ابو هريره گويد: ان رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم) قرأ (اهدنا الصراط المستقيم) بالصاد⁽¹²⁵⁹⁾.

ظاهرا در زبان و رسم‏الخط رايج عربى، كلمه مصيطر و صراط با سين خوانده و نوشته مى‏شده است، ولى پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) تعليم مى‏دهند كه در رسم‏الخط قرآن، اين دو كلمه با ص نوشته شود⁽¹²⁶⁰⁾.

اگر تحليل ارائه شده را نپذيريم، اين را بايد بپذيريم كه چون تقرير يكى از راه‏هاى دست يابى به سيره و سنت نبوى است، رسم‏الخط قرآن در صدر اسلام مورد تأيدد و تقرير رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) قرار گرفته است و از همين رو مسلمانان همواره بر حفظ و تثبيت آن تأكيد داشته‏اند.

3. مقابله و بررسى كتابت:

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) بعد از انجام كتابت آيات، دوباره كار كاتبان را مورد بررسى قرار مى‏دادند تا اگر احيانا اشتباه، كاستى يا زيادتى در آن باشد، اصلاح و تكميل شود و تا اين بررسى و نظارت دقيق انجام نمى‏گرفت، صورت و نسخه كتبى آيات و سوره‏هاى قرآن را در اختيار ساير قرآن‏آموزان علاقه‏مند به كتابت قرآن قرار نمى‏دادند.

زيد بن ثابت مى‏گويد:

من وحى را نزد رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كتابت مى‏كردم و آن حضرت آن را بر من املا مى‏كرد. هرگاه از كتابت فارغ مى‏شدم، مى‏فرمود: آنچه رات نوشتى، بخوان و من آن را مى‏خواندم؛ پس اگر در چيزى دچار لغزش يا فراموشى شده بوم، آن را اصلاح و تكميل مى‏كرد؛ سپس آن را در اختيار ديگران قرار مى‏داد⁽¹²⁶¹⁾.

خالد عبدالرحمن العك، يكى از دلايل توقيفى بودن رسم‏الخط قرآن را اين گونه بيان مى‏كند:

به يقين نقلا و عقلا همه متن قرآن كريم در حضور رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) هم زمان با نزول تدريجى، كتابت مى‏شد. بنابراين اگر خطا يا سهوى در رسم الخط كلمات قرآن پديد مى‏آمد، پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) از طريق وحى بدان آگاه مى‏شد؛ چرا كه خطاى در كتابت و رسم الخط قرآن، در نهايت به خطاى در قرائت قرآن و تحريف و تغيير كلام خدا مى‏انجاميد⁽¹²⁶²⁾.

4. خط وحى:

راميار آورده است:

خط وحى چنان رواجى يافته بود كه بدان مثل مى‏زدند. نگاهى به شعر حسان بن ثابت (د 54ق) شاعر مديحه سراى محمدى بيندازيم كه پس از واقعه بدر در مديحه‏اى، او سخن از (خط وحى) بر كاغذى لطيف به ميان آورد كه بدون شك منظور او نوشته‏هاى صحائف قرآنى است. اين بدان جهت بود كه چيزى از نزول نمى‏گذشت كه آيات قرآنى سينه به سينه و دست به دست مى‏گشت و آن كس كه نوشتن مى‏دانست، نسخه‏اى براى خود تهيه مى‏كرد كه هميشه آن را داشته باشد⁽¹²⁶³⁾.

خط وحى يا به خاص بودن رسم‏الخط قرآن و تفاوت آن با رسم‏الخط رايج آن زمان اشاره دارد يا به خاص بودن قلم نگارشى قرآن يا به هر نوشته‏اى از آيات قرآن.

5. غرائب قرآن:

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) فرموده‏اند: تعلموا القرآن و تعلموا غرائبه‏⁽¹²⁶⁴⁾ يا تعلموا القرآن و التمسوا غرائبه‏⁽¹²⁶⁵⁾؛ يعنى قرآن را فراگيريد و مصرانه غرائب آن را پى جويى و جست و جو كنيد تا از آن‏ها آگاه شويد. غرائب جمع كلمه غريب از ريشه غ ر ب است كه به طور كلى كاربردهاى مختلف آن، معانى زير را به دست مى‏دهد:

1. هر چيزى كه از مسير يا محل اصلى خويش دور شود و در آن تغييراتى رخ دهد و دچار غربت گردد⁽¹²⁶⁶⁾.

