مطلب مهمى كه بايد در اينجا به آن توجه كنيم، اين است كه اين حقيقت قرآنى كه خداوند آنچه را كه بخواهد تغيير مى دهد، همان مسئله «بداء» است كه شيعه به آن اعتقاد دارد و اهل سنت آن را نفى مى كنند. از نظر شيعه بدا همان كارى است كه خداوند در لوح محو و اثبات مى كند و چيزى فراتر از آن نيست و اينكه بعضى از نويسندگان اهل سنت به شيعه نسبت مى دهند كه گويا شيعه معتقد است كه گاهى خدا چيزى را نمى داند و سپس علم بر او عارض مى شود واين همان بداست، نسبت ناروا و خلاف واقعى است و هرگز شيعه بدا را به اين معنا براى خدا اثبات نمى كند و از آن بيزار است.

آنچه شيعه از زمان ائمه معصومين (ع) تا به حال به آن عقيده دارد اين است كه گاهى خداوند چيزى را كه مقدر كرده تغيير مى دهد و اين نه بدان جهت است كه خداوند از اول مصلحت واقعى را نمى دانست و بعد آن را دانست، بلكه براى آن است كه خداوند صلاح مى دانست كه چيزى اول به گونه اى مقدر شود و سپس به گونه اى ديگر تحقّق يابد و اين به خاطر مصالحى است كه بعضى از آن را مى دانيم وبعضى را نمى دانيم يكى از آن مصالح كه مى دانيم اعلام قدرت مطلقه خداوند است و ديگر اينكه مردم به انجام كارهاى خوب تشويق شوند و بدانند كه اگر آن كارها را بكنند خداوند سرنوشت آنها را تغيير مى دهد و گمان نكنند ايمان و عمل صالح در سرنوشت محتوم انسان تأثيرى ندارد.

اينكه مى گوييم:«بدا لله» به معناى آن نيست كه براى خدا چيزى كه معلوم نبود آشكار شد، بلكه به اين معناست كه خداوند چيزى را كه بر بندگان پنهان بود آشكار كرد و «بدا لله» به معناى «ابدى واظهر»مى باشد. البته «بدا لله» در لغت به معناى آشكار شدن چيزى پس از جهل به آن است ولى معلوم است كه هيچ موحدى آن را به خدا نسبت نمى دهد و خداوند منزه از آن است و نسبت آن به خدا از باب مجاز است مانند نسبت دادن مكرو كيد و خدعه و نسيان به خداوند كه در آيات قرآنى آمده و منظور از آن، معناى لغوى اين الفاظ نيست بلكه از باب مجاز معناى درست ديگرى دارند كه مى توان آنها را به خدا نسبت داد.

اعتقاد به بدا به مفهوم درست آن كه شيعه مى گويد، يكى از افتخارات شيعه ونشانى از توحيد خالص و تنزيه پروردگار از هر عيب و نقصى است. طبق اين عقيده خداوند قدرت مطلقه دارد و مقدرات، قدرت او را محدود نمى كند و بدا در تكوين مانند نسخ در احكام است واين عقيده همان گونه كه قبلا گفته ايم در برابر عقيده باطل يهود است كه قدرت خدا را محدود مى كردند و آنان بودند كه بدا به معناى نادرست آن را به خدا نسبت مى دادند و مى گفتند خدا در آفرينش انسان پشيمان شد،همان گونه كه در تورات تحريف شده آمده است.(236)

لذا مى بينيم ائمه معصومين(ع) اعتقاد به بدا را بالاترين نشان اعتقاد به توحيد و تنزيه پروردگار مى دانند و آن رايكى از آموزه هاى مشترك اديان معرفى مى كنند:

عن احدهما(ع): ماعبدالله بشيىء مثل البداء.(237)

امام باقر يا امام صادق (ع) فرمود:خداوند با چيزى مانند بدا عبادت نشده است

عن الرضا(ع) قال: مابعث نبىّ قطّ الاّ بتحريم الخمر و ان يقرّ له بالبداء.(238)

امام رضا(ع) فرمود: هيچ پيامبرى مبعوث نشد مگر به حرام بودن شراب واقرار به بدا براى خداوند.

