تفسير نور
(جلد ششم)

حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ محسن قرائتى

- ۳ -

(40)دُونِهِ إِلاَّ اءَسْمَآءً سَمَّيْتُتُموهَآ اءَنتُمْ وَ ءَابَآؤُكُم مَّآ اءَنزَلَ اُ بِهَا مِن سُلْطَنٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلا لِلَّهِ اءَمَرَ اءَلا تَعْبُدُوَّاْ إِلاَّ إِيَّاهُ ذَ لِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لَكِنَّ اءَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ
ترجمه : شما غير از خداوند چيزى را عبادت نمى كنيد مگر اسم هايى (بى مسمّا) كه شما و پدرانتان نامگذارى كرده ايد (و) خداوند هيچ دليلى (برحقانيت ) آن نفرستاده است . كسى جز خداوند حق فرمانروايى ندارد، او دستور داده كه او را نپرستيد. اين دين پا بر جاى و استوار است ولى اكثر مردم نمى دانند.
پيام ها : 
1- معبودهايى غير او واقعى نيستند، بلكه ساخته خيال شما و نياكان شماست . ( ماتعبدون الا اسماء سمّيتموها انتم و اباؤ كم )
2- عقايد آدمى بايد متكى بر دليل وبرهان عقلى يا نقلى باشد. ( من سلطان )
3- در برابر هيچ فرمانِ غير الهى ، كرنش نكيند. زيرا فرمان دادن تنها حق خداوند است . ( ان الحكم الاّ )
4- هر قانونى جز قانون الهى ، متزلزل است . ( ذلك الدين القيّم )
5- جهل و نادانى ، زمينه ساز پيدايش شرك است . ( لا يعلمون )
6- بيشتر مردم جاهلند. ( اكثر النّاس لا يعلمون ) (يا جاهل بسيط كه به جهل خود آگاه است يا جاهل مركب كه خيال مى كند، مى فهمد ولى در واقع نمى داند).
7- بسيارى از قدرت ها، سازمان ها، مؤ سسات ، سمينارها، قطعنامه ها، ملاقات ها و حمايت ها و محكوميت ها و عناوين و القاب ديگر، اسمهاى بى مسمّى و بت هاى مدرن روزگار ما هستند كه خود ساخته ايم و به جاى خدا، دنباله رو آنان شده ايم . ( ما تعبدون ... اسماء سمّيتموها )
(41) يَصَحِبَىِالسِّجْنِ اءَمَّآ اءَحَدُكُمَا فَيَسْقِى رَبَّهُ خَمْراً وَاءَمَّا الاَْخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَاءْكُلُ الطَّيْرُ مِن رَّاءْسِهِ قُضِىَ الاَْمْرُ الَّذِى فِيهِ تَسْتَفْتِيَانِ
ترجمه : اى دوستان زندانيم ، امّا يكى از شما (آزاد مى شود) و به ارباب خود شراب مى نوشاند و ديگرى به دار آويخته مى شود (و آنقدر بالاى دار مى ماند) كه پرندگان (با نوك خود) از سر او مى خورند، امرى كه درباره آن از من نظر خواستيد حتمى و قطعى است .
نكته ها : 
O كلمه ى (( ربّ)) به حاكم ، مالك و ارباب نيز اطلاق مى شود. مثل ، ((ربّ الدار)) يعنى صاحب خانه . پس جمله ى ((فيسقى ربّه خمرا)) يعنى به ارباب خود شراب مى دهد.
پيام ها : 
1- بعضى از رؤ ياها اگر چه از شخص غير موّحد باشد، مى تواند تعبير مهمّى داشته باشد. (فيسقى ربّه خمراً )
2- كرامت افراد را رعايت كنيد هر چند در خط فكرى شما نباشند.( يا صاحبى )
3- تعبير خواب يوسف پيش بينى و حدس نيست ، بلكه خبر قطعى از جانب خداست . ( قضى الامر )
4- نوبت مراعات شود.( اما احدكما... ) (اوّل كسى كه زودتر خوابش را گفته است )
(42) وَقَالَ لِلَّذِى ظَنَّ اءَنَّهُ نَاجٍ مِّنْهُمَا اذْكُرْنِى عِنْدَ رِبِّكَ فَاءَنسَهُ الشَّيْطَنُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِى السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ
ترجمه : و (يوسف ) به آن زندانى كه مى دانست آزاد مى شود گفت : ((مرا نزد ارباب خود بياد آور)) (ولى ) شيطان يادآورى به اربابش را از ياد او برد، در نتيجه (يوسف ) چند سالى در زندان ماند.
نكته ها : 
O كلمه ى (( ظنّ)) به معناى اعتقاد و علم نيز استعمال شده است . زيرا در آيه قبل يوسف به صراحت و قاطعيت از آزادى يكى و اعدام ديگرى خبر داده است . بنابراين ((ظنّ)) در اينجا به معناى گمان همراه با شك نيست .
O كلمه ى ((بضع )) به عدد زير ده گفته مى شود و اكثر مفسرين مدت زندان حضرت يوسف را هفت سال گفته اند. (وا اعلم )
O در بعضى تفاسير جمله ((فانسيه الشيطان )) را اينگونه ترجمه كرده اند كه ((شيطان ياد پروردگار را از ذهن يوسف برد و او به جاى استمداد از خداوند به ساقى شاه توجه كرد)) و اين براى يوسف ترك اولى بود و لذا سال هاى ديگرى را نيز در زندان ماند. امّا صاحب تفسير الميزان مى نويسد: اينگونه روايات خلاف قرآن است چون قرآن يوسف را از مخلصين دانسته و شيطان به مخلصين نفوذ ندارد. به علاوه در دو آيه بعد آمده كه (قال الذى نجا منهما وادّكر بعد امّة ) فراموش كننده بعد از مدتها يوسف را به خاطر آورد، از اين معلوم مى شود كه فراموشى مربوط به ساقى بوده است نه يوسف .
پيام ها : 
1- انبيا نيز از طرق معمول ، براى حل مشكلات خود اقداماتى را انجام مى داده اند، و اين با توحيد و توكل منافاتى ندارد. ( اذكرنى عند ربك )
2- هر تقاضايى رشوه نيست . ( اذكرنى عند ربك ) يوسف براى ارشاد وتعبير خواب ، مزد و رشوه اى درخواست نكرد، بلكه گفت : به شاه مظلوميتم برسان .
