ايستاده بود.زمين آنچنان صاف شد كه حضرت از آنجا مردمانى را كه
در عرفاتوقوف كرده بودند مشاهده كردند.ابن جبير هم در سفرنامهاش از آن ياد
كرده و گفته است كه در انتهاى قريه قبا تلى است كه مشرف به عرفات است.او اين
مطلب را نيز افزوده است كه:از همانجا وارد دار الصفه مىشوند;جايى كه عمار و
دوستانش وقتى وارد مدينه شدند در آنجا بودند.الخيارى نوشته است كه مسجد مزبور
اكنون در پشت مدرسه قبا السعوديه است،اما پاورقى نويس نوشته است كه اين محل
اينك داخل ميدانى است كه در سمت قبله مسجد قباست. (8)
مسجد عتبان بن مالك
مسجد عتبان بن مالك نيز يكى از مساجد قبا بوده است.اين عتبان كه از نقباى
انصار بود،از رسول خدا-ص-خواست تا به منزل وى آمده براى وى مصلايى درست كند تا
وى در آن نماز بخواند;زيرا برخى اوقات سيل ميان او و مسجد محل فاصله
مىاندازد.رسول خدا-ص-به منزل وى رفته،و مسجدى در خانهاش برايش معين كرد.محل
آن در شمال مسجد جمعه بوده است.بر اساس گفته عباسى اين مسجد در سال 1036 هم
بازسازى شده اما اكنون اثرى از آن نيست. (9) حفظ اين محل به عنوان
محلى متبرك يكى از بهترين دلايل در اعتقاد تمامى نسلهاى مسلمان است كه از آغاز
تا زمان ياد شده،اعتقاد به متبرك بودن مكانهايى داشتهاند كه رسول خدا-ص-در
آنها نماز خوانده است.
مسجد بنى بياضه
از ديگر مساجد قبا مسجد بنى بياضه است ابن شبه گفته است كه رسول خدا-ص-در
آنجا نماز خواند.عباسى در قرن يازدهم نوشته است كه مسجد را يافته و در بناى
مجدد آن تا حد امكان كوشش كرد.محل آن در غرب مسجد قبا،در ميان مسجد التوبه و
مسجد بنى سالم(يعنى مسجد جمعه)مىباشد. (10)
مسجد النور يا مسجد فاطمه
اين مسجد را نيز در شمار مساجد قبا دانستهاند.عباسى از آن ياد كرده و نوشته
است:ما آن را به همان صورتى كه گفته بودند يافتيم.سيد زين الدين يمانى آن را
تجديد بنا كرده است. خداوند او را بهترين پاداش دهد. (11) اكنون از
اين مسجد اثرى در قبا نيست.
مسجد بنو انيف
مسجد طايفه بنو انيف در قبا،در سمت قبله مسجد قبا به سمت غرب در كنار چاه
عذق بوده و به نقل عباسى در نزديكى باغى بوده كه در زمان وى به«القائم»شهرت
داشته است. (12)
مسجد التوبه
منطقه عصبه در غرب مسجد قبا قرار داشته و از آبادترين مناطقاين ناحيه
است.زمانى كه مهاجران نخست به مدينه آمدند شمارى از آنان در اينجا بودند كه
سالم مولى حذيفه براى آنها نماز مىخواند.عباسى نوشته كه او جاى مسجد را يافته
كه نزديك بئر هجيم بوده است. (13) الخيارى نوشته است كه مسجد مزبور
در داخل باغ شيخ ابراهيم تركى مهندس مكانيك است كه در اداره عين الزرقاء مشغول
كار است.در كتاب الخيارى تصويرى از بناى مخروبه مسجد التوبه چاپ شده است.
(14) از اين مسجد با نام«مسجد العصبه»و«مسجد النور»هم ياد شده است.
خانه امام على-ع-
محلى در قبا به نام خانه امام على-ع-بوده است.علامه مير حامد حسين نوشته
است:«سپس به خانه على بن ابى طالب-ع-مشرف شدم،محل عبادت حضرت را در خانهاش
زيارت كردم و در آن مكان نماز گزاردم.جايگاهى در خانه حضرت قرار دارد كه گويند
حضرت زهرا-س-در آنجا با آسياب دستى آرد تهيه مىكرده.محل عبادت حضرت زهرا-س-را
نيز زيارت نمودم و در آن مكان نماز گزاردم. (15)
خانه امام سجاد-ع-
در امتداد شارع العوالى كه اكنون به عنوان شارع على بن ابى طالب-ع-نام
گرفته،زمانى كه به سمت قبا مىرويم در محله قربان،ساختمانى است با عنوان معهد
دار الهجره.در كنار آن(سمت راستساختمان)زمين فراخى است.بين اين زمين و
معهد،ساختمانى است كوچك بدون در ورودى;يعنى به تمام معنا مسدود است.بنا به نقل
برخى،در گذشته مشهور بوده كه اينجا خانه امام سجاد-ع-بوده است.جلوى آن زمين
باز،زمين فوتبال و برابر اين زمين و معهد هم خيابان است.پشت آن خانه هم نخلستان
است.در منابع مكتوب به چيزى در اين باره بر نخورديم.