اعتقاد به بدا كه ائمه معصومين به آن اهميت ويژه اى مى دادند براى رسيدن به كمال توحيد و تنزيه خداوند است و ائمه ما بدا را چنين معنا كرده اند كه آن ناشى از جهل نيست بلكه تغيير اراده و مشيّت خدا از روى علم است:

عن الصادق (ص) قال :ان الله يقدّم مايشاء ويؤخّر مايشاء و يمحو مايشاء و يثبت مايشاء و عنده امّ الكتاب وقال: كلّ امر يريده الله فهو فى علمه قبل ان يصنعه، ليس شيئى يبدو له الا و قدكان فى علمه، ان الله لا يبدو له من جهل.(239)

امام صادق (ع) فرمود:خدا هرچه رابخواهد پيش مى اندازد و هرچه رابخواهد مؤخر مى كند و هرچه را بخواهد محو و هرچه رابخواهد اثبات مى كند و كتاب مادر نزد اوست و فرمود: هر چيزى را كه خدا اراده مى كند پيش از آنكه آن را پديد آورد، در علم او وجود دارد، چيزى بر او آشكار نمى شود مگر اينكه در علم او بوده است، همانا براى خدا از روى جهل آشكار نمى شود.

همچنين ائمه معصومين(ع) از كسانى كه بدا در خدا را به معناى آشكار شدن پس از جهل مى دانند اعلام بيزارى كرده اند:

عن ابى عبدالله (ع) قال: من زعم ان الله يبدو له فى شيىء لم يعلمه امس فابرأوا منه.(240)

امام صادق(ع) فرمود: هر كس گمان كند كه براى خدا چيزى كه ديروز نمى دانست آشكار مى شود، از او بيزارى كنيد.

علما و دانشمندان شيعه نيز به پيروى از امامان خود با قاطعيت تصريح كرده اند كه منظور از بدا همان تغيير قضاى الهى است كه در لوح محو و اثبات صورت مى گيرد و بدا به معناى آشكار شدن پس از جهل هرگز به خدا نسبت داده نمى شود.

شيخ صدوق در تفسير اعتقاد به بدا مى گويد:

«يهود گفتند كه خداوند از كار فارغ شده، ما مى گوييم: بلكه خدا هر روز در كارى است (كل يوم هو فى شأن) و هيچ كارى او را از كار ديگر باز نمى دارد، او زنده مى كند و مى ميراند و مى آفريند و روزى مى دهد و آنچه را كه بخواهد مى كند و معتقديم كه «يمحوا الله ما يشاء و يثبت و عنده امّ الكتاب».(241)

دانشمندان ديگر شيعه نيز مطالبى شبيه آن را اظهار كرده اند. با اين وجود ما نمى دانيم كه چرا برخى از نويسندگان اهل سنت اعتقاد به بدا را درباره خدا به معناى آشكار شدن پس از جهل، به شيعه نسبت مى دهند و بر اساس اين تهمت ناروا و نادرست به شيعه حمله مى كنند؟ در حالى كه شيعه از اين عقيده فاسد بيزار است و اگر آنها كمترين مطالعه اى در آثار شيعه داشتند و سوء نيّتى در كار نبود، چنين تهمتى را نمى زدند.

آنها بيشتر به جريان بدا در داستان مرگ اسماعيل فرزند امام صادق(ع) استناد مى كنند كه گويا امام صادق گفته بود: «ما بدا لله فى شيىء كما بدا له فى اسماعيل ابنى» خدا را هيچ بدايى حاصل نشد مانند بدايى كه درباره فرزندم اسماعيل حاصل شد. گفته اند كه گويا امام صادق(ع) نخست اسماعيل را به امامت پس از خود تعيين كرده بود و چون او در زمان حيات پدرش مرد، امام صادق(ع) اين سخن را گفت.