3- معمولاً افراد بعد از رسيدن به پست و مقام و رفاه ، دوستان قديمى را به فراموشى مى سپارند. ( فانسيه الشيطان )
4- خروج يوسف از زندان و رفع اتهام از او، با اهداف شيطان ناسازگار بود، لذا دسيسه نمود. ( فانساه الشيطان )
(43) وَقَالَ الْمَلِكُ إِنِّىَّ اءَرَى سَبْعَ بَقَرَ تٍ سِمَانٍ يَاءْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَ سَبْعَ سُنبُلَت ٍخُضْرٍ وَ اءُخَرَ يَابِسَتٍ يََّاءَيُّهَا الْمَلاَ اءَفْتُونِى فِى رُءْيَىَ إِن كُنتُمْ لِلرُّءْيَا تَعْبُرُونَ
ترجمه : و (روزى ) پادشاه (مصر) گفت : من هفت گاو فربه كه هفت گاو لاغر آنها را مى خورند وهفت خوشه ى سبز و(هفت خوشه ى ) خشكيده ى ديگر را (در خواب ) ديدم ، اى بزرگان قوم ! اگر تعبير خواب مى كنيد درباره ى خوابم به من نظر دهيد.
نكته ها : 
O تاكنون در اين سوره ، سه خواب مطرح شده است ؛ خواب خود يوسف ، خواب دو رفيق زندانى و خواب پادشاه مصر.
در تورات آمده ؛ پادشاه يك نوبت در خواب ديد گاوهاى لاغر گاوهاى فربه را مى خورند و نوبت ديگر، خوشه ى سبز در كنار خوشه هاى خشكيده را ديد. ⁽⁴⁹⁾O درباره ى اينكه عزيز مصر همان پادشاه مصر است يا دو نفر هستند، گفتگو و اختلاف نظر است كه ما از آن مى گذريم ، زيرا نقشى در بحث ندارد.
O در كتاب روضه ى كافى آمده ؛ خواب ديدن سه نوع است : گاهى بشارت الهى ، گاهى ايجاد وحشت از شيطان و گاهى خواب هاى بى سروته وپريشان .⁽⁵⁰⁾
پيام ها : 
1- خداوند با خواب ديدن يك شاه ظالم ، (به شرطى كه تعبير كننده اش يوسف باشد) ملّتى را از قحطى نجات مى دهد. ( قال الملك انى ارى )
2- پادشاه مصر، روياى شگفت خويش را به طور مكرر ديده بود. ( ارى )
3- روسا و قدرتمندان با اندك خاطره ى ناگوارى ، احساس خطر مى كنند كه مبدا قدرت از آنها گرفته شود. ( قال الملك انى ارى ... افتونى )
4- براى تعبير خواب ، بايد به اهل آن مراجعه كرد و نبايد به تعبير هركس توجه نمود. ( اءفتونى .... ان كنتم للرؤ يا تعبرون )
(44) قَالُوَّاْ اءَضْغَثُ اءَحْلَمٍ وَمَا نَحْنُ بِتَاءْوِيلِ الاَْحْلَمِ بِعَلِمِينَ 
ترجمه : (اطرافيان پادشاه ) گفتند: خواب هايى پريشان است و ما به تعبير خواب هاى آشفته دانا نيستيم .
نكته ها : 
O كلمه ى (( اضغاث )) جمع ((ضَغث )) به معناى مخلوط كردن و ((ضِغْث )) به معناى دسته چوب مختلط است .
كلمه ى ((احلام )) جمع ((حلم )) به معناى خواب پريشان است . ((اضغاث احلام )) يعنى خواب هاى پراكنده ودرهمى كه معّبر نمى تواند سرنخى از آنرا به دست آورد.
پيام ها : 
1- ندانستن و جهل خود را توجيه نكنيد. (اشراف چون تعبير صحيح خواب را نمى دانستند گفتند: خواب شاه پريشان است .) (قالوا اضغاث احلام )
2- كار را بايد به كاردان سپرد. (كارشناس تعبير مى كند، ولى غير كارشناس مى گويد خواب پريشان و غير قابل تعبير است ) ( ما نحن بتاءويل الاحلام بعالمين )
(45) وَقَالَ الَّذِى نَجَا مِنْهُمَاوَادَّكَرَبَعْدَاءُمَّةٍاءَنَاْ اءُنَبِّئُكُم بِتَاءْوِيلِهِ فَاءَرْسِلُونِ 
ترجمه : و آن كس از آن دو (زندانى ) كه نجات يافته بود، پس از مدتى (يوسف را) به خاطر آورد، و (به عزيز مصر) گفت : مرا (به سراغ يوسف ) بفرستيد تا (از تعبير خواب ) شما را با خبر كنم .
نكته ها : 
O ((اُمّة )) گرچه به معناى اجتماع مردم است ، ولى در اينجا به اجتماع روزها (مدّتها) اطلاق شده است .⁽⁵¹⁾
پيام ها : 
1- خوبى ها دير يا زود اثر خود را نشان مى دهند. ( وادّكر بعد اُمة )
2- آگاهان را به جامعه معرفى كنيد تا مردم از آنان بهره مند شوند. ( فارسلون )
3- بعضى از كارشناسان در انزوا به سر مى برند، از آنان غافل نشويد. ( فارسلون )
(46) يُوُفُ اءَيُّهَا الصِّدِّيقُ اءَفْتِنَا فِى سَبْعِ بَقَرَتٍ سِمَانٍ يَاءْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَاف ٌوَسَبْعِسُنبُلَتٍ خُضْرٍ وَ اءُخَرَ يَابِسَتٍ لَّعَلِّىَّ اءَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ
ترجمه : (فرستاده شاه وارد زندان شد و گفت :) اى يوسف ، اى مرد راستگوى درباره ى (اين خواب كه ) هفت گاو فربه هفت گاو لاغر مى خورند و هفت خوشه ى سبز و (هفت خوشه ى ) خشكيده ديگر، به ما نظر بده تا به سوى مردم برگردم ، شايد آنان (از اسرار خواب ) آگاه شوند.
