|
تفسير الميزان جلد ۵
علامه طباطبايي رحمه الله عليه
- ۱۴ -
اين بود قسمتى از
حرفهائى كه بعد از مراجعه و تتبع از ديگران بدست آمده ، و يا حرفهائى كه ممكن است
كسى در معناى آيه مورد بحث بزند، و بطورى كه ملاحظه كرديد تاكنون به وجه قابل قبولى
بر نخورديم ، ناگزير بايد بحث را به طريقى ديگر، كه با وضع خاص اين كتاب تناسب
دارد دنبال كنيم ، لذا از نو تفسير آيه را شروع مى كنيم
(اليوم يئس الذين كفروا من دينكم فلا تخشوهم
) كلمه ياس نوميدى در مقابل كلمه : (رجاء)
(اميد) است و دين آن معارفى
است كه از ناحيه خد اى تعالى نازل شده باشد، و دين مبين اسلام به تدريج نازل شده
است ، و جمله مورد بحث دلالت مى كند بر اينكه كفار قبل از نزول اين آيه و روزى كه
اين آيه مربوط به آن روز است اميد آن را داشته اند كه بتوانند اسلام را از هر طريقى
كه شده از بين ببرند و همين وضع در هر زمانى مسلمانان را تهديد مى كرده و روز به
روز دين آنان را در خطر داشته و اين خطر آنقدر زياد بوده كه جا داشته مؤ منين از آن
بر حذر باشند واز وقوع چنان خطرى بترسند0
پس اينكه فرموده : (فلا تخشوهم ...)
خواسته است به مسلمانان تامين بدهد و بفرمايد: بعد از امروز ديگر از بروز آن خطر
نترسيد، آيات زير از وجود آن خطر خبر مى داد، و مى فرمود:
(ودت طائفه من اهل الكتاب لو يضلونكم )،
و نيز مى فرمود: (ود كثير من اهل الكتاب
لو يردونكم من بعد ايمانكم كفارا حسدا من عند انفسهم ، من بعد ما تبين لهم الحق ،
فاعفوا و اصفحوا حتى ياتى اللّه بامره ، ان اللّه على كل شى ء قدير)0
اين را هم مى دانيم كه كفار آرزوى سرنوشت بد براى مسلمانان در سر نمى پروريدند، مگر
به خاطر دين آنان و سينه هايشان تنگى نمى كرد، و دلهايشان غش نمى كرد مگر به خاطر
همينكه دين آنان و عزت و شرف ايشان را از بين مى برد و آزادى ايشان را در انجام
آنچه هوا و هوسشان اقتضاء مى كرد و نفوسشان بدان عادت داشته سلب مى كرد، و به
شهوترانيهاى بى قيد و شرطشان خاتمه مى داد0
بنابراين آنچه در نظر كفار مورد نفرت و انزجار بود دين مسلمانان بود نه خود آنان ،
با اهل دين ، هيچ غرضى و عداوتى نداشتند، مگر از جهت دين حق آنان ، آنها نمى
خواستند مسلمانان از بين بروند، و چنين مردمى در د نيا نباشند، بلكه مى خواستند نور
خدا را خاموش سازند، و اركان شرك را كه در حال تزلزل قرار گرفته و داشت فرو مى ريخت
تحكيم ببخشند، و مؤ منين را همانطور كه د ر جمله : (لو
يردونكم كفارا...) گذشت به كفر قبلى خود
بر گردانند، همچنانكه در آيه زير به اين حقيقت تصريح نموده ، مى فرمايد:
(يريدون ليطفوا نور اللّه بافواههم و اللّه متم نوره و لوكره المشركون
)، و نيز مى فرمايد: (فادعوا
اللّه مخلصين له الدين ، و لوكره الكافرون )0
و به همين جهت كفار هيچ همى به جز قطع اين شجره طيبه و ريشه كن ساختن آن نداشتند،
آنها تنها هدفشان اين بود كه از راه تفتين مؤ منين و راه دادن نفاق و تفرقه در بين
جماعت آنان و گسترش شبه و خرافات در بين آنان ، و سر انجام افساد دين آنان ، اين
بنيان رفيع را سرنگون سازند0
به اين منظور نخست اين هدف را دنبال كردند كه عزيمت و تصميم هاى رسول خدا (صلى
اللّه عليه و آله ) را سست و با مال و جاه خود مقاصد آن جناب را العياذ باللّه
احمقانه قلمداد كنند، همچنانكه قرآن كريم به اين معنا اشاره نموده مى فرمايد:
(و انطلق الملا منهم ان امشوا و اصبروا على آلهتكم ان هذا لشى ء يراد)،
و خلاصه برويد و با مايه گذارى از مال و قدرت خود خدايان خود را يارى كنيد0
و يا اين كار را از راه مخالطه و سازش كارى انجام مى دادند، كه آيه زير بدان اشاره
نموده مى فرمايد: (ودوا لو تدهن فيدهنون
) و نيز مى فرمايد: (و لولا
ان ثبتناك لقد كدت تركن اليهم شيئا قليلا)،
و نيز مى فرمايد:
(قل يا ايها الكافرون لا اعبد ما تعبدون
و لا انتم عابدون ما اعبد) روايات وارده
در شان نزول اين آيات مويد گفتار ما است ، كه آيات مذكور در صدد اشاره به اين
مطالبند0
آخرين اميد كافران براى محو دين اسلام ، به مرگ پيامبر
(ص ) بسته شده بود
بعد از نوميدى و نرسيدنشان به اهداف شومى كه داشتند آخرين اميدى كه به زوال دين و
موت دعوت حقه آن بستند اين بود كه به زودى داعى به اين دعوت و قائم به امر آن يعنى
رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) از دنيا مى رود، و فرزند ذكورى هم كه اهدافش را
تعقيب كند ندارد، و منشا اين اميدواريشان اين بود كه آنها مى پنداشتند دعوت دينى هم
يك قسم سلطنت و پادشاهى است ، كه در لباس نبوت و دعوت و رسالت عرضه شده است ، پس
اگر او بميرد يا كشته شود اثرش منقطع ، و يادش و نامش از دلها مى رود، همانطور كه
وضع همه سلاطين و جباران چنين بوده است ، و يك پادشاه يا امپراطور هر قدر هم كه در
نيرومندى و ديكتاتورى و سوار شدن بر گرده مردم به نهايت درجه مى رسيد به محضى كه مى
مرد يادش هم از دلها مى رفت ، و قوانين و سنت هايش با خود او دفن مى شد، جمله :
(ان شانئك هو الابتر) بطورى
كه از روايات شان نزول بر مى آيد به اين حقيقت اشاره دارد0
پس همانطور كه گفتيم اين آرزو و آرزوهائى مثل آن بوده كه اميد شوم مذكور را در
دلهاى كفار راه مى داده ، و به اطفاء نور دين به طمعشان مى انداخته ، و در نظر
اوهام و خيالهاى خامشان زينت مى داده ، كه اين دعوت طاهره چيزى به جز يك پديدار
نيست ، كه به زودى گردش روزگار دروغ بودنش را روشن نموده ، طومارش را بر مى چيند، و
اثرش را از صفحه روزگار محو مى سازد، ليكن خوشبختانه ظهور تدريجى اسلام و غلبه آن
بر هر دين و اهل دينى كه به ستيز با آن پرداخت 0 و انتشار آوازه اش و اعتلاء كلمه
اش به شوكت و قوت ، همه آن آرزوها را بباد داد، و در نتيجه كفار را از اينكه
بتوانند عزيمت رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) را تباه بسازند، در پاره اى از
اهداف حركتش را متوقف كنند، و به مال و يا جاه تطميعش كنند به كلى مايوس شدند0
آرى قوت و شوكت اسلام كفار را از همه اين راهها مايوس ساخت ، به جز يك راه و آن اين
بود كه آن جناب فرزند ذكورى كه جاى او را بگيرد و دعوتش را ادامه دهد ندارد در
نتيجه با مرگ او دين او نيز خواهد مرد، چون اين معنا بديهى است كه كمال دين از جهت
احكام و معارفش به هر درجه اى كه باشد خودش به خودى خود نمى تواند خود را حفظ كند0
و هيچ سنتى از سنن و اديانى كه آمده و مردم از آن پيروى كرده اند به حال نضارت و