البته ما اين روايت را به صورت مسند در كتب حديثى شيعه نيافتيم و شيخ صدوق آن را به صورت مرسل نقل مى كند و سپس روايت ديگرى مى آورد كه در آن به جاى «اسماعيل ابنى» «اسماعيل ابى» آمده كه روايت را مربوط به جريان ذبح اسماعيل توسط ابراهيم مى كند. صدوق سپس در هر دو روايت ترديد مى كند.(242)بعضى از محققان ديگر نيز اين روايت را جعلى مى دانند(243) و اگر هم صحيح باشد باز مشكلى ندارد و بدان معنا نيست كه خدا از پيش نمى دانست كه اسماعيل خواهد مرد و امامت به حضرت موسى بن جعفر(ع) خواهد رسيد، بلكه معناى آن اين است كه اسماعيل از چنان قدر و منزلتى برخوردار بود كه شايستگى امامت را داشت و اسماعيل و موسى هر دو لايق امامت و رهبرى بودند ولى خداوند با مرگ اسماعيل آشكار كرد كه امامت به موسى خواهد رسيد و اين از پيش در علم خدا بود ولذا رواياتى داريم كه طبق آنها نامهاى دوازده امام از پيش مشخص بوده و در حديث جابر از پيامبر، امامان به اسم معرفى شده اند.(244)

بنا بر اين، با توجه به مضمون روايات بسيارى كه برخى از آنها را نقل كرديم وبا توجه به تصريحات دانشمندان شيعه، بدا چيزى جز تغيير قضاى الهى بدانسان كه در آيه مربوط به لوح محو و اثبات آمده، نيست و اين چيزى است كه همه مسلمانان به آن اعتقاد دارند.

وَ اِنْ ما نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذى نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَاِنَّما عَلَيْكَ الْبَلاغُ وَ عَلَيْنَا الْحِسابُ (127 ) أَوَ لَمْ يَرَوْا أَنّا نَأْتِى الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها وَ اللّهُ يَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِه وَ هُوَ سَريعُ الْحِسابِ (128 ) وَ قَدْ مَكَرَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلّهِ الْمَكْرُ جَميعًا يَعْلَمُ ما تَكْسِبُ كُلُّ نَفْس وَ سَيَعْلَمُ الْكُفّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدّارِ (129 ) وَ يَقُولُ الَّذينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهيدًا بَيْنى وَبَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ (130 )

و اگر برخى از آنچه را كه به آنان وعده مى دهيم، به تو بنمايانيم و يا تو را بميرانيم، همانا پيام رسانى بر تو و حساب كردن برماست (40) آيا نديدند كه ما سراغ زمين مى آييم و آن را از اطرافش مى كاهيم؟ و خدا حكم مى كند و حكم او را بازدارنده اى نيست و او زود حسابرسى مى كند (41) و همانا كسانى كه پيش از آنان بودند نيرنگ كردند، ولى همه تدبيرها خداى راست، او مى داند كه هر كسى چه مى كند و بزودى كافران خواهند دانست كه سرانجام خانه (آخرت) از آنِ كيست؟ (42) و كسانى كه كافر شدند مى گويند: تو فرستاده نيستى، بگو: ميان من و شما از نظر شاهد، خدا و كسى كه علم كتاب نزد اوست، كفايت مى كنند (43)

نكات ادبى

1 ـ «ان ما» ادات شرط است. البته «ان» براى شرط و «ما» زايده است. از نظر رسم الخط در اينجا به صورت جدا از هم نوشته شده ولى در بعضى از موارد به صورت «امّا» نوشته شده كه نون و ميم در هم ادغام شده اند.

2 ـ «نتوفّينّك» تو را مى ميرانيم، تو را برمى گيريم.

3 ـ «ننقصها» حال است يا از فاعل و يا از مفعول «نأتى».

4 ـ «معقّب» بازدارنده، باطل كننده، كسى كه حكم كس ديگر را به تأخير بيندازد.

5 ـ «مكر» در انسان نيرنگ و حيله و كار مخفيانه و در خدا تدبير و چاره جويى.

6 ـ «عقبى الدار» سرانجام نيك خانه آخرت.