نكته ها : 
O (( صدّيق )) به كسى گفته مى شود كه گفتار و رفتار و اعتقادش ، همديگر را تصديق كنند. دوست يوسف چون رفتار و كلام يوسف را در زندان ديده بود و از سوى ديگر، تعبيرهاى خواب او نسبت به خودش و دوستش را مطابق واقع ديده بود يوسف را صدّيق صدا زد.
O ((صدّيق )) از جمله القابى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله به حضرت على عليه السلام داده است .⁽⁵²⁾
O جمله ((لعلهم يعلمون )) احتمال دارد به معنى واقف شدن مردم به وجود ارزشى يوسف باشد. يعنى ؛ به سوى مردم برگردم تا آنها بدانند كه تو چه گوهرى هستى .
پيام ها : 
1- قبل ازدرخواست سزاوار است از كمالات شخص تجليل شود.( ايّها لصديق )
2- سؤ الات و مشكلات خود را از افراد خوش سابقه و صدّيق بپرسيد. ( ايّها الصديق اءفتنا )
(47) قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَاءَباً فَمَا حَصَدتُّمْ فَذَرُوهُ فِى سُنبُلِهِ إِلا قَليلاً مِّمَّاتَاءْكُلُونَ
ترجمه : (يوسف در جواب ) گفت : هفت سال پى درپى كشت كنيد و آنچه را درو كرديد، جز اندكى را كه مى خوريد، در خوشه اش كنار بگذاريد.
نكته ها : 
O يوسف عليه السلام بدون گلايه و شكوه از رفيق كه چرا او را فراموش كرده و بدون آنكه قيد و شرطى براى تعبير خواب پادشاه تعيين كند، فورى به تعبير خواب پرداخت ، زيرا كتمان دانش به ويژه در هنگام نياز جامعه به آن ، امرى به دور از شاءن انسان هاى پاك و نيكوكار است .
O يوسف به جاى تعبير خواب ، راه مقابله با قحطى را با برنامه اى روشن بيان كرد تا نشان دهد علاوه بر علم تعبير خواب ، قدرت برنامه ريزى و مديريت دارد.
O علم كشاورزى و سياست ذخيره سازى و لزوم صرفه جويى در مصرف از اين آيه استفاده مى شود.
پيام ها : 
1- مردان خدا بايد براى رفاه مردم ، فكر كنند و طرح دراز مدت و كوتاه مدت داشته باشند. ( تزرعون سبع سنين )
2- گندم اگر به خوشه باشد بر عمرش اضافه مى شود. ( ذروه فى سنبله )
3- مى توان با برنامه ريزى ، خود را براى مقابله با حوادث طبيعى همچون قحطى ، زلزله و سيل آماده كرد. ( فذروه فى سنبله )
4- برنامه ريزى و تدبير براى آينده ، منافاتى با توكل و تسليم در برابر امر خدا ندارد. ( فذروه فى سنبله ) (با تدبير به استقبال تقدير برويم )
5- طرحها بايد قابليت عملى داشته باشند. ( فذروه فى سنبله ) (بهترين شيوه عملى در آن زمانِ بدون سيلو و تكنولوژى ، واگذاردن گندم در خوشه بود.)
6- هر تلخى بد نيست . همين قحطى مقدمه ى حاكميت يوسف شد وهمچنين مقدمه صرفه جويى وكار بيشتر در ميان مردم گشت . ( تزرعون ، فذروه ، الاّقليلا )
7- صرفه جويى امروز خودكفايى فردا و اسراف امروز نيازمند شدن فردا را به دنبال دارد. ( قليلاً ممّا تاءكلون )
8- آينده نگرى و برنامه ريزى بلند مدت براى مقابله با مشكلات اقتصادى جامعه ، لازمه مديريت كشور است . ( تزرعون ... فذروه ... الاّ قليلا )
9- كنترل حكومت بر روند توليد و توزيع ، در شرايط بحرانى امرى ضرورى است . ( تزرعون ... فذروه ... )
10- روياى كافران نيز مى تواند بيانگر واقعيت ها و حاوى د-ستورالعمل هايى براى حفظ جامعه باشد.
(48) ثُمَّ يَاءْتِى مِن بَعْدِ ذَلِكَ سَبْعٌ شِدَادٌ يَاءْكُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلا قَلِيلاً مِّمَّا تُحْصِنُونَ
ترجمه : سپس بعد از آن ، هفت سال سخت مى آيد كه مردم آنچه را برايشان از پيش ذخيره كرده ايد خواهند خورد جز اندكى كه (براى بذر) حفظ مى كنيد.
(49) ثُمَّ يَاءْتِى مِن بَعْدِ ذَلِكَ عَامٌ فِيهِ يُغَاثُ النَّاسُ وَ فِيهِ يَعْصِرُونَ 
ترجمه : سپس بعد از آن سالى فرا مى رسد كه به مردم در آن سال باران مى رسد (و مشكل قحطى تمام مى شود) و در آن سال مردم (بخاطر وسعت و فراوانى ، از ميوه ها و دانه هاى روغنى ) عصاره مى گيرند.
نكته ها : 
O (( يغاث الناس )) يا از ((غوث )) است يعنى مردم از جانب خداوند يارى مى شوند و مشكلات 14 ساله تمام مى شود و يا از ((غيث )) است يعنى باران مى بارد و حوادث تلخ پايان مى پذيرد. ⁽⁵³⁾
O هفت گاو فربه و لاغر و هفت خوشه سبز و خشك كه در خواب آمده بود، توسط يوسف به 14 سال نعمت و قحطى تعبير شد، امّا سال پانزدهم كه سال نزول باران و فراوانى بود ودر خواب پادشاه نيامده بود، خبر از غيب است كه يوسف از جانب خداوند مطرح كرد، تا زمينه را براى اعلام نبوتش فراهم نموده باشد. (ثمّ ياتى من بعد ذلك عام ... )
O شرايط يك مديريت كارآمد در جامعه :
1- اعتماد مردم . ( انا لنريك من المحسنين )
2- صداقت . ( يوسف ايها الصديق )
3- علم و دانايى . ( علّمنى ربّى )
4- پيش بينى صحيح . ( فذروه فى سنبله )
5- اطاعت مردم . زيرا مردم طرح يوسف را اجرا كردند.