2. به هر چيزى كه در ميان ديگر هم نوعان يا هم جنسان خويش بى‏نظير و تك مانده است، غريب مى‏گويند⁽¹²⁶⁷⁾.

3. به كسى كه چيزى جديد، كم ياب و كم نظير و غير متداول و در عين حال، شگفت‏انگيز بياورد، مغرب مى‏گويند⁽¹²⁶⁸⁾.

4. به هر چيزى غير متداول و غير مألوفى كه فهم آن از نظرهاى سطحى پوشيده بماند نيز غريب گويند⁽¹²⁶⁹⁾.

بنابراين منظور از تعلم و پى جويى غرائب قرآن هم مى‏تواند به معناى مشهور آن، يعنى فرا گرفتن و جست و جوى كلمات غريب قرآن و آگاهى از معانى و مفاهيم آن باشد؛ چنان كه علم غريب القرآن در مجموعه علوم قرآنى به اين موضوع مى‏پردازد و هم مى‏تواند به معناى پى جويى و كشف آگاهى از هر چيزى كه در قرآن مقروء و مكتوب براى قرآن‏آموز، غريب و سؤال برانگيز است، باشد.

به عبارتى ديگر، پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) توجه مى‏دهند كه غرائب قرآن فقط محدود به حوزه قرائت و صورت لفظى كلمات قرآن نيست، بلكه صورت كتبى و نوشتارى قرآن نيز داراى غرائبى است كه آن‏ها نيز قابل فراگيرى، پى‏جويى و كشف‏اند؛ يعنى تدبر در قرآن، محدود به تدبر در هويت خواندنى و زبانى آن نيست، بلكه شامل تدبر در رسم‏الخط قرآن نيز ديده مى‏شود؛ چنان كه مى‏فرمايند: أعطوا أعينكم حظها من العبادة... النظر فى المصحف و التفكر فيه و الاعتبار عند عجائبه‏⁽¹²⁷⁰⁾؛ يعنى درباره قرآن، عبادت منحصر تلاوت قرآن از روى قلب نيست، بلكه چشم نيز علاوه بر گوش و زبان و انگشتان دست (عقد انامل) مى‏تواند در اين عبادت دخيل و بهره‏مند باشد كه اين بهره‏ورى با نظر كردن و نگاه به مصحف و تفكر و تدبر در آن و تأمل و نگرش شايان در غرائب و موارد شگفت‏انگيز آن و درس آموختن از آن‏ها مى‏باشد. در قرآن مجيد نيز مى‏خوانيم: أفلا يتدبرون القرآن أم على قلوب أقفالها⁽¹²⁷¹⁾؛ كتاب أنزلناه اليك مبارك ليدبروا آياته و ليتذكر أولوا الألباب‏⁽¹²⁷²⁾.

6. كتاب عزيز:

در قرآن، صفت عزيز تنها يك بار در سوره فصلت، آيه 41 براى كتاب آمده است: و انه لكتاب عزيز.

كتاب (يعنى قرآن در هويت و شكل مكتوبش) عزيز است. عزيز؛ يعنى نفوذناپذير و تأثيرناپذير. خداوند عزيز است؛ يعنى هرگز از ناحيه غير او در او تأثير و نفوذى رخ نمى‏دهد.

توضيح و بيان عزيز بودن كتاب در آيه 42 همان سوره آمده است: لا يأتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه تنزيل من حكيم حميد باطل يعنى چيز زائد و اضافه. هر باطلى رفتنى است. تعبير من بين يديه مربوط به زمانى است كه وحى در حال نزول است و پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) قرآن را بر كاتبان، املا مى‏كند و آنان آن را با دقت كتابت مى‏كنند. در اين زمان، باطل به آن راه ندارد؛ همان طور كه بعد از كتابت نيز باطل و زائى به متن مكتوب قرآن را نمى‏يابد⁽¹²⁷³⁾: و لا من خلفه.