مسجد و مشربه ام ابراهيم
مشربه،يعنى بستان.در اين محل ماريه قبطيه،ابراهيم فرزند رسول خدا-ص-را به
دنيا آورده است.اين مشربه در شمال بنى قريظه در حره شرقى قرار گرفته است كه به
آن«دشت»نيز مىگويند.
مشربه ام ابراهيم از جاهايى است كه در روايت امام صادق-ع-رفتن به آنجا و
نماز خواندن در آنجا به عقبة بن خالد توصيه شده و حضرت فرموده است كه:«و هى
مسكن رسول الله و مصلاه.» (16) فيروز آبادى درباره مشربه نوشته
است:اين مشربه مسجدى است كه در شمال منطقه متعلق به بنى قريظه نزديك حره شرقى
كه به آن دشت گفته شده واقع است و ميان نخلستانهايى است كه متعلق به سادات
قاسمى از بنى قاسم بن ادريس بن جعفر برادر امام حسن عسكرى-ع-بوده است.
الخيارى از معاصرين نوشته است:اين مسجد و مشربه اكنون با يك جاده آسفالته
محاصره شده و اطراف آن قبرستان اهالى آنجاست.اومىافزايد:محل آن سمت چپ كسى است
كه از بيمارستان الزهراء عازم بيمارستان وطنى در نيمه راه است.در آنجا يك جاده
فرعى است كه به اندازه صد متر با خيابان فاصله دارد.مشربه در آنجا واقع شده
است. (17) در حال حاضر آثار بناى مشربه از بين رفته و صورت يك
قبرستان باقى مانده است.خيارى تصويرى از بناى مشربه را در كتاب خود آورده
است.تصويرى ديگر از آن در كتاب المدينة بين الماضى و الحاضر(ص 426)چاپ شده است.
اين مكان متبرك تا سالهاى اخير همچنان برقرار بوده است.شنقيطى نوشته است كه
در سال 1405 به آنجا رفته و آن را زيارت كردهاست.وى افزوده است كه:«اخيرا به
خاطر كارهاى بدعت آميز شيعيان ايرانى،آنجا بسته شده است!!»قاعدتا مىبايد بين
سالهاى 1366 تا سال 1369 تخريب شده باشد;يعنى سالهايى كه ايرانيها از رفتن به
حج منع شدند.
گويا در اطراف بناى مشربه و در قبرستان سه صورت قبر بوده كه شهرت داشته;يكى
از آنها متعلق به نجمه مادر امام رضا-ع-است و ديگرى حميده بربريه.مؤلف اين سطور
اين مطلب را بطور مستند در كتابى نديده است.
گفتنى است كه در منابع شيعه،زيارت مشربه ام ابراهيم و نماز خواندن در آنجا
تاكيد شده است. (18)
مسجد فضيخ
درباره فضيخ گفته شده است كه نام درخت نخل بوده و يا اشاره به مسكرى است كه
از درخت نخل گرفته مىشد.در جريان غزوه بنى نضير رسول خدا-ص-در آنجا خيمهاى
داشته و بدين مناسبت آن مكان را مسجد فضيخ ناميدهاند.طبق روايتى از امام
صادق-ع-نامگذارى اين مسجد بدان جهت بوده كه در آنجا درخت فضيخ قرار داشته است.
مسجد فضيخ در ميان نخلستانها،در شرق مسجد قبا و منطقه عوالى واقع شده و
رواقى به طول 19 متر و عرض 4 متر دارد و صحن آن نيز با همان طول و عرض 14 متر
است.اين مسجد بارها بازسازى شده و هميشه مورد توجه مسلمانان،به ويژه
شيعيان،بوده است.
در چند روايت از روايات امامان-عليهم السلام-از آن به عنوان مسجدى كه بايد
زيارتش كرد ياد شده است. (19) محل اين مسجد در خيابان عوالى،پيش از
مستشفى الوطنى(دست راست كسى كه به سمت عوالى مىرود)قرار دارد.از ابتداى
خيابان،از ابتداى فرعى،تا محل مسجد سيصد متر است.اكنون مسجد بدون امام جماعت
است و زائران فراوانى از كشورهاى مختلف دارد.
پىنوشتها
1-توبه:108
2-تاريخ المدينة المنوره،ج 1،ص 55
3-توبه:108
4-تاريخ المدينة المنوره،ج 1،ص 41
5-التحفة اللطيفة،ص 70
6-عمدة الاخبار،ص 205
7-تاريخ المعالم المدينة المنوره،ص 125
8-تاريخ المعالم المدينة المنوره،ص 125،126
9-تاريخ المعالم المدينة المنوره،ص 155
10-عمدة الاخبار،ص 206
11-عمدة الاخبار،ص 200،201
12-عمدة الاخبار،ص 203
13-عمدة الاخبار،ص 202
14-تاريخ المعالم المدينة المنوره،ص 150
15-فصلنامه«ميقات حج»،ش 14،ص 166
16-الكافى،ج 4،ص 560
17-تاريخ المعالم المدينة المنوره،ص 121 و 122
18-بحار الانوار،ج 97،ص 235
19-بحار الانوار،ج 63،ص 487،ج 81،ص 82،ج 96،ص 335،ج 97،ص 213،214،216،224