پيام ها : 
1- پس انداز وبرنامه ريزى براى ايام ناتوانى ارزشمند است . ( سبع شدادياءكلن ماقدمتم )
2- در مصرف مقدارى را براى بذر وسرمايه ذخيره كنيد.⁽⁵⁴⁾ ( الاّ قليلاً ممّا تحصنون )
3- رؤ ياها مى تواند بازگو كننده ى رخدادهاى آينده و رموز راهگشا براى انسان باشد. ( يغاث الناس و فيه يعصرون )
(50) وَقَالَ الْمَلِكُ ائْتُونِى بِهِ فَلَمَّا جَآءَهُ الرَّسُولُ قَالَ ارْجِعْ إِلَى رَبِّكَ فَسْئَلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ الَّتِى قَطَّعْنَ اءَيْدِيَهُنَّ إِنَّ رَبِّى بِكَيْدِهِنَّ عَلِيمٌ
ترجمه : و پادشاه گفت : او را نزد من آوريد، پس چون فرستاده ى شاه نزد وى آمد (يوسف ) گفت : نزد آقاى خود برگرد و از او بپرس كه ماجراى آن زنانى كه دستانشان را بريدند چه بود؟ همانا پرودگار من به حيله آنان آگاه است .
نكته ها : 
O يوسف عليه السلام با تعبير خواب پادشاه و ارائه برنامه اى سنجيده ، آن هم بدون توقع و قيد و شرطى ، ثابت كرد كه او يك مجرم وزندانى عادى نيست ، بلكه انسانى فوق العاده وداناست .
O وقتى فرستاده ى شاه به سوى يوسف آمد، فوراً از خبر آزادى استقبال نكرد، بلكه درخواست كرد كه پرونده سابق دوباره بررسى شود، زيرا او نمى خواست مشمول عفو شاهانه شود، بلكه مى خواست بى گناهى وپاكدامنى او ثابت شود و به شاه بفهماند كه در رژيم او تا چه اندازه فساد و بى عدالتى حاكم شده است .
O شايد يوسف به خاطر رعايت احترام عزيز مصر، از همسر او نام نبرد و اشاره به مجلس ميهمانى كرد. ( قطّعن ايديّهنّ )
O در حديث مى خوانيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: از صبر يوسف در شگفتم كه هرگاه عزيز مصر نياز به تعبير خواب پيدا كرد نگفت : تا از زندان آزاد نشوم نمى گويم ، امّا همين كه خواستند او را آزاد كنند بيرون نيامد تا رفع تهمت شود.⁽⁵⁵⁾
پيام ها : 
1- مغزهايى كه كشور بدانها احتياج دارد و زندانى هستند، اگر مرتكب جنايتى نشده اند، بايد با كمك دولت آزاد شوند. ( قال الملك ائتونى به )
2- آزادى به هر قيمتى ارزش ندارد، اثبات بى گناهى مهمتر از آزادى است . ( ارجع الى ربّك فسئله )
3- يوسف اول ذهن مردم را پاك كرد، بعد مسئوليت پذيرفت . ( مابال النّسوة )
4- دفاع از آبرو و حيثيت ، واجب است . ( ما بال النّسوة )
5- زندانى كه عليرغم آزادى ، پيشنهاد بررسى پرونده را مى دهد، پاك است . ( فسئله )
6- در توطئه ى حبس يوسف ، تمام زنان نقش داشته اند. ( كيدهن )
7- يوسف در پيامش به پادشاه ، به او گوشزد كرد كه بعد از آزادى ، وى را ربّ و مالك خود نخواهد دانست و خود را بنده ى او نمى داند، بلكه خدا را ربّ خود مى داند. ( انّ ربّى بكيدهن عليم )
(51) قَالَ مَا خَطْبُكُنَّ إِذْ رَوَدتُّنَّ يُوسُفَ عَن نَّفْسِهِ قَلْنَ حَشَ لِلَّهِ مَا عَلِمْنَا عَلَيْهِ مِن سُوَّءٍقَالَتِ امْرَاءَتُ الْعَزِيزِ الَْنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ اءَنَاْ رَوَتُّهُ عَن نَّفْسِهِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الصَّدِقِينَ
ترجمه : (پادشاه به زنان ) گفت : وقتى از يوسف كام مى خواستيد چه منظور داشتيد؟ زنان گفتند: منزه است خدا، ما هيچ بدى از او نمى دانيم . همسر عزيز گفت : اكنون حقيقت آشكار شد من (بودم كه ) از او كام خواستم وبى شك او از راستگويان است .
نكته ها : 
O كلمه ى (( خطب )) دعوت شدن براى امر مهم را گويند. ((خطيب )) كسى است كه مردم را به هدفى بزرگ دعوت مى كند. كلمه ى ((حصحص )) از ((حصّه )) يعنى جدا شدن حق از باطل است .⁽⁵⁶⁾
O در اين ماجرا يكى از سنت هاى الهى محقق شده است ، كه به خاطر تقواى الهىگشايش ايجاد مى شود. ⁽⁵⁷⁾
پيام ها : 
1- گاهى كه گره ، كور مى شود شخص اوّل كشور بايد خود پرونده را بررسى و دادگاه تشكيل دهد. ( قال ما خطبكنّ )
2- افراد متهم را دعوت كنيد تا از خود دفاع كنند. ( ما خطبكنّ ) حتى زليخا نيز حضور داشت . ( قالت امراة العزيز )
3- همراه با تلخى ها شيرينى هاست . ( اراد باهلك سوءً )در برابر ( ما علمنا عليه من
سوء ) آمده است .
4- حق براى هميشه ، مخفى نمى ماند. ( الان حصحص الحقّ )
5- وجدان ها روزى بيدار شده و اعتراف مى كنند. ( انا راودته ) چنانكه فشار جامعه و محيط، گردنكشان را به اعتراف وادار مى كند. (همسر عزيز همين كه ديد تمام زنان به پاكدامنى يوسف اقرار كردند، او نيز به اعتراف گردن نهاد.)
(52) ذَلِكَ لِيَعْلَمَ اءَنِّى لَمْ اءَخُنْهُ بِالْغَيْبِ وَاءَنَّ اَ لاَ يَهْدِى كَيْدَ الْخَآئِنِينَ 
ترجمه : (يوسف گفت :) اين (اعاده حيثيت ) براى آن بود كه (عزيز) بداند من در نهان به او خيانت نكرده ام و قطعاً خداوند نيرنگ خائنان را به جايى نمى رساند.