صفاى اولش باقى نمانده ، نه بخودى خود و نه به انتشار آوازه اش ، و نه به كثرت
معتقدين به آن ، همچنانكه هيچ سنتى و دينى از راه قهر و جبر و تهديد و با فتنه و
عذاب و يا عاملى غير اينها، به كلى از بين نرفته ، بلكه هر دينى كه از بين رفته به
خاطر از بين رفتن حاملين آن دين و علماى آن كيش و كارگردانان آن بوده است 0
آيه شريفه در مورد ولايت على (ع ) و در روز غدير خم كه
قيام دين
بهحامل شخصى مبدل به قيام به حامل نوعى شد،نازل گشته است
از آنچه تاكنون گفته شد روشن گرديد كه تماميت ياس كفار حتما بايد به خاطر عامل و
علتى بوده باشد كه عقل و اعتبار صحيح آن را تنها عامل نااميدى كفار بداند، و آن اين
است كه خداى سبحان براى اين دين كسى را نصب كند، كه قائم مقام رسول خدا (صلى اللّه
عليه وآله و سلم ) باشد، و در حفظ دين و تدبير امر آن و ارشاد امت متدين كار خود آن
جناب را انجام دهد، به نحوى كه خلاى براى آرزوى شوم كفار باقى نماند، و كفار براى
هميشه از ضربه زدن به اسلام مايوس شوند0
آرى مادام كه امر دين قائم به شخص معينى باشد، دشمنان آن مى توانند اين آرزو را در
سر بپرورانند، كه با از بين رفتن آن شخص دين هم از بين برود، ولى وقتى قيام به
حاملى شخصى ، مبدل به قيام به حاملى نوعى شد، آن دين به حد كمال مى رسد، و از حالت
حدوث به حالت بقاء متحول گشته ، نعمت اين دين تمام مى شود، و اين بعيد نيست ، كه
جمله (حتى ياتى اللّه بامره تا خدا امر
خود بياورد) در آيه زير اشاره به همين
معنا باشد، توجه بفرمائيد:
(ود كثير من اهل الكتاب لو يردونكم من
بعد ايمانكم كفارا حسدا من عند انفسهم ، من بعد ما تبين لهم الحق ، فاعفوا و اصفحوا
حتى ياتى اللّه بامره ، ان اللّه على كل شى ء قدير)0
و اين وجه خود مويد رواياتى است كه مى گويد آيه شريفه مورد بحث در روز غدير خم در
مورد ولايت على (عليه السلام ) نازل شد، يعنى روز هيجدهم ذى الحجه سال دهم هجرت ، و
بنابراين دو فقره آيه به روشنترين ارتباط مرتبط مى شوند، و هيچيك از اشكالات گذشته
هم وارد و متوجه نمى شود0
و شما خواننده بعد از آنكه معناى كلمه : (ياس
) در جمله : (اليوم يئس الذين
...) را فهميدى ، مى فهمى كه كلمه
(اليوم ) ظرفى است كه متعلق
به (يئس )
است ، و اگر در آيه شريفه ظرف جلوتر از متعلق آمده به منظور بزرگداشت آن روز، و
موقعيت آن بوده ، چون گفتيم در آن روز دين خدا از حالت قيام به شخص در آمد، و قيامش
به نوع مبدل گرديد و حالت حدوث و ظهورش به حالت بقاء و دوام مبدل شد0
و اين آيه شريفه نبايد به آيه : (اليوم
احل لكم الطيبات ...) مقايسه شود، براى
اينكه زمينه اى كه اين آيه دارد غير زمينه و سياق آن آيه است ، زمينه آيه مورد بحث
اعتراض و زمينه آن ديگرى استيناف (از نو سخن گفتن ) است ، و حكم دو آيه نيز مختلف
است ، حكم آيه اولى يك حكم تكوينى است كه از جهتى مشتمل بر بشارت و از جهتى ديگر بر
تهديد است ، (نا اميد شدن كفار از دين مسلمانان امرى است تكوينى ، و طبيعى ، كه
براى مسلمانان بشارت ، و براى كفار تهديد است )،
و اما آيه دوم حكمش يك حكم تشريعى و مبنى بر امتنان است ، (منت مى گذارد بر بشر و
يا بر مسلمين كه خدا طيبات را براى شما حلال كرد)، پس معلوم شد كه جمله :
(اليوم يئس ...) دلالت بر
بزرگداشت آن روز دارد به خاطر اينكه آن روز روزى است مشتمل بر خيرى عظيم و فائده اى
بى نظير، و آن اين است كه كفار از دين مؤ منين مايوس شدند، و منظور از جمله :
(الذين كفروا) همانطور كه
قبلا اشاره كرديم مطلق كفارند، چه مشركين بت پرست ، و چه يهود و نصارا، و چه غير
ايشان ، به خاطر اينكه جمله مذكور مطلق است ، و هيچ قيدى در آن نيست 0
جمله (فلا
تخشوهم و اخشون ) در مقام تهديد است نه
در مقام منت گذارى
و اما جمله : (فلا تخشوهم واخشون
) نهى در آن ارشادى است ، نه مولوى ، و معنايش اين است ديگر جائى براى
ترسيدن شما باقى نمانده زيرا با نوميدى كفار آن خطر كه قبلا از آن مى ترسيديد بر
طرف شد و اين پر واضح است كه انسان بعد از آنكه از چيزى مايوس شد، ديگر آن را تعقيب
نمى كند، چون در چنين حالتى مى داند كه هر چه زحمت بكشد هدر مى رود، به همين جهت
شما مسلمانان از امروز از ناحيه كفار ايمن خواهيد بود، ديگر جا ندارد كه از آنان بر
دين خود بترسيد، پس از آنان مترسيد و از من بترسيد0
از اينجا روشن مى شود كه مراد از جمله : (واخشون
) به مقتضاى سياق اين است كه در امرى كه بايد در آن امر دلواپس باشيد، و
اگر نااميدى كفار نبود جا داشت دچار ترس گرديد، كه مبادا كفار آن امر را كه همان
دين شما است از دست شما بربايند، از من بترسيد، و اين نوعى تهديد براى مسلمين است ،
(مى خواهد بفرمايد اين منم كه دين مردمى را به خاطر گناهانى كه مرتكب مى شوند از
آنها مى گيرم )، و به همين جهت ما آيه را حمل بر امتنان نكرديم 0
مويد گفتار ما كه گفتيم آيه در مقام تهديد است ، نه منت گذارى ، اين است كه ترس از
خدا در هر حالى واجب است ، و اختصاص به يك وضع خاص و شرطى مخصوص ندارد، پس معلوم مى
شود منظور از جمله (واخشون
) ترس خاصى است ، و در موردى مخصوص ، چون اگر چنين نباشد وجهى براى
اضراب در جمله (پس از آنان نترسيد بلكه از من بترسيد)، به نظرنمى رسد0
خواهى گفت : هر وجهى كه براى اضراب در آيه : (فلا
تخافوهم و خافون ان كنتم مؤ منين )، در
نظر داشته باشيد، همان وجه اضراب در آيه مورد بحث نيز هست ، در پاسخ مى گوئيم : نمى
توان آيه مورد بحث را با آن آيه شريفه مقايسه كرد، براى اينكه در آيه آل عمران ترس
از خدا شرط شده به ايمان ، و فرموده اگر به خدا ايمان داريد از خدا بترسيد، و خطاب
هم در آن خطابى است مولوى ، و تكليفى است شرعى ، مى خواهد بفرمايد: براى هيچ مومنى
شرعا جائز نيست كه از كفار بر جان خود بترسد، و مثلا پا به فرار بگذارد بلكه بر او
واجب است كه تنها از خدا بترسد0
و جان كلام اينكه آيه شريفه آل عمران مؤ منين را نهى مى كند از كارى كه صدور آن از
مؤ منين حق و سزاوار نيست و آن ترس از كفار بر جان خويش است ، حال چه اينكه مامور
شده باشند به خوف از خدا، و چه نشده باشند و به همين جهت اين تكليف را در جمله بعد
دو باره با قيدى كه مشعر به عليت آن است تعليل نموده ، مى فرمايد:
(و خافون ان كنتم مؤ منين )
به خلاف آيه مورد بحث كه خشيت مؤ منين ترس از جان خود نيست بلكه ترس بر دينشان است
، ترسى نيست كه نزد خداى سبحان مبغوض و منفور باشد0