7. نهى از نگارش قرآن از حفظ:

صحابه تأكيد داشتند كه براى كتابت قرآن بايد از روى مصاحف الگو، رونويسى كرد⁽¹²⁷⁴⁾ تا رسم‏الخط قرآن، به ويژه در مواردى كه با قرائت آن تفاوت دارد، به دور از هرگونه اختلاف و پريشانى، تثبيت و ترويج شود.

نگرش علما درباره تغيير رسم‏الخط قرآن‏

الف. ممنوعيت تغيير رسم‏الخط؛

زيرا به تدريج موجب تحريف و تغييرات جدى در رسم‏الخط قرآن خواهد گرديد. از مالك بن انس (د 179ق) سؤال شد:

نظر تو درباره كسى كه مى‏خواهد امروز مصحفى را كتابت كند چيست؟ آيا او مطابق يا هجايى كه مردم امروز به وجود آورده‏اند بنويسيد؟ مالك گفت: اين را جايز نمى‏دانم، بلكه بايد مطابق با روش نوشتن عهد نخست بنويسيد. نيز از او درباره حروفى مانند واو و الف كه در رسم وجود دارد، ولى در تلفظ خوانده نمى‏شود پرسيده شد كه آيا مى‏تاون آن‏ها را در مصحف تغيير داد؟ گفت: نه‏⁽¹²⁷⁵⁾.

ابو عمرو دانى در ادامه اين روايت مى‏افزايد: در ميان علماى امت، كسى مخالف او نيست‏⁽¹²⁷⁶⁾.

احمد بن حنبل (د 241ق) پيشواى حنبليان معتقد است: مخالفت با خط مصحف در يك واو يا الف و مانند آن حرام است‏⁽¹²⁷⁷⁾.

ابن درستويه (د 347ق) مى‏گويد: رسم‏الخط كتاب خدا (با رسم‏الخطهاى ديگر) قياس نمى‏شود و با آن مخالفتى نشده است و آنچه در مصحف به وديعت نهاده شده، تلقى به قبول شده است‏⁽¹²⁷⁸⁾.

ابوبكر احمد بن حسيم بيهقى (د 458ق) در شعب الايمان آورده است:

كسى كه مصحفى را كتابت مى‏كند، سزاوار است كه بر هجايى كه مصحف را با آن نوشته‏اند، محافظت كند و با آنان مخالفت ننمايند و چيزى را از آن تغيير ندهد، چون آنان در مقايسه با ما علم افزون‏تر و قلب و زبان صادق‏تر و امانتدارى بيشترى داشتند. بنابراين نبايد بر خود اين گمان را ببريم كه كار آنان (ناقص بوده و ما آن) را تكميل كنيم ⁽¹²⁷⁹⁾.

ابن جزرى (د 833ق) نيز بر لزوم تبعيت از رسم‏المصحف تأكيد مى‏كند و معتقد است علت برخى موارد استثنايى رسم‏الخط قرآن بر ما روشن نيست‏⁽¹²⁸⁰⁾.

كميته فتواى مصر، مجمع البحوث الاسلاميه الازهر، هيأت كبار علماى عربستان و مجمع فقهى اسلامى عربستان از مركز علمى و فقهى‏اى هستند كه بر لزوم تبعيت از رسم الخط قرآن فتوا داده‏اند⁽¹²⁸¹⁾.

علامه شعرانى (د 1352 ش) بر اين باور است كه:

به اعتقاد ما حفظ آن (رسم‏الخط) واجب است؛... بعضى پندارند كه چون اين خصوصيات تعبدى از طرف پروردگار نيست، مراعات آن واجب نيست و (لى) به نظر من براى حفظ قرآن واجب است؛ هرچند رسم‏الخط ديگر به از آن باشد⁽¹²⁸²⁾.

آية الله سيد مصطفى خمينى (رحمة الله) (د 1356ش) هرگونه تخطى از نحوه كتابت قرآن را ممنوع اعلام مى‏كند⁽¹²⁸³⁾.