نكته ها : 
O در اينكه اين آيه كلام يوسف عليه السلام است و يا ادامه كلام همسر عزيز مصر، دو نظر وجود دارد؛ برخى از مفسران ⁽⁵⁸⁾ آن را ادامه سخن يوسف مى دانند و برخى ديگر،⁽⁵⁹⁾ ادامه سخنان همسر عزيز مصر مى شمارند. ولى با توجه به محتواى آيه ، نظر اوّل درست است و نمى تواند كلام همسر عزيز مصر باشد. زيرا چه خيانتى بالاتر از اينكه يك نفر بى گناه ، سالها در زندان بماند.
O يوسف عليه السلام با اين سخن ، دليل تاءخير خودش را براى خروج از زندان ، بررسى مجدد پرونده و اعاده ى حيثيت مطرح مى كند.
پيام ها : 
1- شخص كريم درصدد انتقام نيست ، به دنبال حيثيت و كشف حقيقت است . ( ذلك ليعلم )
2- نشان ايمان واقعى ، خيانت نكردن در پنهانى وخفاست . ( لم اخنه بالغيب )
3- سوء قصد به همسر مردم ، خيانت به مرد است . ( لم اَخنه )
4- خائن براى كار خويش يا توجيه خلافش ، نقشه مى كشد. ( كيد الخائنين )
5- خائن به نتيجه نمى رسد و خوش عاقبت نيست . آرى ! اگر ما پاك باشيم ؛ ( لماخنه بالغيب ) خداوند اجازه نمى دهد، ناپاكان آبروى ما را برباد دهند. ( انّ ا لايهدى كيد الخائنين )
6- يوسف تلاش مى كرد تا پادشاه را متوجه سازد كه اراده ى خداوند و سنت الهى ، نقش تعيين كننده اى در حوادث و رخدادها دارد. ( انّ ا لايهدى ... )
(53) وَمَآ اءُبَرِّئُ نَفْسِىَّ إِنَّ النَّفْسَ لاََمَّارةُ بِالسُّوَّءِ إِلا مَا رَحِمَ رَبّى إِنَّ رَبِّى غَفُورٌ رَّحِيمٌ
ترجمه : و من نفس خود را تبرئه نمى كنم ، چرا كه نفس آدمى بدون شك همواره به بدى امر مى كند، مگر آن كه پروردگارم رحم كند كه همانا پروردگار من آمرزنده ى مهربان است .
نكته ها : 
O در قرآن براى نفس ، حالاتى بيان شده كه به بعضى از آن اشاره مى شود؛
1- نفس امّاره كه انسان را به سوى زشتى ها سوق مى دهد و اگر با عقل و ايمان مهار نشود، انسان يكباره سقوط مى كند.
2- نفس لوّامه ، حالتى است كه انسان خلافكار خود را ملامت و سرزنش مى كند و اقدام به توبه و عذرخواهى مى كند. و در سوره قيامت از آن ياد شده است .
3- نفس مطمئنّه ، حالتى است كه تنها انبيا و اوليا وتربيت شدگان واقعى آنان ، دارند ودر هر وسوسه وحادثه اى پيروزمندانه بيرون مى آيند ودلبسته ى خدايند.
O يوسف عليه السلام عدم خيانت و سربلندى خود را در اين آزمايش مرهون لطف و رحم خداوند مى داند وبه عنوان يك انسان كه داراى طبيعت انسانى است خود را تبرئه نمى كند.
O در روايات متعدد خطرات نفس و تبرئه آن و رضايت از نفس مطرح شده و راضى بودن از نفس را نشانه ى فساد عقل و بزرگترين دام شيطان دانسته اند.⁽⁶⁰⁾
پيام ها : 
1- هرگز خود را به پاكى مستائيد و تبرئه نكنيد. ( ما اُبرّى نفسى )
2- انسان به طور طبيعى وغريزى ، اگر در مدار لطف حق قرار نگيرد، گرايش منفى دارد. ⁽⁶¹⁾ ( لامّارة بالسّوء ) 3 يوسف تحت تربيت مخصوص خداست . كلمه ( ربّى ) تكرار شده است .
4- تنها رحمت او مايه نجات است . اگر انسان به حال خود رها شود، سقوط مى كند. ( الاّ ما رحم )
5- نفس خواهش خود را تكرار مى كند تا گرفتارت كند. ( لامّارة )
6- خطر هواى نفس جدّى است به آن ساده ننگريد. ( انّ النفس لامّارة بالسوء )⁽⁶²⁾
7- عليرغم تمام خطرات ، از رحمت او ماءيوس نشويد. ( غفور رحيم )
8- شرط كمال آن است كه حتى اگر همه مردم او را كامل بدانند او خود را كامل نداند. در ماجراى حضرت يوسف عليه السلام برادران ، همسر عزيز مصر، شاهد، پادشاه ، شيطان ، زندانيان همه گواهى به كمال او مى دهند ولى خودش مى گويد: ( ما اُبَرى نفسى )
9- بخشودگى ، مقدمه ى دريافت رحمت الهى است . اول مى فرمايد: ( غفور ) بعد مى فرمايد: ( رحيم )
10- انبيا با آنكه معصومند، اما غرائز انسانى دارند. ( انّ النفس لامّارة بالسوء )
11- مربّى بايد رحمت و بخشش داشته باشد.( انّ ربى غفور رحيم )
(54) وَ قَالَ الْمَلِكُ ائْتُونِى بِهِ اءَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِى فَلَمَّا كَلَّمَهُ قَالَ إِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنَامَكِينٌ اءَمِينٌ
ترجمه : و پادشاه گفت : يوسف را نزد من آوريد تا وى را (مشاور) مخصوص خود قرار دهم . پس چون با او گفتگو نمود، به او گفت : همانا تو امروز نزد ما داراى منزلتى بزرگ و فردى امين هستى .
نكته ها : 
O در ((لسان العرب )) آمده : هرگاه انسان كسى را محرم اسرار خود قرار دهد و در امور خويش او را مداخله دهد گفته مى شود (( استخلصه ))
O يوسف وقتى از زندان آزاد مى شود بر در زندان جملاتى چند مى نويسد كه سيماى زندان در آن جملات به تصوير كشيده شده است :
((هذا قبور الاحياء، بيت الاحزان ، تجربة الاصدقاء و شماتة الاعداء)) يعنى ؛ زندان گورستان زندگان ، خانه غمها، محل آزمودن دوستان وشماتت دشمنان است ⁽⁶³⁾.