چون ترس از اينكه مبادا كفار دين ما را از بين ببرند، در حقيقت تحصيل رضاى خدا است
، و اگر خداى تعالى آنان را از اين ترس نهى فرموده به خاطر اين است كه سببى كه
باعث ترس مسلمانان بود يعنى اميدوارى كفار به اينكه بتوانند اسلام را از بين ببرند
از بين رفت ، و از اثر افتاد، پس به همين دليل نهى در اين آيه كه مى فرمايد:
(فلا تخشون ) نهى ارشادى است
، همچنانكه امر در جمله (واخشون
) امر ارشادى است ، و مفاد كلام اين است كه بر شما مسلمانان واجب است كه
در باره دين ترس داشته باشيد، از اينكه مبادا كفار آن را از شما بربايند، ليكن اين
ترس تا امروز بجا و به مورد بود، چون كفار اميد ضربه زدن داشتند، اما امروز ديگر
مايوس شده اند، و آن علت ترس امروز به تقدير الهى منتقل شده ، پس بايد تنها از او
بترسيد (دقت بفرمائيد)0
پس اين آيه به خاطر جمله : (فلا تخشوهم و
اخشون ) خالى از تهديد و تحذير نيست ،
براى اينكه در اين جمله امر به ترسى مخصوص كرده ، نه ترس عمومى كه در هر حالى بر
مومن واجب است حال بايد ببينيم اين ترس خاص چه ترسى است ؟ و ترس از چيست ؟ و انگيره
اى كه اين ترس را واجب كرده و خداى تعالى به خاطر آن انگيره و علت به اين ترس امر
كرده چيست ؟
هيچ اشكالى نيست در اينكه دو فقره مورد بحث يعنى (اليوم
يئس ...) و جمله
(اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى ...)
به يكديگر مربوطند، و براى افاده يك غرض قالب گيرى شده اند، و در سابق بيان اين
معنا گذشت 0
پس دينى كه خداى تعالى امروز تكميلش كرد، و نعمتى كه تمامش فرمود كه به حسب حقيقت
يك چيز هستند همان چيزى بوده كه كفار تا قبل از امروز به آن طمع بسته بودند، و مؤ
منين هم از آن مى ترسيدند، و خداى تعالى كفار را مايوس نموده ، دين خود را تكميل و
نعمت خود را تمام كرد، و در نتيجه نهى كرد از اينكه از كفار بترسيد، پس آن امرى و
آن چيزى كه خداى تعالى مسلمانان را امر فرموده به اينكه در باره آن چيز از او
بترسند، همان چيزى است كه نهيشان كرد از اينكه در باره آن از كفار بترسند، و آن چيز
عبارت است از خاموش شدن نور دين و مسلوب شدن اين نعمت و موهبت ، به دست كفار0
خداى تعالى در آياتى ديگر بيان كرده كه هيچ سببى و علتى اين نعمت را از بين نمى
برد، مگر كفر ورزيدن به آن ، و مسلمانان را با شديدترين لحن از چنين عملى تهديد
نموده ، فرمود: (ذلك بان اللّه لم يك
مغيرا نعمة انعمها على قوم ، حتى يغيروا ما بانفسهم و ان اللّه سميع عليم
)، و نيز فرموده : (و من يبدل
نعمة اللّه من بعد ما جاءته فان اللّه شديدالعقاب )
و در آيه شريفه زير مثلى كلى براى نعمت خدا زده ، كه كفران به آن ، آن را به چه
صورت در مى آورد، چنين مى فرمايد: (و ضرب
اللّه مثلا قرية كانت آمنة مطمئنة ياتيها رزقها رغدا من كل مكان فكفرت بانعم اللّه
فاذاقها اللّه لباس الجوع و الخوف بما كانوا يصنعون
)0
بنابراين آيه مورد بحث هم كه مى فرمايد: (اليوم
يئس ...دينا) اعلام مى كند به اينكه دين
مسلمانان همچنان از ناحيه كفار در امنيت و از خطرى كه ممكن است از ناحيه آنان
متوجهش شود محفوظ است ، و هيچ فسادى و خطر زوالى متوجه اين دين نمى شود، مگر از
ناحيه خود مسلمانان به اينكه اين نعمت تامه الهى را كفران كنند، و اين دين كامل و
مرضى را ترك گويند، در آن روز است كه خداى تعالى نعمت خود را از آنان سلب نموده ، و
به نقمت و خوارى مبدلش مى سازد، و لباس خوف و جوع بر تنشان مى كند، همچنانكه ديديم
مسلمانان كفران كردند، و خدا هم آن كار را كرد0
حال اگر كسى بخواهد بفهمد اين آيه با جمله : (فلا
تخشوهم واخشون ) تا چه اندازه پيش گوئى
كرده ، بايد سيرى دقيق در حال عالم اسلامى امروز بكند آنگاه به عقب برگشته حوادث
تاريخى را مورد دقت قرار دهد، تا به ريشه قضايا و به موى رگهاى آن پى ببرد0
آياتى كه در قرآن كريم سخن از ولايت دارد ارتباط تامى با مضمون اين آيه يعنى تحذير
و تهديد آن دارد، و خداى تعالى در كتابش بندگان خود را در هيچ بابى و هيچ مطلبى
از عذاب خودش تحذير نكرده مگر در باب ولايت ، و تنها در اين مورد است كه پى در پى
مى فرمايد: (و يحذركم اللّه نفسه
)، و در آيه مورد بحث هم فرموده :
(واخشون )،
و تعقيب اين بحث به بيش از اين مقدار از وضع اين كتاب كه عهده دار تفسير آيات است
بيرون شدن است ، و لذا از اين بحث مى گذريم 0
|
اليوم اكملت لكم
دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام دينا
|
معناى تمام و كمال و فرق آن دو
كلمه (اكمال
) و كلمه (اتمام
) معنائى نزديك به هم دارند، راغب مى گويد كمال هر چيزى عبارت است از
اينكه غرض از آن چيز حاصل بشود و در معناى كلمه (تمام
) گفته تمام بودن هر چيز منتهى شدن آن به حدى است كه ديگر احتياج به
چيزى خارج از خود نباشد ، به خلاف ناقص كه محتاج به چيزى خارج از ذات خودش است تا
او را تمام كند0
و شما خواننده محترم مى توانيد از راهى ديگر معناى اين دو كلمه را تشخيص دهيد، و آن
اين است كه بدانيد كه آثار موجودات دو نوع است 0
يك نوع از موجودات وقتى اثر خود را مى بخشند كه همه اجزاى آن جمع باشد، (مثلا اگر
مانند معجون اجزائى دارد، همه آن اجزاء موجود باشد، كه اگر يكى از آن اجزاء نباشد
معجون و دار و اثر خود را نمى بخشد)، و مانند روزه كه مركب است از امورى كه اگر يكى
از آنها نباشد روزه روزه نمى شود، مثلا اگر كسى در همه اجزاى روز از خوردن و ساير
محرمات امساك بكند ولى در وسط روز در يك ثانيه دست از امساك بر دارد، و جرعه اى آب
فرو ببرد، روزه اش روزه نيست 0 از جمع شدن اجزاء اينگونه امور تعبير مى كنند به
تماميت و در قرآن كريم مى فرمايد: (ثم
اتمواالصيام الى الليل ) و يا مى فرمايد:
(و تمت كلمة ربك صدقا و عدلا)0
و نوع ديگر قسمتى از اشياء هستند كه اثر بخشيدن آنها نيازمند به آن نيست كه همه
اجزاى آن جمع باشد، بلكه اثر مجموع اجزاء مانند مجموع آثار اجزاء است ، هر يك جزئى
كه موجود بشود اثرش هم مترتب مى شود (البته اثرى به مقدار خود آن جزء) و اگر همه
اجزاء جمع شود همه اثر مطلوب حاصل مى شود، مانند روزه كه اگر يك روز روزه بگيرى ،
اثر يك روز را دارد، و اگر سى روز بگيرى اثرسى روز را دارد، تماميت را در اين قسم
(كمال )
مى گويند و در قرآن كريم فرموده : (فمن
لم يجد فصيام ثلاثه ايام فى الحج و سبعه اذا رجعتم تلك عشره كامله
)0
و نيز فرموده : (و لتكملوا العده
)، كه در اينگونه امور اثرهم بر بعض مترتب مى شود و هم بر كل ، و در