آية الله حسن زاده آملى نيز معتقد است:

رسم‏الخط قرآن سماعى است نه قياسى؛ يعنى ما حق نداريم رسم‏الخط را مطابق قواعد دستور زبان عوض كنيم؛ مثلا اگر در املا، فعل جمع را با الف مى‏نويسيم، نبايد در قرآن در مواردى كه الف ندارد، الفى به آخر آن اضافه كنيم، بلكه به همان صورتى كه در زمان پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم) نوشته شده بنويسيم. متأسفانه برخى از خطاطان قرآن، اين مطلب را رعايت نكرده و غلطهايى را وارد قرآن نموده‏اند كه بايد اصلاح شود؛ مثلا (كلمه) ملك (در سوره حمد) بايد به صورت ملك نوشته شود و مالك خوانده شود⁽¹²⁸⁴⁾.

آية الله سيد على خامنه‏اى، رهبر معظم انقلاب اسلامى ايران نيز بر اين اعتقادند كه:

مسئله رسم‏الخط نيز بسيار مهم است... كيفيت نگارش كلماتى كه مقرئين قديمى ذكر كرده‏اند و معين كرده‏اند كه اين طور نوشته شود - مثلا ابراهيم يا ملك يعنى الف را محذوف مى‏دانستند. اين‏ها را بايد رعايت كرد. در گذشته رعايت نمى‏كردند...

برخلاف مصحف است عوض كردن آن‏ها. پس بايد رعايت شود ⁽¹²⁸⁵⁾.

ب. جواز تغيير رسم‏الخط؛

اندكى از علما تغيير رسم كلماتى را كه صورت نوشتارى آن‏ها با صورت گفتارى يكسان نيست (با هدف آسان‏سازى آموزش و خواندن قرآن) جايز مى‏دانند⁽¹²⁸⁶⁾، اما آيا نگارش قرآن با الفباى غير عربى براى كسانى كه با عربى آشنا نيستند، جايز است؟

باقلانى (د 403ق) معتقد است:

در قرآن و سنت و اجماع امت و قياسات شرعى، هيچ دليلى بر اين كه رسم‏الخط قرآن و ضبط المصحف بايد به شيوه‏اى خاص باشد، وجود ندارد، بلكه سنت دلالت دارد كه نگارش قرآن به هر شيوه‏اى كه آسان‏تر است، جايز است؛ زيرا رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) صحابه را مأمور كتابت قرآن فرمود، ولى روش خاصى را تعيين نكرد؛ از اين رو خطوط مصاحف مختلف شد؛ برخى كلمات را براساس مخرج لفظ مى‏نوشتند و برخى چيزى را از آن مى‏كاستند يا به آن مى‏افزودند؛ زيرا مى‏دانستند رسم‏الخط يك امر قراردادى است. بنابراين جايز است قرآن را براساس حروف الفباى خط كوفى و خط اول بنويسيم و لام را مانند كاف و الف‏ها را مايل بنگاريم...؛ هركس و هر گروهى مى‏تواند طبق آيين نگارشى كه ميان خودشان متداول است، قرآن را كتابت كند هر روش كه آسان‏تر و مشهورتر است، مورد قبول مردم قرار مى‏گيرد... چون خط نشانه‏اى از قرائت است، هر خطى كه بتواند قرائت قرآن را به شكل صحيح فراهم آورد، نگارش قرآن با آن خط جايز است‏⁽¹²⁸⁷⁾.

زركشى (د 794ق) با اين كه سخنى از علماى گذشته در اين باره نديده است، ابتدا جواز آن را محتمل مى‏داند، زيرا به آسان سازى خواندن قرآن كمك مى‏كند، ولى سپس مى‏گويد: چون خط، يك از دو نمود زبان است و قرآن به لسان عربى مبين نازل شده است، ممنوع بودن نگارش قرآن با الفباى غير عربى، نزديك به صواب است ⁽¹²⁸⁸⁾.

آية الله سيد محمد حسينى شيرازى گرچه هيچ گونه تغييرى در قرآن، حتى اسامى سوره‏هاى آن را جايز ندانسته، ولى كتابت آن را با هر خطى روا مى‏داند، زيرا معتقد است كه نگارش آن با الفباى غير عربى، مصداق تغيير رسم الخط قرآن نيست‏⁽¹²⁸⁹⁾.