O پادشاه وقتى پى به صداقت و امانت يوسف مى برد و در او خيانتى نمى يابد او را براى خود برمى گزيند. اگر خداوند از بنده خيانت نبيند چه خواهد كرد!؟ حتماً او را براى خود بر خواهد گزيد كه قرآن درباره ى پيامبران چنين تعبيرى دارد: (و اءنا اخترتك لما يوحى )⁽⁶⁴⁾، ( واصطنعتك لنفسى )
O پادشاه با كلمه (( لدينا)) اعلام كرد كه يوسف در حكومت ما جايگاه دارد نه تنها در دل من ، پس همه مسئولين بايد از او اطاعت كنند.
پيام ها : 
1- خداوند اگر بخواهد، اسير ديروز را امير امروز قرار مىدهد. (قال الملك ائتونى به استخلصه لنفسى )
2- مشاور خاص مسئولين كشورى ، بايد اهل تقوى ، تدبير، قدرت برنامه ريزى و امانت باشد. ( استخلصه لنفسى ... مكين امين ) (يوسف جامع همه اينها بود)
3- تا مرد سخن نگفته باشد، عيب وهنرش نهفته باشد. ( فلمّا كلّمه قال ... )
4- در گزينش ها، مصاحبه حضورى نيز مفيد است . ( فلمّا كلّمه )
5- به كسى كه اطمينان وايمان پيدا كرديد، قدرت بدهيد. ( لدينا مكين امين )
6- افراد مشرك وكافر هم از كمالات معنوى لذت مى برند. (فطرت كمال دوستى در هر انسانى وجود دارد.) ( استخلصه لنفسى )
7- مكين و امين بودن ، هر دو با هم لازم است . ( مكين امين )
(زيرا اگر امين باشد ولى امكانات نداشته باشد، قدرت انجام كارى را ندارد و اگر مكين باشد امّا امين نباشد، حيف و ميل بيت المال مى كند.)⁽⁶⁵⁾
(55) قَالَ اجْعَلْنِى عَلَى خَزَآئِنِ الاَْرْضِ إِنِّى حَفِيظٌ عَلِيمٌ 
ترجمه : (يوسف ) گفت : مرا بر خزانه هاى اين سرزمين (مصر) بگمار، زيرا كه من نگهبانى دانا هستم .
نكته ها : 
O سؤ ال : چرا يوسف پيشنهاد اعطاى مسئوليت براى خود را مطرح كرد؟ يا به تعبير ديگر؛ چرا يوسف طلب رياست كرد؟
پاسخ : او از خواب پادشاه مصر، احساس خطر و ضرر براى مردم كرد و خود را براى جلوگيرى از پيش آمدهاى ناگوار اقتصادى ، لايق مى دانست ، پس براى جلوگيرى از ضرر، آمادگى خود را براى قبول چنين مسئوليتى اعلام كرد.
O سؤ ال : چرا يوسف از خود تعريف و تمجيد كرد، مگر نه اين است كه قرآن مى فرمايد: خود را نستاييد؟⁽⁶⁶⁾
پاسخ : ستايش يوسف ، ذكر قابليت هاو توانايى هاى خود، براى انجام مسئوليت بود، كه مى توانست جلو آثار سوء قحطى و خشكسالى را بگيرد، نه به خاطر تفاخر و سوء استفاده .
O سؤ ال : چرا با حكومت كافر همكارى كرد؟ مگر قرآن از آن نهى نكرده است .⁽⁶⁷⁾
پاسخ : يوسف به حمايت از ظالم اين مسئوليت را نپذيرفت ، بلكه به منظور نجات مردم از فشار دوران قحط سالى ، به اين كار اقدام نمود. يوسف هرگز حتى يك كلمه تملّق هم نگفت . به تعبير تفسير فى ظلال القرآن ، رجال سياسى ، معمولاً به هنگام خطر مردم را رها كرده و فرار مى كنند، ولى يوسف بايد مردم را حفظ كند. بگذريم از اينكه اگر نمى توان رژيم ظالمى را سرنگون كرد و تغيير داد بايد به مقدارى كه امكان دارد، از انحراف و ظلم جلوگيرى كرد و بخشى از امور را بدست گرفت و فعاليت نمود.
در تفسيرنمونه مى خوانيم : مراعات ((قانون اهم و مهم )) در عقل و شرع يك اصل است . شركت در نظام حكومتى شرك جائز نيست ولى نجات يك ملّتى از قحطى مهمتر است . به همين دليل ، به تعبير تفسير تبيان ، يوسف عليه السلام مسئوليت سياسى نپذيرفت ، تا مبادا كمك به ظالم شود، مسئوليت نظامى نپذيرفت ، تا مبادا خون به ناحقى ريخته شود. فقط مسئوليت اقتصادى آنهم براى نجات مردم را برعهده گرفت . و امام رضا عليه السلام فرمود: هنگامى كه ضرورت ايجاب كرد كه يوسف سرپرستى خزائن مصر را بپذيرد، خود پيشنهاد داد. ⁽⁶⁸⁾ على بن يقطين نيز به سفارش امام كاظم عليه السلام در دستگاه خلافت بنى عباس وزير بود. وجود اينگونه مردان خدا مى تواند پناهگاه مظلومان باشد. امام صادق عليه السلام فرمود: ((كفّارة عمل السلطان قضاء حوائج الاخوان )) كفاره ى كار حكومتى ، بر آورده كردن نيازمندى هاى برادران دينى است .⁽⁶⁹⁾
از امام رضا عليه السلام پرسيدند: شما چرا ولايتعهدى ماءمون را پذيرفته ايد؟
در جواب فرمود: يوسف عليه السلام كه پيامبر بود در دستگاه مشرك رفت ، من كه وصىّ پيامبرم ، در دستگاه شخصى كه اظهار مسلمانى مى كند رفته ام ، بگذريم كه پذيرفتن من اجبارى است ، در حالى كه يوسف عليه السلام با اختيار و به خاطر اهميت موضوع آن مسئوليت را پذيرفت ⁽⁷⁰⁾.