گفتگوهاى روزانه خود مى گوئيم امر فلانى تمام و عقل او كامل شد و عكس اين را نمى
گوئيم يعنى نمى گوئيم عقل فلانى تمام و امر او كامل شد0
و اما فرق بين دو واژه (اكمال
) و (تكميل
) و همچنين (اتمام
) و (تتميم
) همان فرقى است كه بين دو باب افعال و تفعيل است ، باب افعال در اصل و
به حسب اصل لغت دلالت بر دفعه يكبارگى و باب تفعيل دلالت بر تدريج دارد، هر چند كه
در اثر تحولها كه واژه عرب ديده بسيار مى شود كه در اين دو باب دخل و تصرف شده ، آن
دو را به معنائى دور از مجراى مجردش و يا از معناى اصليش برگرداندند، همچنانكه اين
برگشت از معناى اصلى دو باب افعال و تفعيل را در كلماتى از قبيل :
(احسان تحسين )
(اصداق تصديق )
(امداد تمديد)
(افراط تفريط) و غير اينها
مشاهده مى كنيم ، كه چگونه معناى اصلى كلمه برگشته ، و معناى الفاظ مذكور چنين مى
شود0 (احسان نيكى كردن تحسين نيكى ديگران
را ستودن )
(اصداق مهريه دادن تصديق گفتار ديگران راتصديق كردن
)
(امداد كمك كردن تمديد مدت مقرر را تمديد
كردن )، (افراط
زياده روى كردن - تفريط كوتاه آمدن ) علت
اين تحول اين بوده كه معناى اصلى كلمه را با خصوصيات مورد آن آميخته اند، و به
تدريج الفاظ در همان خصوصيات استعمال شده و آن معانى را به خود گرفته است 0
مراد از (دين ) و (نعمت ) در (اليوم اكملت لكم دينكم و
اتممت عليكم نعمتى )
نتيجه بيان گذشته اين شد كه آيه : (اليوم
اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى
)، مى فهماند كه مراد از دين مجموع معارف
و احكام تشريع شده است چيزى كه هست امروز مطلبى بر آن معارف و احكام اضافه شده ، و
مراد از (نعمت
) هر چه باشد امرى معنوى و واحد است ، و كانه ناقص بوده ، يعنى اثرى كه
ب ايد نداشته ، امروز آن نعمت ناقص تمام شد، و در نتيجه امروز آن معارف و احكام
اثرى كه بايد داشته باشند دارا شده است 0
و كلمه نعمت بر وزن (فعله
) صيغه اى است كه در مواردى كه بخواهى از نوع چيزى سخن بگوئى در اين
قالب مى گوئى ، و نعمت بر اى هر چيز عبارت است از نوع چيرهائى كه با طبع آن چيز
بسازد، و طبع او آن چيز را پس نزند و موجودات جهان هر چند كه از حيث اينكه در داخل
نظام تدبير قرار گرفته اند، همه به هم مربوط و متصلند، و بعضى كه سازگار با بعض
ديگرند نعمت آن بعض بشمار مى روند،
و در نتيجه اكثر و يا همه آنها وقتى با يكديگر مقايسه شوند نعمت خواهند بود
همچنانكه خداى تعالى فرموده : (و ان
تعدوا نعمة اللّه لا تحصوها)، و نيز
فرموده : (و اسبغ عليكم نعمه ظاهره و
باطنه )0
الا اينكه خداى تعالى بعضى از اين نعمتها را به اوصاف بدى چون 1 شر 2 پست 3 لعب 4
لهو و اوصاف ديگرى ناپسند توصيف كرده ، يكجا فرموده :
(و لا يحسبن الذين كفروا انما نملى لهم خير لانفسهم انما نملى لهم
ليزدادوا اثما و لهم عذاب مهين ) و در
جاى ديگر فرموده : (و ما هذه الحيوة
الدنيا الا لهو و لعب و ان الدار الاخرة لهى الحيوان
) و در جائى ديگر فرموده :
(لا يغرنك تقلب الذين كفروا فى البلاد، متاع قليل ثم ماواهم جهنم و بئس
المهاد) و در جاهاى ديگر آياتى ديگر در
اين باره آورده 0
آنچه كه انسان با تصرف در آن راه خدا را طى كند نعمت است
و اين سنخ آيات قرآنى دلالت دارد بر اينكه اين چيرهائى كه ما نعمتش مى شماريم وقتى
نعمتند كه با غرض الهى موافق باشد، و آن غرضى را كه خدا اين موجودات را بدان جهت
خلق كرده تامين شوند، و ما مى دانيم كه آنچه خداى تعالى براى بشر خلق كرده بدين جهت
خلق كرده كه او را مدد كند در اينكه راه سعادت حقيقى خود را سريعتر طى كند، و سعادت
حقيقى بشر نزديكى به خداى سبحان است ، كه آنهم با عبوديت و خضوع در برابر پروردگار
حاصل مى شود، آرى خداى تعالى مى فرمايد: (و
ما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون )0
و بنابراين پس هر موجودى كه انسان در آن تصرف مى كند تا به آن وسيله راه خداى تعالى
را طى كند، و به قرب خدا و رضاى او برسد، آن موجود براى بشر نعمت است ، و اگر مطلب
به عكس شد يعنى تصرف در همان موجود باعث فراموشى خدا و انحراف از راه او، و دورى از
او و از رضاى او شد، آن موجود براى انسان نقمت است ، پس هر چيزى فى نفسه براى انسان
نه نعمت است و نه نقمت ، تا ببينى انسان با آن چه معامله اى بكند، اگر در راه
عبوديت خداى تعالى مصرفش كند، و از حيث آن تصرفى كه گفتيم روح عبوديت در آن بدمد، و
در تحت ولايت خدا كه همان تدبير ربوبى او بر شؤ ون بندگان است قرارش دهد، آن وقت
براى او نعمت خواهد بود، و لازمه اين حرف اين است كه نعمت در حقيقت همان ولايت الهى
است ، و هر چيزى وقتى نعمت مى شود كه مشتمل بر مقدارى از آن ولايت باشد، همچنانكه
خداى عزّوجلّ فرموده : (اللّه ولى الذين
آمنوا يخرجهم من الظلمات الى النور)، و
نيز فرموده : (ذلك بان اللّه مولى الذين
آمنوا و ان الكافرين لا مولى لهم ) و نيز
در باره رسول گراميش فرموده : (فلا و ربك
لا يومنون حتى يحكموك فيما شجر بينهم ، ثم لا يجدوا فى انفسهم حرجا مما قضيت ، و
يسلموا تسليما) اينها و آياتى ديگر ولايت
الهى و آثار آن را بيان مى كند0
پس اسلام كه عبارت است از مجموع آنچه از ناحيه خداى سبحان نازل شده ، تا بندگانش به
وسيله آن اسلام ، وى را عبادت كنند يكى از اديان الهى است ، و اين دين بدان جهت كه
از حيث عمل به آن مشتمل است بر ولايت خدا و ولايت رسول او و ولايت اولياى امر، بدين
حيث نعمت خداى تعالى است ، و آن هم چه نعمتى كه قابل قياس با هيچ نعمت ديگر نيست 0
دين اسلام از حيث اشتمال آن بر ولايت خدا
ورسول و اولياء امر، نعمت است
و ولايت خداى سبحان يعنى سرپرست او نسبت به امور بندگان و تربيت آنان به وسيله دين
تمام نمى شود مگر به ولايت رسولش ، و ولايت رسولش نيز تمام نمى شود مگر به ولايت
اولى الامر كه بعد از درگذشت آن جناب و به اذن خداى سبحان زمام اين تربيت و تدبير
را به دست بگيرند، همچنانكه خداى تعالى به اين مطلب تصريح كرده مى فرمايد:
(يا ايها الذين آمنوا اطيعوا اللّه و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم
)، كه معناى آن در بحثى مفصل گذشت ، و نيز مى فرمايد:
(انما وليكم اللّه و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة ، و يوتون
الزكوة و هم راكعون )، كه ان شاء اللّه
تعالى بحث در معناى آن بزودى مى آيد0
جمله : (اليوم
اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى ...)