7 ـ «من عنده» عطف به «الله»است و محل آن يا به جهت تبعيت از لفظ الله مجرور و يا به جهت تبعيت از محل آن مرفوع است چون با در بالله زايده است و الله فاعل كفى مى باشد.

تفسير و توضيح

* آيه (40) و ان ما نرينّك بعض الّذى نعدهم ... : خداوند در ضمن آيات متعددى از قرآن كريم، براى مشركان و كافران عصر پيامبر وعده هاى عذاب داد ولى با اين وجود، آنها به خدا ايمان نياوردند و اين باعث ناراحتى و نگرانى پيامبر اسلام گرديد، پيامبر خدا همواره از اينكه مردم ايمان نمى آوردند رنج مى برد و آزرده خاطر مى شد، او همچنين در انتظار تحقق وعده هاى خدا بود.

در اين آيه جهت اطمينان خاطر پيامبر گفته مى شود كه چه آن وعده هايى كه داده شده، در زمان حيات تو تحقق يابد و تو خود شاهد و ناظر آن باشى و چه تو از دنيا بروى و آن وعده ها پس از تو عملى شود، به هر حال تو رسالت و وظيفه خود را كه همان پيام رسانى است عمل كرده اى و مسئوليتى بر عهده ندارى و رسيدگى به حساب كافران به عهده خداوند است كه مطابق با عمل آنان، رفتار خواهد كرد و آنان را به كيفر كردارشان خواهد رسانيد. بنابراين، اين آيه نوعى تسلاى خاطر و دادن اطمينان به پيامبر اسلام است تا در كار خود دلگرم شود و نگران آن نباشد كه وعده خدا چه زمانى تحقق خواهد يافت.

اين آيه نظير آيات زير است:

فذكّر انّما انت مذكّر لست عليهم بمصيطر الاّ من تولّى و كفر فيعذّبه الله العذاب الاكبر انّ الينا ايابهم ثمّ انّ علينا حسابهم (غاشيه / 21 ـ 26)

پس تذكر بده كه تو تذكر دهنده اى و بر آنان مسلط نيستى، مگر كسى كه رويگردان و كافر شود كه خدا او را با عذابى بزرگ عذاب كند، همانا بازگشت آنان به سوى ما و حساب آنان بر ماست.

مى توان گفت كه در آيه مورد بحث، منظور از وعده هايى كه در زمان حيات پيامبر تحقق يافت و شخص پيامبر آنها را ديد، همان پيروزيهاى پى در پى بود كه مسلمانان در دوران مدينه داشتند و دشمنان اسلام و كفار قريش در چندين نوبت در جنگ با مسلمانان شكست خوردند و افراد بسيارى از آنان كشته و مجروح و يا اسير شدند; و منظور از وعده هايى كه پس از رحلت پيامبر عملى شد، فتوحاتى بود كه نصيب مسلمانان گرديد و اسلام در جهان گسترش يافت.

* آيات (41 ـ 42) اولم يروا انّا نأتى الارض ننقصها من اطرافها ... : اين آيه براى عبرت آموزى همان مشركان و كافران عصر پيامبر است كه خدا به آنان وعده عذاب داده و اينك به آنان گوشزد مى كند كه به سرنوشت جامعه هاى پيشين و اقوام گذشته توجه كنند كه چگونه خداوند بر آنها عذاب نازل كرد و آنان را از ميان برد؟ و چون اخبار بعضى از اقوام گذشته به گوش مشركان مكه هم رسيده بود، مى فرمايد: آيا آنها نديدند كه ما سراغ زمين مى آييم و از اطراف آن مى كاهيم؟ اين جمله كنايه از نابودى اقوام كافر است كه بلاى الهى از اطراف و از هر سو آنان را فرا مى گيرد و منظور از زمين سرزمين آن اقوام است.