به نظر مى‏رسد كه رأى درست، جمع ميان اين دو ديدگاه باشد؛ يعنى در چاپ و نشر قرآن به صورت رسمى، رسم‏الخط اوليه بايد حفظ شود، ولى در جزوه‏هاى آموزشى مى‏توان آن را با توجه به خط و زبان مادرى قرآن‏آموزان (با هدف آسان سازى آموزش و ترويج قرآن) تغيير داد.

فصل سوم: آداب كتابت قرآن و تهيه مصحف‏

1. نوشتن با رنگ سياه بر روى صفحه سفيد

بر پايه تعليم پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم)⁽¹²⁹⁰⁾ در صدر اسلام و تا قرن‏ها بعد، قرآن را با خط سياه بر روى صفحه سفيد مى‏نگاشتند و از تزيين مصحف خوددارى مى‏كردند.

محمد بن وراق، آخرين سوره مصحف خويش را با رنگ طلايى نگاشته بود، آن را به امام صادق (عليه السلام) عرضه كرد و امام (عليه السلام) فرمود: خوش ندارم قرآن جز با رنگ سياه - همان طور كه اولين مرتبه با رنگ سياه كتابت شد - نوشته شود⁽¹²⁹¹⁾.

بسيارى از صحابه و تابعين نيز نگارش قرآن و تزيين مصحف را با طلا و مانند آن، مكروه و ناپسند مى‏دانستند⁽¹²⁹²⁾.

2. تبيين كامل حروف و كلمات‏

تعاليمى چون بلند و برافراشته نوشتن دندانه‏هاى سين (فبين السين، ترفع السين، فرق السين‏⁽¹²⁹³⁾) و تو پر و كور نكردن ميم و هاء (لا تعور الميم ⁽¹²⁹⁴⁾، فلم يعور الهاء⁽¹²⁹⁵⁾) نشان مى‏دهد كه پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) و معلمان قرآن اصرار و اهتمام فراوانى داشتند كه در رسم‏الخط قرآن هر حرف به همان شكل و هيئت اصلى خويش، به صورتى روشن و واضح و دقيق و مشخص نوشته شود و از هر چيزى كه موجب ابهام و پيچيدگى يا ناخوانا شدن حروف و كلمات مى‏گردد، پرهيز شود تا رسم‏الخط قرآن بدون هيچ گونه اختلافى تثبيت و ترويج گردد. از سوى ديگر، تبيين و تجويد حروف در نگارش قرآن، قرآن‏آموز را در درست خواندن قرآن و تدبر و نفقه در تك تك حروف آن يارى مى‏رساند.

3. رعايت فاصله لازم ميان كلمات و سطرها

نبود فاصله لازم ميان سطرها و كلمات، سبب شلوغى و پيچيدگى متن و گاهى اشتباه در خواندن مى‏شود؛ مثلا بسيار اتفاق افتاده است كه اذا نصحوا لله و رسوله ⁽¹²⁹⁶⁾ را اذا نصحوا الله و رسوله خوانده‏اند.

4. درشت‏نويسى (بزرگ‏سازى مصحف)

عظيم‏⁽¹²⁹⁷⁾ و مجيد⁽¹²⁹⁸⁾ دو صفت از اوصاف قرآن است كه در حوزه كتابت قرآن اين دو صفت با بزرگ‏نويسى قرآن در مصحف جلوه‏گر مى‏شود. امام على (عليه السلام) در اين‏باره مى‏فرمايند: لا يصغر المصحف‏⁽¹²⁹⁹⁾ يا لا تكتبوا المصاحف صغارا⁽¹³⁰⁰⁾. ابراهيم نخعى آورده است: ان على بن أبى طالب كان يكره أن يكتب القرآن فى الشى‏ء الصغير⁽¹³⁰¹⁾، و اين كراهت را از صحابه نيز نقل مى‏كند: كانوا يكرهون أن يكتبوا المصاحف فى الشى‏ء الصغير ⁽¹³⁰²⁾، بلكه تأكيد داشتند كه عظموا المصاحف‏⁽¹³⁰³⁾؛ چنان كه عمر بن خطاب هنگامى كه مصحفى را در دست فردى ديد كه با قلمى ريز نوشته شده بود، با وى برخورد بسيار تندى كرد و امر كرد: عظموا كتاب الله‏⁽¹³⁰⁴⁾؛ كتاب خدا را بزرگ بداريد (و آن را با قلم درشت و در نسخه‏هاى بزرگ تهيه كنيد).