ناظر است
بركمال يافتن دين خدا در تشريع ، و تماميت يافتن ولايت نعمت با نصب
(اولى الامر)
پس حاصل معناى آيه مورد بحث اين شد: امروز كه همان روزى است كه كفار از دين شما
مايوس شدند مجموع معارف دينيه اى كه به شما نازل كرديم را با حكم ولايت كامل كرديم
، و نعمت خود را كه همان نعمت ولايت يعنى اداره امور دين و تدبير الهى آن است برشما
تمام نموديم ، چون اين تدبير تا قبل از امروز با ولايت خدا و رسول صورت مى گرفت ، و
معلوم است كه ولايت خدا و رسول تا روزى مى تواند ادامه داشته باشد كه رسول در قيد
حيات باشد، و وحى خدا همچنان بر وى نازل شود، و اما بعد از در گذشت رسول و انقطاع
وحى ديگر رسولى در بين مردم نيست تا از دين خدا حمايت نموده و دشمنان را از آن دفع
كند، پس بر خدا واجب است كه براى ادامه تدبير خودش كسى را نصب كند، و آن كس همان
ولى امر بعد از رسول و قيم بر امور دين و امت او مصداق جمله :
(و اولى الامر منكم ) است 0
پس ولايت كه مشروع واحدى است تا قبل از امروز ناقص بود، و به حد تمام نرسيده بود،
امروز با نصب ولى امر، بعد از رسول تمام شد0
و وقتى دين خدا در تشريعش به حد كمال رسيد، و نعمت ولايت تمام شد
(رضيت لكم الاسلام دينا) من
اسلام را بدان جهت كه دينى از اديان توحيد است براى شما پسنديدم ، در اين دين غير
از خدا كسى پرستيده نمى شود، و با در نظر گرفتن اينكه طاعت همان عبادت است قهرا غير
از او كسى اطاعت نمى شود، آرى تنها خدا و كسى كه خدا فرموده باشد يعنى رسول و اولى
الامر اطاعت مى شود0
پس آيه شريفه خبر مى دهد از اينكه مؤ منين امروز ديگر خوف سابق را ندارند و دين
سابقشان مبدل به امنيت شده ،و خداى تعالى براى مؤ منين دين را پسنديده ، كه متدين
به دين اسلام شوند، (كه دين توحيد است يعنى غير از خدا در آن دين كسى اطاعت و پرستش
نمى شود)، پس بر مؤ منين است كه تنها او را پرستش كنند، و چيزى را در اطاعت شريك او
نسازند، مگر كسى را كه خود او دستور داده اطاعتش كنند0
و اگر خواننده گرامى در آيه شريفه زير دقت كند كه مى فرمايد:
(وعد اللّه الذين آمنوا منكم و عملوا الصالحات ، ليستخلفنهم فى الارض
كما استخلف الذين من قبلهم ، وليمكنن لهم دينهم الذى ارتضى لهم ، و ليبدلنهم من بعد
خوفهم امنا يعبدوننى لا يشركون بى شيئا، و من كفر بعد ذلك فاولئك هم الفاسقون
)0
و پس از دقت كامل در آن فقرات آن را با فقرات آيه شريفه :
(اليوم يئس الذين كفروا من دينكم ...)
تطبيق كند، آن وقت كاملا متوجه مى شود كه در آيه مورد بحث يكى از مصاديق وعده ، در
آيه سوره نور انجاز و عملى شده است ، چون به نظر ما زمينه گفتار در جمله :
(يعبدوننى لا يشركون بى شيئا)
زمينه معرفى نتيجه است ، همچنانكه جمله (و
من كفر بعد ذلك فاولئك هم الفاسقون ) هم
به اين معنا اشاره دارد، مى خواهد بفرمايد: ايمان و عمل صالح نتيجه اش آن است كه مؤ
منين صاحب كره زمين شوند، و بر روى زمين شركى باقى نماند بطورى كه اگر كسى باز هم
شرك بورزد، در حقيقت بدون هيچ بهانه اى تبهكار و منحرف شده است 0
و با در نظر گرفتن اينكه سوره نور قبل از سوره مورد بحث نازل شده ، به شهادت اينكه
داستان افك (تهمت به عايشه ) و آيه تازيانه زدن به زناكاران و آيه حجاب و آياتى
ديگر در آن سوره واقع شده ، مطلب كاملا روشن مى شود0
اضطرار و حكم ثانوى براى خوردن مردار
|
فمن اضطر فى
مخمصة غير متجانف لاثم فان اللّه غفور رحيم
|
كلمه (مخمصه
) به معناى قحطى و گرسنگى ، و كلمه : (تجانف
) به معناى تمايل است ، ثلاثى مجرد آن جنف با جيم است كه به معناى اين
است كه دو پاى شخصى متمايل به خارج از اندام خود بشود، و در نتيجه گشاد راه برود در
مقابل كلمه (حنف
) با حاء است ، كه به اين معنا است كه پاهاى شخصى از حالت استقامت
متمايل به طرف داخل بشود، بطورى كه وقتى راه مى رود پاها به يكديگر سائيده بشود0
از سياق آيه سه نكته استفاده مى شود، اول اينكه جواز خوردن گوشت و چيرهاى ديگرى كه
در آيه حرام شده حكمى اولى نيست ، حكم اولى همان حرمت است ، بلكه حكم ثانوى و مخصوص
زمانى است كه شخص مسلمان اگر از آن محرمات سد جوع نكند از گرسنگى مى ميرد، دوم
اينكه حكم جواز محدود به اندازه اى است كه از مردن جلوگيرى كند، و ناراحتى گرسنگان
رابر طرف سازد، پس چنين كسى نمى تواند شكم خود را از گوشت مردار پر كند، سوم اينكه
صفت مغفرت و مثل آن صفت رحمت همانطور كه با گناهان مستوجب عقاب ارتباط دارد، و مايه
محو عقاب آنها مى شود، همچنين با منشا آن نافرمانيها كه همان حكم خدا است نيز متعلق
مى شود، و خلاصه كلام اينكه مغفرت و رحمت يك وقت متوجه معصيت يعنى مخالفت با حكم
خدا مى شود، و آن را مى آمرزد و يك وقت متوجه خود حكم مى شود، و آن را بر ميدارد
مثل همين مورد كه خداى تعالى حكم حرمت را برداشته ، تا اگر كسى از روى ناچارى گوشت
مردار را خورد گناه نكرده باشد، و در نتيجه مستوجب عقاب نيز نشده باشد0
بحثى علمى در سه فصل
بحث علمى (در سه فصل )
1 عقايد امتها در مورد خوردن گوشت
فصل اول در عقائد امتها در مورد خوردن گوشت
در اين معنا هيچ شكى نيست كه انسان مانند ساير حيوانات و گياهان مجهز به جهاز گوارش
است ، يعنى دستگاهى دارد كه اجزائى از مواد عالم را به خود جذب مى كند، به آن