بعضى از مفسران گفته اند كه منظور از زمين، سرزمين مكه است و مراد از اين جمله اين است كه فتوحات اسلامى تا اطراف مكه رسيد و بالاخره خود مكه هم فتح شد، ولى نمى توان اين وجه را قبول كرد چون آيه در مكه نازل شده و مورد خطاب آن مشركان مكه است و نمى توان آن را مربوط به دوران مدينه دانست.

در برخى از روايات هم آمده كه منظور از اين جمله مرگ دانشمندان و علماى يك جامعه است و اين شايد بدان جهت باشد كه با مرگ و زوال يك جامعه، دانشمندان و حتى صلحاى آن هم از ميان مى روند و چون دانشمندان افراد شاخصى هستند، در اين روايات مورد توجه قرار گرفته اند.

اينكه ما اين آيه را مربوط به نابودى اقوام پيشين دانستيم، در آيه مشابهى به صورت روشن ترى بيان شده است:

بل متّعنا هؤلاء وآبائهم حتّى طال عليهم العمر افلا يرون انا نأتى الارض ننقصها من اطرافها افهم الغالبون (انبياء / 44)

بلكه ما آنان (كافران) و پدرانشان را برخوردار كرديم تا آنجا كه عمرشان طولانى شد. آيا نمى بينند كه ما سراغ زمين مى آييم و آن را از اطرافش مى كاهيم؟ آيا آنها غالب هستند؟

در اين آيه از سرنوشت نهايى كافرانى گفته مى شود كه در اثر رفاه و برخوردارى و داشتن عمر بلند به خود مغرور شدند ولى خدا بر آنان بلا نازل كرد و بلا از هر سوى آنان را فرا گرفت و جامعه آنها نابود شد.

در ادامه آيه مورد بحث مى فرمايد: هيچ بازدارنده اى از حكم خدا نيست و او زود حسابرسى مى كند، يعنى وقتى مهلت مقرر به پايان رسيد عذاب خدا نازل مى شود و هيچ كس قدرت آن را ندارد كه مانع فرود آمدن عذاب خدا باشد و خدا زود به حساب رسيدگى مى كند.

در آيه بعدى به نيرنگ كافران در برابر پيامبر اسلام اشاره مى كند و مى فرمايد: كافران پيش از آنها هم نيرنگ زدند ولى همه نيرنگها خداى راست، يعنى خدا از تمامى نيرنگهاى آنان با خبر است و او نيز در برابر آنان چاره جويى و تدبير مى كند و او مى داند كه هر انسانى چه خواهد كرد و پيش از وقوع نيرنگ او، از آن خبر دارد. در پايان آيه خاطر نشان مى سازد كه بزودى كافران خواهند دانست كه سرانجام نيك و عاقبت خوش در روز قيامت نصيب چه كسى خواهد شد، ولى معلوم است كه ديگر دير شده و در آن زمان راه بازگشت بسته است.

* آيه (43) و يقول الّذين كفروا لست مرسلا ... : با اين آيه سوره مباركه رعد پايان مى يابد و در آن حجت روشنى براى حقانيت پيامبر اسلام(ص) و درستى سخنان او آمده است.

در برابر كافرانى كه نبوت پيامبر اسلام را انكار مى كردند و مى گفتند تو فرستاده خدا نيستى، به پيامبر خود تلقين حجت مى كند كه در مقابل آنان بگويد: من براى اثبات حقانيت خود دوتا شاهد دارم و اين دو شاهد از نظر گواهى دادن كفايت مى كنند; يكى از آنها خداست و ديگرى كسى است كه علم كتاب نزد اوست.

گواه بودن خدا بر حقانيت پيامبر اسلام، به اين صورت است كه به او معجزه ها و

از جمله معجزه بزرگى چون قرآن داده است كه همه انسانها از آوردن مانند يك سوره آن ناتوان هستند و ديگر اينكه اگر پيامبر به دروغ ادعاى نبوت مى كرد خداوند او را رسوا مى ساخت و او را در همين دنيا سخت كيفر مى داد، همان گونه كه فرموده است:

ولو تقوّل علينا بعض الاقاويل لاخذنا منه باليمين ثم لقطعنا منه الوتين (حاقه/44 ـ 46)

و اگر او برخى از سخنان را بر ما مى بافت، او را با دست راست (با قدرت) مى گرفتيم و رگ حيات او را مى بريديم.