O همينكه يوسف مقام ومنزلت پيدا كرد، تقاضاى ديدار والدين را نكرد، بلكه تقاضاى مسئوليت خزانه دارى نمود، زيرا ديدار جنبه ى عاطفى داشت ولى نجات مردم از قحطى رسالت اجتماعى اوست .
O امام صادق عليه السلام خطاب به گروهى كه اظهار زهد مى كردند و مردم را دعوت مى نمودند كه همانند آنان زندگى را بر خود سخت بگيرند... فرمود: مرا خبر دهيد شما در باره ى يوسف پيامبر چگونه فكر مى كنيد كه به پادشاه مصر گفت : (اجعلنى على خزائن الارض ) پس كار يوسف به آنجا رسيد كه همه ى كشور و اطراف آن تا يمن را در اختيار گرفت ... در عين حال نيافتيم كسى را كه اين كار را بر او عيب گرفته باشد.⁽⁷¹⁾
O در روايتى از امام رضا عليه السلام آمده است : يوسف عليه السلام در هفت سال اوّل ، گندمها را جمع آورى و ذخيره مى كرد و در هفت سال دوّم كه قحطى شروع شد، آنها را به تدريج و با دقّت در اختيار مردم ، براى مصارف روزمره زندگى شان قرار مى داد و با دقت و امانتدارى ، كشور مصر را از بدبختى نجات داد.
يوسف در هفت سال دوره ى قحطى ، هرگز با شكم سير زندگى نكرد، تا مبادا گرسنگان را فراموش كند. ⁽⁷²⁾
O در تفسير مجمع البيان و الميزان از نوع عملكرد يوسف عليه السلام اينگونه ياد مى شود: وقتى قحط سالى شروع شد؛ حضرت يوسف در سال اوّل ، گندم را با طلا و نقره ، در سال دوّم ، گندم را در مقابل جواهر و زيورآلات ، در سال سوم ، گندم را با چهارپايان ، در سال چهارم ، گندم را در مقابل برده ها، در سال پنجم ، گندم را با خانه ها، در سال ششم ، گندم را با مزارع و در سال هفتم ، گندم را با به برده گرفتن خود مردم معامله نمود. وقتى سال هفتم به پايان رسيد، به پادشاه مصر گفت : همه ى مردم و سرمايه هايشان در اختيار من است ، ولى خدا را شاهد مى گيرم و تو نيز گواه باش ، كه همه ى مردم را آزاد و همه ى اموال آنان را برمى گردانم و كاخ و تخت و خاتم (مهر وانگشتر) ترا نيز پس ‍ مى دهم . حكومت براى من وسيله ى نجات مردم بود، نه چيز ديگر، تو با آنان به عدالت رفتار كن . پادشاه با شنيدن اين سخنان ، چنان خود را در برابر عظمت معنوى يوسف كوچك و حقير يافت كه يكباره زبان به ذكر گشود و گفت : (( اشهد ان لااله الاا و انّك رسوله )) من هم ايمان آوردم ولى تو بايد حاكم باشى . ((فانّك لدينا مكين امين ))
O در انتخاب و گزينش افراد، به معيارهاى قرآنى توجه كنيم . علاوه بر (حفيظ و عليم ) معيارهاى ديگرى نيز در قرآن ذكر شده است از آن جمله :
ايمان . ( افمن كان مومناً كمن كان فاسقاً لايستوون )⁽⁷³⁾
سابقه . ( والسابقون السابقون . اولئك المقربون )⁽⁷⁴⁾
هجرت . ( والذين آمنوا و لم يهاجروا ما لكم من ولايتهم من شى ء )⁽⁷⁵⁾
توان جسمى و علمى . ( و زاده بسطة فى العلم و الجسم ) ⁽⁷⁶⁾
اصالت خانوادگى . ( ماكان ابوك امرء سوء )⁽⁷⁷⁾
جهاد و مبارزه . ( فضل ا المجاهدين على القاعدين اجراً عظيما )⁽⁷⁸⁾
پيام ها : 
1- هر جا لازم باشد، بايد داوطلب مسئوليت هاى حساس شد. ( اجعلنى ... )
2- به هنگام ضرورت ، بيان لياقت و شايستگى خود، منافاتى با توكلّ و زهد و اخلاص ندارد. ( انى حفيظ عليم )
3- از مجموعه دو وصفى كه پادشاه از يوسف عليه السلام بيان كرد؛ ( مكين ، امين ) و دو صفتى كه خود يوسف براى خود بيان نمود؛ ( حفيظ ، عليم ) اوصاف كارگزاران شايسته بدست مى آيد: قدرت ، امانت ، پاسدارى و تخصص .
4- نبوّت از حكومت وسياست جدا نيست ، همچنان كه ديانت ، از سياست جدا نمى باشد. ( اجعلنى على خزائن الارض )
5- تابعيّت منطقه اى اصل نيست . يوسف مصرى نبود ولى در حكومت مصر مسئوليت گرفت . (ملّى گرايى ممنوع است )
6- در برنامه ريزى ونظارت بر مصرف بايد سهم نسل آينده حفظ و مراعات شود. ( حفيظ عليم )
(56) وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِى الاَْرْضِ يَتَبَوَّاءُ مِنْهَا حَيْثُ يَشَآءُ نُصِيبُ بِرَحْمَتِنَا مَن نَّشَآءُ وَلاَ نُضِيعُ اءَجْرَ الْمُحْسِنِينَ
ترجمه :و ما اينگونه به يوسف در آن سرزمين مكنت و قدرت داديم كه در آن هر جا كه خواهد قرار گيرد (و تصرف كند) ما رحمت خود را بر هر كس ‍ كه بخواهيم مى رسانيم و پاداش نيكوكاران را ضايع نمى گردانيم .
(57) وَ لاََجْرُ الاَْخِرَةِ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَكَانُواْ يَتَّقُونَ 
ترجمه :و قطعاً براى كسانى كه ايمان آورده و همواره تقوى پيشه كرده اند پاداش آخرت بهتر است .