مقدارى كه بتواند در آن عمل كند، و آن را جزء بدن خود سازد، و به اين وسيله بقاى
خود را حفظ نمايد، پس بنابراين براى اينگونه موجودات هيچ مانعى طبيعى وجود ندارد از
اينكه هر غذائى كه براى او قابل هضم و مفيد باشد بخورد، تنها مانعى كه از نظر طبع
تصور دارد اين است كه آن غذا براى آن موجودات ضرر داشته باشد، و يا مورد تنفر آنها
باشد0
اما متضرر شدن مثل اينكه در يابد كه فلان چيز خوردنى براى بدن او ضرر دارد، و نظام
جسمى او را بر هم مى زند، براى اينكه مسموم است و يا خودش سم است ، در چنين مواردى
انسان و حيوان و نبات از خوردن امتناع مى ورزد و يا مثل اينكه دريابد كه خوردن فلان
چيز براى روح او ضرر دارد، مثل چيرهائى كه در اديان و شرايع مختلفه الهى تحريم شده
، و امتناع از خوردن اين گونه چيرها امتناع به حسب طبع نيست ، بلكه امتناع فكرى است
0
و اما تنفر عبارت است از اينكه انسان يا هر جاندار ديگر چيزى را پليد بداند، و در
نتيجه طبع اواز نزديكى به آن امتناع بورزد، مثل اينكه يك انسانى نجاست خود را بخورد
كه چنين چيزى نمى شود، زيرا انسان نجاست خود را پليد مى داند، و از نزديكى به آن
نفرت دارد،
بله گاهى انسانهاى ديوانه و يا كودك ديده شده اند كه نجاست خود را بخورند، گاهى هم
مى شود كه تنفر انسان از خوردن چيزى به حسب طبع نباشد، بلكه اين امتناعش مستند باشد
به عواملى اعتقادى ، چون مذهب و يا عادت قومى ، و سنت هاى مختلفه اى كه در مجتمعات
گوناگون رائج است ، مثلا مسلمانان از گوشت خوك نفرت دارند، و نصارا آن را خوراكى
مطبوع و پاكيره مى دانند، و در مقابل اين دو امت ، ملل غربى هستند، كه بسيارى از
حيوانات از قبيل قورباغه و خرچنگ و موش و امثال آن را با ميل و رغبت مى خورند، در
حالى كه ملل مشرق زمين آنها را پليد مى شمارند، اين قسم از امتناع ، امتناع بر حسب
طبع اولى نيست ، بلكه بر حسب طبع ثانوى و قريحه اى است كسبى 0
پس روشن شد كه انسان در تغذى به گوشت ها طرق مختلفه اى دارند، طرقى بسيار كه از
نقطه امتناع شروع و به نقطه آزادى مطلق در عرضى عريض ختم مى شود، هر چه را كه مباح
و گوارا مى داند دليلش طبع او است ، و آنچه را كه حرام و ناگوار مى داند دليلش يا
فكر او است يا طبع ثانوى او.
افراط و تفريط در مسئله خوردن گوشت
در سنت بودا خوردن تمامى گوشت ها تحريم شده ، و پيروان اين سنت هيچ حيوانى را حلال
گوشت نمى دانند، و اين طرف تفريط در مساله خوردن گوشت است ، و طرف افراط آن را وحشى
هاى آفريقا (و بعض متمدنين اروپا و غرب ) پيش گرفته اند، كه از خوردن هيچ گوشتى حتى
گوشت انسان امتناع ندارند0
اما عرب در دوران جاهليت گوشت چهارپايان و ساير حيوانات از قبيل موش و قورباغه را
مى خورد، چهارپايان را هم به هر نحوى كه كشته مى شد مى خورد، چه اينكه سرش را بريده
باشند، و چه اينكه خفه اش كرده باشند، و چه طورى ديگر مرده باشد، كه در آيه گذشته
به عنوانهاى (منخنقه
) و (موقوذه
) و
(مترديه )
و (نطيحه
) و نيم خورده درندگان از آنها ياد شده بود، و وقتى مورد اعتراض واقع مى
شدند مى گفتند: چطور شد كه آنچه خود شما مى كشيد حلال است ، و آنچه خدا مى كشد حرام
است ، همچنانكه امروز نيز همين جواب از پاره اى اشخاص شنيده مى شود، كه مگر گوشت با
گوشت فرق دارد، همينكه گوشتى سالم باشد و به بدن انسان صدمه وارد نياورد آن گوشت
خوردنى است ، هر چند كه بى ضرر بودنش به وسيله علاجهاى طبى صورت گرفته باشد و خلاصه
گوشت حرام آن گوشتى است كه دستگاه گوارش آن را نپذيرد، از آن گذشته همه گوشتها براى
اين دستگاه گوشت است ، و هيچ فرقى بين آنها نيست 0
و نيز در عرب رسم بود كه خون را مى خوردند، و آن را در روده حيوان ريخته با آن روده
كباب مى كردند، و مى خوردند، و بخورد ميهمانان مى دادند و نيز رسمشان چنين بود كه
هر گاه دچار قحطى مى شدند، بدن شتر خود را با آلتى برنده سوراخ مى كردند، و هر چه
خون بيرون مى آمد مى خوردند، امروز نيز خوردن خون در بسيارى از امت هاى غير مسلمان
رائج است 0
و اين سنت در بت پرستان چين رواج بيشترى دارد، و بطورى كه شنيده مى شود از خوردن
هيچ حيوانى حتى سگ و گربه و حتى كرمها و صدفها و ساير حشرات امتناع ندارند0
و اما اسلام در بين آن سنت تفريطى و اين روش افراطى راهى ميانه را رفته ، از بين
گوشتها هر گوشتى كه طبيعت انسانهاى معتدل و يا به عبارتى طبيعت معتدل انسانها آن را
پاكيره و مطبوع مى داند، در تحت عنوان كلى طيبات حلال كرده ، و سپس اين عنوان كلى
را به چهارپايان يعنى بهائم كه عبارتند از گوسفند و بز و گاو و شتر و در بعضى از
چهارپايان چون اسب و الاغ به كراهت و در ميان پرندگان به هر مرغى كه گوشت خوار
نباشد كه علامتش داشتن سنگدان و پرواز به طريق بال زدن و نداشتن چنگال است و در
آبزيها به ماهيانى كه فلس دارند، به آن تفصيلى كه در كتب فقه آمده تفسير كرده است 0
و از اين حيوانات حلال گوشت خون و مردار و آنچه براى غير خدا ذبح شده را تحريم كرده
، و غرض در اين تحريم اين بوده كه بشر بر طبق سنت فطرت زندگى كند، چون بشر در اصل
فطرت به خوردن گوشت علاقمند است ، و نيز فطرتا براى فكر صحيح و طبع مستقيم كه از
تجويز هر چيزى كه نوعا ضرر دارد، و يا مورد نفرت طبع است امتناع مى ورزد، احترام
قائل است .