البته اين درباره كسانى است كه ادعاى نبوت كنند و باطل بودن ادعاى آنان براى نوع مردم آشكار نباشد، در چنين حالتى است كه خدا دخالت مى كند و او را نابود مى سازد ولى اگر كسى ادعاى نبوت كرد اما دروغگويى او براى نوع مردم آشكار شد، ديگر لزومى ندارد كه خداوند دخالت كند و اين بر عهده مردم است كه تحقيق كنند و حق را از باطل تشخيص بدهند. دخالت خداوند در صورتى است كه تشخيص حق از باطل ممكن نباشد.

گواه ديگرى كه براى اثبات حقانيت پيامبر اسلام معرفى مى شود، كسى است كه علم كتاب نزد اوست. آيا منظور از اين شخص برخى از دانشمندان يهود است كه علم تورات نزد آنان بود؟ نمى توان به اين سؤال پاسخ مثبت داد چون اين آيه در مكه نازل شده و در دوران مكه كسى از علماى يهود مسلمان نشده بود تا به حقانيت پيامبر اسلام گواهى بدهد. بايد گفت كه منظور از كتاب در اين آيه قرآن است و در اينجا پيامبر مأمور مى شود كه بعضى از مسلمانان شاخصى را كه علم قرآن نزد آنان بود به عنوان شاهد صدق رسالت خود معرفى كند، چون فرد يا افرادى كه علم قرآن نزد آنان بود افراد معمولى و ساده لوح نبودند بلكه افرادى دانشمند و مورد اطمينان بودند و مسلم است كه مسلمان شدن آنان در آن دورانِ بحرانى، دليل آن بود كه واقعا آنان به حقانيت پيامبر اسلام پى برده اند، چون در آن زمان هيچ كس به خاطر ماديات و جاه و جلال و مال دنيا مسلمان نمى شد و پيامبر اينها را نداشت بلكه مسلمان شدن، خود نوعى افتادن در رنج بود; بنابراين مسلمان شدن چنين افراد دانشمند و هوشمندى جز براى رسيدن به حق نبود و لذا گواه روشنى بر حقانيت پيامبر اسلام به شمار مى رفت.

نمونه بارز و مصداق روشن اين افراد، وجود حضرت على بن ابى طالب بود كه در آن دوران سخت، به پيامبر ايمان آورده بود و در راه او متحمل هرگونه رنجها شده بود و او كسى بود كه علم قرآن نزد او بود و براى هر انسان حق جويى معلوم بود كه او به خاطر حق مسلمان شده است و مسلمان بودن او گواه صدق و حجت آشكارى بر حقانيت اسلام بود.

اتفاقاً در روايتهاى متعددى كه از طريق شيعه و سنّى نقل شد، جمله «من عنده علم الكتاب» در اين آيه به وجود حضرت على(ع) تفسير شده است و اينك ما چند حديث را كه از طريق اهل سنّت در اين باره نقل شده، مى آوريم:

1 ـ عن ابى سعيد الخدرى قال: سألت رسول الله(ص) عن قول الله تعالى «ومن عنده علم الكتاب» قال: ذاك اخى على بن ابى طالب.(245)

ابوسعيد خدرى مى گويد: از پيامبر خدا(ص) درباره اين سخن خدا «ومن عنده علم الكتاب» پرسيدم، فرمود: او برادرم على بن ابى طالب است.

2 ـ عن اعمش عن ابى صالح فى قوله تعالى: «ومن عنده علم الكتاب» قال: على بن ابى طالب، كان عالما بالتفسير و التأويل و النّاسخ و المنسوخ و الحلال و الحرام.(246)

اعمش از ابوصالح نقل مى كند كه او درباره سخن خداوند «وعنده علم الكتاب» مى گويد: او على بن ابى طالب است كه عالم به تفسير و تأويل و ناسخ و منسوخ و حلال و حرام بود.

پايان تفسير سوره رعد