نكته ها : 
O در اين دو آيه حضرت يوسف به (( محسن ))، ((مؤمن ))، ((متّقى )) ستايش شده است ⁽⁷⁹⁾ و در سراسر اين سوره اراده خداوندى را مى توان با اراده و خواست مردم مقايسه كرد؛ برادران يوسف اراده كردند با انداختن او در چاه و برده ساختن يوسف ، او را خوار سازند. امّا عزيز مصر در سفارش او گفت : ((اكرمى مثواه )) او را گرامى بداريد. همسر عزيز قصد نمود دامن او را آلوده سازد، امّا خداوند او را پاك نگهداشت . اربابان يوسف خواستند با زندانى ساختن مقاومت او را در هم شكنند و تحقيرش كنند؛ ((ليسجنن و ليكونا من الصّاغرين )) امّا در مقابل خداوند اراده كرد كه او را عزيز بدارد و حكومت مصر به او بخشد؛ ((مكّنا ليوسف ...))
امام صادق فرمودند: يوسف انسان حرّ و آزاده اى بود كه حسادت برادران ، اسارت در چاه ، شهوت ، زندان ، تهمت ، رياست و قدرت در او اثر نگذاشت . ⁽⁸⁰⁾
O پاداش اخروى بهتر از پاداش هاى دنيوى است ، زيرا پاداش هاى اخروى :
الف : محدوديت ندارند. (لهم ما يشاوؤ ن )⁽⁸¹⁾
ب : از بين رفتنى نيستند. ( خالدين فيها )⁽⁸²⁾
ج : در يك مكان محدود نيستند. ( فتبوا من الجنّة حيث تشاء )⁽⁸³⁾
د: به محاسبه ما در نمى آيند. ( اجرهم بغير حساب ) ⁽⁸⁴⁾ ه‍: عوارض و آفات وامراض ندارند. ( و لا يصدعون )⁽⁸⁵⁾
ز: دلهره و اضطراب ندارند. ( لا خوف عليهم و لا هم يحزنون )⁽⁸⁶⁾
ح : اهل پاداش همسايگان اولياى خدا هستند. ( و هم جيرانى )
پيام ها : 
1- سنت خداوند عزّت بخشى به افراد پاكدامن و باتقوى است . ( و كذلك )
2- گرچه در ظاهر پادشاه مصر به يوسف گفت : (( انّك اليوم لدينا مكين )) ولى در واقع خداوند به يوسف مكنت داد. (مكنّا )
3- حوزه اختيارات يوسف گسترده بود. ( حيث يشاء )
4- حكومت ها در شرايط بحرانى كشور مى توانند آزادى مردم را در تصرف اموال و املاك خويش محدود ساخته آنان را به سمت مصالح همگانى سوق دهند. ( يتبؤ ا منها حيث يشاء )
5- قدرت اگر در دست اهلش باشد رحمت است وگرنه زيانبخش خواهد بود. ( نصيب برحمتنا )
6- اگر شما به سراغ تقوى برويد ما نيز رحمت خود را به شما نازل مى كنيم . ( نصيب برحمتنا... للذين ... كانوا يتقون )
7- در جهان بينى الهى ، هيچ كارى بدون پاداش نمى ماند. ( لا نضيع )
8- تضييع حقوق مردم يا از سر جهل است يا بخل و يا ناتوانى و يا... كه هيچكدام درباره خداوند وجود ندارد. ( لانضيع )
9- مشيت الهى ، نظام دار و قانون مند است .( نصيب برحمتنا... ولا نضيع اجر المحسنين )
10- با آنكه همه چيز در گرو مشيّت الهى است ، اما خداوند حكيم است و بدون دليل به كسى قدرت نمى دهد. ( اجر المحسنين )
11- نيكوكاران علاوه بر بهره مند شدن از پاداش در حيات دنيا از پاداش هاى برتر اخروى نيز برخوردار خواهند شد.( لانضيع اجر المحسنين و لاجر الاخرة خير )
12- امكانات مادى و حكومت ظاهرى براى مردان خدا لذّت آور نيست ، آنچه براى آنان مطلوب و دوست داشتنى است آخرت است . ( ولاجر الاخرة خير )
13- ايمان همراه با تقوى چاره ساز است وگرنه سرنوشت مؤ من گناهكار مبهم است . ( امنوا وكانوا يتقون )
14- تقوايى كه يك خصلت پايدار شده باشد ارزشمند است . ( كانوا يتقون )
15- ايمان و ملازمت بر تقوا، شرط بهره مندى از پاداش هاى اخروى است . ( لاجر الاخرة خير للذين آمنوا وكانوا يتقون )
16- اگر نيكوكار در اين دنيا به پاداش و مقامى نرسيد، نگران نباشد كه در جاى ديگر جبران مى شود.( لا نضيع ... ولاجر الاخرة خير )
(58) وَجَآءَ إِخْوَةُ يُوسُفَ فَدَخَلُواْ عَلَيْهِ فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنكِرُونَ 
ترجمه : (سرزمين كنعان را قحطى فراگرفت )و (در پى مواد غذايى ) برادران يوسف (به مصر) آمدند و بر او وارد شدند آنگاه (يوسف ) آنان را شناخت ولى آنها او را نشناختند.
نكته ها : 
O طبق پيش بينى و پيشگويى يوسف عليه السلام مردم هفت سال در وفور نعمت و باران بودند، ولى بعد از آن ، هفت سال دوم فرا رسيد و مردم دچار قحطى و خشكسالى شدند. دامنه قحطى از مصر به فلسطين و كنعان نيز رسيد يعقوب به فرزندان خود گفت : براى تهيه گندم به سوى مصر روانه شوند. آنان وارد مصر شده و درخواست خود را عرضه كردند. يوسف عليه السلام در ميان متقاضيان غلّه برادران خود را نيز ديد. اما برادران يوسف را نشناختند و حق هم همين بود، زيرا از زمان انداختن يوسف به چاه تا حكومت او در سرزمين مصر، حدود بيست تا سى
سال فاصله بود.⁽⁸⁷⁾
پيام ها : 
1- در زمان قحطى جيره بندى لازم است و هركس بايد براى گرفتن سهميه خود مراجعه كند تا ديگران به نام او سوء استفاده نكنند. ( اخوة ) با اينكه مى توانستند يك نفر را به نمايندگى بفرستند همه برادران آمدند.
2- در زمان قحطى اگر منطقه هاى ديگر كمك خواستند، كمك كنيد. ( جاء اخوة يوسف )
3- ملاقات مردم حتى غير مصريان با يوسف ، امرى سهل وآسان بود. (سران حكومت ها بايد برنامه اى اتخاذ كنند كه ملاقات مردم با آنان به آسانى صورت بگيرد.) ( جاء اخوة ... فدخلوا )