2 چگونه اسلام ، كشتن حيوان را تجويز كرده با اينكه رحم
و عاطفه آن را جايز
نمىداند؟
فصل دوم : چطور اسلام كشتن حيوان را تجويز كرده با اينكه رحم و عاطفه آن را جائز
نمى داند؟
چه بسا كه اين سوال به ذهن بعضى وارد شود، كه حيوان نيز مانند انسان جان و شعور
دارد، او نيز از عذاب ذبح رنج مى برد، و نمى خواهد نابود شود و بميرد، و غريزه حب
ذات كه ما را وامى دارد به اينكه از هر مكروهى حذر نموده ، و از الم هر عذابى
بگريزيم ، و از مرگ فرار كنيم ، همين غريره ما را وا مى دارد به اينكه نسبت به
افراد همنوع خود همين احساس را داشته باشيم ، يعنى آنچه براى ما درد آور است براى
افراد همنوع خود نپسنديم ، و آنچه براى خودمان دشوار است براى همنوع خود نيز دشوار
بدانيم ، چون نفوس همه يك جورند0
و اين مقياس عينا در ساير انواع حيوان جريان دارد با اين حال چگونه به خود اجازه
دهيم كه حيوانات را با شكنجه اى كه خود از آن متاءلم مى شويم متاءلم سازيم ، و
شيرينى زندگى آنها را مبدل به تلخى مرگ كنيم ، و از نعمت بقاء كه شريفترين نعمت است
محروم سازيم ؟ و با اينكه خداى سبحان ارحم الراحمين است ، او چرا چنين اجازه اى
داده ؟ و رحمت واسعه اش جگونه با اين تبعيض در مخلوقاتش مى سازد؟ كه همه جانداران
را فدائى و قربانى انسان بسازد؟0
جواب از اين سوال در يك جمله كوتاه اين است كه اساس شرايع دين و زير بناى آن حكمت و
مصالح حقيقى است ، نه عواطف وهمى ، خداى تعالى در شرايعش حقائق و مصالح حقيقى را
رعايت كرده ، نه عواطف را كه منشاش وهم است 0
اساس شرايع دين و زيربناى آن حكمت و مصالح حقيقتى است نه
عواطف وهمى
توضيح اينكه اگر خواننده محترم وضع زندگى موجوداتى كه در دسترس او است به مقدار
توانائيش مورد دقت قرار دهد، خواهد ديد كه هر موجودى در تكون و در بقايش تابع ناموس
تحول است و مى فهمد كه هيچ موجودى نيست ، مگر آنكه مى تواند به موجودى ديگر مت حول
شود، و يا موجودى ديگر به صورت خود او متحول گردد، يا بدون واسطه و يا با واسطه و
هيچ موجودى ممكن نيست به وجود آيد مگر با معدوم شدن موجودى ديگر، و هيچ موجودى باقى
نمى ماند مگر با فنا شدن موجودى ديگر، بنابراين عالم ماده عالم تبديل و تبدل است ،
و اگر بخواهى مى توانى بگوئى عالم آكل و ماءكول است ، (پيوسته موجودى موجوداتى ديگر
را مى خورد و جزء وجود خود مى سازد)0
مى بينيد كه موجودات مركب زمينى از زمين و مواد آن مى خوردند و آن را جزء وجود خود
مى نمايند، و به آن صورت مناسب با صورت خود و يا مخصوص به خود مى دهند و دوباره
زمين خود آن موجود را مى خورد و فانى مى سازد0
گياهان از زمين سر در مى آورند و با مواد زمينى تغذيه مى كنند، و از هوا استنشاق مى
نمايند تا به حد رشد برسند، دوباره زمين آن گياهان را مى خورد، و ساختمان آنها را
كه مركب از اجزائى است تجزيه نموده ، اجزاى اصلى آنها را از يكديگر جدا و به صورت
عناصر اوليه در مى آورد، و مدام و پى در پى هر يك به ديگرى بر مى گردد زمين گياه مى
شود، و گياه زمين مى شود0
قدمى فراتر مى گذاريم ، مى بينيم حيوان از گياهان تغذيه مى كند آب و هوا را جزء بدن
خود مى سازد، و بعضى از انواع حيوانات چون درندگان زمينى و هوائى حيوانات ديگر را
مى خورند، و از گوشت آنها تغذيه مى كنند، چون از نظر جهاز گوارش مخصوص كه دارند چيز
ديگرى نمى توانند بخورند، ولى كبوتران و گنجشگان با دانه هاى گياهان تغذى مى كنند،
و حشراتى امثال مگس و پشه و كك از خون انسان و ساير جانداران مى مكند، و همچنين
انواع حيواناتى ديگر كه غذاهائى ديگر دارند، و سرانجام همه آنها خوراك زمين مى
شوند0
پس نظام تكوين و ناموس خلقت كه حكومتى على الاطلاق و به پهناى همه عالم دارد، تنها
حاكمى است كه حكم تغذى را معين كرده ، موجودى را محكوم به خوردن گياه ، و موجودى
ديگر را محكوم به خوردن گوشت ، و يكى ديگر را به خوردن دانه ، و چهارمى را به خوردن
خون كرده ، و آنگاه اجزاى وجود را به تبعيت از حكمش هدايت نموده است ، و نيز او
تنها حاكمى است كه خلقت انسان را مجهز به جهاز گوارش گياهان و نباتات كرده ،
پيشاپيش همه جهازها كه به وى داده دندانهائى است كه در فضاى دهان او به رديف چيده ،
چند عدد آن براى بريدن ، چند عدد براى شكستن ، و گاز گرفتن ، و آسياب كردن كه اولى
را ثنائيات ، دندان جلو، و دومى را رباعيات ، و سومى را انياب
(دندان نيش ) و چهارمى را
طواحن (دندان آسياب يا كرسى
) مى ناميم ، و همين خود دليل بر اين است كه انسان گوشتخوار تنها نيست ،
و گرنه مانند درندگان بى نياز از دندانهاى كرسى طواحن بود، و علف خوار تنها نيز
نيست ، و گرنه مانند گاو و گوسفند بى نياز از ثنايا و انياب بود، پس چون هر دو نوع
دندان را دارد، مى فهميم كه انسان هم علفخوار است و هم گوشتخوار0
قدمى به عقب تر از دندانها به مرحله دوم از جهاز گوارش مى گذاريم ، مى بينيم قوه
چشائى ذائقه انسان تنها از گياهان لذت و نفرت ندارد، بلكه طعم خوب و بد انواع
گوشتها را تشخيص مى دهد، و از خوب آنها لذت مى برد، در حالى كه گوسفند چنين تشخيص
نسبت به گوشت ، و گرگ چنين تشخيص نسبت به گياهان ندارد، در مرحله سوم به جهاز هاضمه
او مى پردازيم ، مى بينيم جهاز هاضمه انسان نسبت به انواع گوشتها اشتها دارد، و به
خوبى آن را هضم مى كند، همه اينها هدايتى است تكوينى و حكمى است كه در خلقت مى
باشد، كه تو انسان حق دارى گوسفند را مثلا ذبح كنى ، و از گوشت آن ارتزاق نمائى ،
آرى ممكن نيست بين هدايت تكوين و حكم عملى آن فرق بگذاريم ، هدايتش را بپذيريم و
تسليم آن بشويم ، ولى حكم اباحه اش را منكر شويم 0
اسلام هم همانطور كه بارها گفته شد دين فطرى است همى به جز احياء آثار فطرت كه در
پس پرده جهل بشر قرار گرفته ندارد، و چون چنين است به جز اين نمى توانسته حكم كند،
كه خوردن گوشت پاره اى حيوانات حلال است ، زيرا اين حكم شرعى در اسلام مطابق است ،
با حكم اباحه اى تكوينى 0
اسلام همانطور كه با تشريع خود اين حكم فطرى را زنده كرده ، احكام ديگرى را كه واضع
تكوين وضع كرده نيز زنده كرده است ، وآن احكامى است كه قبلا ذكر شد، گفتيم با
موانعى از بى بند و بارى در حكم تغذى منع كرده ، يكى از آن موانع حكم عقل است كه
اجتناب از خوردن هر گوشتى كه ضرر جسمى يا روحى دارد را واجب دانسته ، مانع ديگر،
حكم عواطف است ، كه از خوردن هر گوشتى كه طبيعت بشر مستقيم الفطره آن را پليد مى
داند نهى كرده ، و ريشه هاى اين دو حكم نيز به تصرفى از تكوين بر مى گردد، اسلام هم
اين دو حكم را معتبر شمرده ، هر گوشتى كه به نمو جسم ضرر برساند را حرام كرده ،
همچنانكه هر گوشتى كه به مصالح مجتمع انسانى لطمه بزند را تحريم نموده ، مانند
(گوشت گوسفند يا شترى كه براى غير خدا قربانى شود)، و يا از طريق قمار و استقسام به
ازلام و مثل آن تصاحب شده باشد، و نيز گوشت هر حيوانى كه طبيعت بشر آن را پليد مى
داند، را تحريم كرده است 0
راءفت و رحمت از مواهب خلقت است ، ولى تكوين آن را حاكم
على الاطلاق قرار نداده
و اما اينكه گفتند حس راءفت و رحمت با كشتن حيوانات و خوردن گوشت آنها نمى سازد،
جوابش اين است كه آرى هيچ شكى نيست كه رحمت خود موهبتى است لطيف ، و تكوينى ، كه
خداى تعالى آن را در فطرت انسان و بسيارى از حيوانات كه تاكنون به وضع آنها آشنا
شده ايم به وديعه نهاده ، الا اينكه چنان هم نيست كه تكوين حس رحمت را حاكم على
الاطلاق بر امور قرار داده باشد ، و در هيچ صورتى مخالفت آن را جائز نداند، و
اطاعتش را بطور مطلق و در همه جا لازم بشمارد، خوب وقتى تكوين خودش رحمت را بطور
مطلق و همه جا استعمال نمى كند ما چرا مجبور باشيم او را در همه امور حاكم قرار
دهيم ، دليل اينكه تكوين رحمت را بطور مطلق استعمال نمى كند وجود دردها و بيماريها
و مصائب و انواع عذابها است 0
از سوى ديگر اين صفت يعنى صفت رحمت اگر در حيوانات بطور مطلق خوب و نعمت باشد در
خصوص انسان چنين نيست ، يعنى مانند عدالت بدون قيد و شرط و بطور على الاطلاق فضيلت
نيست ، چون اگر اينطور بود مواخذه ظالم به جرم اينكه ظلم كرده ، و مجازات مجرم به
خاطر اينكه مرتكب جرم شده درست نبود و حتى زدن يك سيلى به قاتل جنايتكار صحيح نبود،
زيرا با ترحم منافات دارد و همچنين انتقام گرفتن از متجاوز، و به مقدار تعدى او
تعدى كردن درست نبود، و حال اگر ظالم و مجرم و جانى و متجاوز را به حال خود
واگذاريم دنيا و مردم دنيا تباه مى شوند0
و با اين حال اسلام امر رحمت را بدان جهت كه يكى از مواهب خلقت است مهمل نگذاشته ،
بلكه دستور داده كه رحمت عمومى گسترش داده شود، و از اينكه حيوانى را بزنند نهى
كرده ، و حتى زدن حيوانى را كه مى خواهند ذبح كنند منع نموده ، و دستور اكيد داده
مادام كه حيوان ذبح شده جانش بيرون نيامده اعضائش را قطع و پوستش را نكنند، و تحريم
منخنقه و موقوذه از همين باب است ، و نيز نهى كرده از اينكه حيوانى را پيش روى
حيوان ديگرى مثل آن ذبح كنند، و براى ذبح كردن حيوان راحت ترين و ملايم ترين وضع را
مقرر فرموده ، و آن بريدن چهار رگ گردن او است ، (دو تا لوله خون و يك لوله تنفس و
يك لوله غذا)، و نيز دستور فرموده حيوانى را كه قرار است ذبح شود آب در اختيارش
بگذاريد، و از اين قبيل احكام ديگرى كه تفصيل آنها در كتب فقه آمده است 0
و با همه اينها اسلام دين تعقل است ، نه دين عاطفه ، و در هيچ يك از شرايعش عاطفه
را بر احكام عقلى كه اصلاح گر نظام مجتمع بشرى است مقدم نداشته ، و از احكام عاطفه
تنها آن احكامى را معتبر شمرده كه عقل آن را معتبر شمرده است ، كه برگشت آن نيز به
پيروى حكم عقل است 0 و اما اينكه گفتند رحمت الهى چگونه با تشريع حكم تزكيه و ذبح
حيوانات سازگار است ؟ با اينكه خداى تعالى ارحم الراحمين است ، جوابش اينست كه اين
شبهه از خلط ميان رحمت و رقت قلب ناشى شده است ، آنچه در خداى تعالى است رحمت است
نه رقت قلب ، كه تاثر شعورى خاص است در انسان كه باعث مى شود، انسان رحم دل نسبت به
فرد مرحوم تلطف و مهربانى كند، و اين خود صفتى است جسمانى و مادى كه خداى تعالى از
داشتن آن متعالى است ، تعالى اللّه عن ذلك علوا كبيرا و اما رحمت در خداى تعالى
معنايش افاضه خير بر مستحق خير است ، آن هم به مقدارى كه استحقاق آن را دارد، و به
همين جهت بسا مى شود كه عذاب را رحمت خدا و به عكس رحمت او را عذاب تشخيص مى دهيم ،
همچنانكه تشريع حكم تذكيه حيوانات را براى حيوانات عذاب مى پنداريم ، پس اين فكر را
بايد از مغز بيرون كرد كه احكام الهى بايد بر طبق تشخيص ما كه ناشى از عواطف كاذبه
بشرى است ، بوده باشد، و مصالح تدبير در عالم تشريع را بخاطر اينگونه امور باطل
ساخته ، و يا در اينكه شرايعش را مطابق با واقعيات تشريع كرده باشد مسامحه كند0
پس از همه مطالب گذشته اين معنا روشن گرديد كه اسلام در تجويز خوردن گوشت حيوانات و
همچنين در جزئيات و قيد و شرطهائى كه در اين تجويز رعايت نموده امر فطرت را حكايت
كرده ، فطرتى كه خداى تعالى بشر را بر آن فطرت خلق كرده ،
(فطرة اللّه التى فطر الناس عليها لا
تبديل لخلق اللّه ذلك الدين القيم )0
3 چرا اسلام حليت گوشت را مبنى بر تذكيه نموده است ؟
توضيح سوال اينكه ما پذيرفتيم كه خلقت بشر طورى است كه هم مجهز به جهاز گياه خوارى
است ، و هم جهاز گوشتخوارى ، و فطرت و خلقت گوشتخوارى را براى انسان جائز مى داند،
و بدنبال اين حكم فطرت ، اسلام هم كه شرايعش مطابق با فطرت است خوردن گوشت را جائز
دانسته ، ليكن اين سوال پيش مى آيد كه چرا اسلام به خوردن گوشت حيواناتى كه خودشان
مى ميرند اكتفا نكرد، با اينكه اگر اكتفا كرده بود مسلمين هم گوشت مى خوردند، وهم
كارد بدست نمى گرفتند، و با كمال بى رحمى حيوانى را سر نمى بريدند، در نتيجه عواطف
و رحمتشان جريحه دار نمى شد؟
| 