درشت‏نويسى (تفخيم خط⁽¹³⁰⁵⁾) و بزرگ‏سازى مصحف سبب مى‏شود كه در هر صفحه و سطرى از مصحف، كلمات و آيات كمترى نوشته شود و اين خود موجب تبيين هرچه بهتر حروف و نفوذ و تثبيت آن در چشم مى‏گردد و از سرعت و عجله در قرائت قرآن مى‏كاهد و به قرائت ترتيلى و شمرده خواندن و اسماع قرآن كمك فراوان مى‏كند.

همچنين از ديد زيباشناسى، بزرگ‏نويسى، ساده‏ترين و اصولى‏ترين شيوه جهت تزيين متن و جلب توجه ناظران و افزايش تمركز خواننده است كه از خود فرآيند نوشتار، بدون دخالت عوامل خارجى پديد مى‏آيد ⁽¹³⁰⁶⁾.

5. تجريد قرآن از غير قرآن‏

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) تأكيد مى‏كردند كه: أخلصوا القرآن و امحضوه‏⁽¹³⁰⁷⁾؛ قرآن را خالص و بى‏آلايش و اصل و يك دست نگه داريد. از اين رو از قرآن آموزانى كه در مصاحفشان مطالبى غير از قرآن - گرچه سخنان آن حضرت بود - نوشته بودند، مى‏خواستند كه آن‏ها را حذف كنند: لا تكتبوا عنى شيئا الا القرآن فمن كتب عنى غير القرآن فليمحه‏⁽¹³⁰⁸⁾.

بر پايه اين تعاليم و اهتمام معلمان قرآن، ظاهرا مصاحف تا اوايل سده دوم قمرى از هرگونه تزيين و تذهيب و نوشته اضافى؛ مانند اسم سوره، مكان يا زمان نزول، سبب نزول، ترتيب نزول، شماره آيه، علائم تخميس و تعشير كه در پايان هر پنج و ده آيه قرار مى‏گرفت، علامت ركوعات، سجده‏ها، وقوف، علائم غير حرفى همچون تشديد، مد، سكون، تنوين و اختلاف قرائات، شكل (مشخص كردن اعراب كلمه)، اعجام (متمايز ساختن حروف مشابه) يا توضيح و بيانى درباره كلمه يا آيه‏اى از قرآن يا تأويل و تفسير آيات و مانند آن خالى و مجرد بود.

گرچه ساختار خط كوفى به گونه‏اى بود كه در آن علامتى براى نشان دادن حركات اعرابى (مصوت‏هاى كوتاه) و متمايز ساختن حروف مشابه (مانند:ب،ت، ث) وجود نداشت، ولى قراين و شواهدى وجود دارد كه نشان مى‏دهد اعراب در آن زمان با استفاده از نشانه‏هايى مانند نقطه براى متمايز ساختن حروف، ناآشنا و بيگانه نبودند و چه بسا اين عمل را از مشاهده خطوط سريانى و عبرى فراگرفته يا خود مبتكر آن بودند ⁽¹³⁰⁹⁾؛ چنان كه برخى از صحابه همچون زيد بن ثابت و عبدالله بن عمرو به توصيه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) خطوط سريانى و عبرى را فرا گرفتند ⁽¹³¹⁰⁾. روايت شده است كه رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به معاويه دستور داد نوشته‏هايش را نقطه گذارى كند ⁽¹³¹¹⁾. با اين حال، مسلمانان از كاربرد نقطه (اعجام) در مصاجف خوددارى مى‏كردند تا اين كه اولين بار در خلافت عبدالملك بن مروان (65 - 86ق) و با فرمان والى كوفه، حجاج بن يوسف ثقفى (75 - 95ق)، نصر بن عاصم ليثى (د 89 يا 90ق) يا يحيى بن يعمر عدوانى (د 129ق) يا هر دو، حروف مشابه الفباى خط قرآن را نقطه گذارى كردند⁽¹³¹²⁾.

اوزاعى (د 157ق) از يحيى بن ابى كثير نقل مى‏كند:

در ابتدا مصاحف از هر چيزى جز (رسم‏الخط) قرآن خالى و مجرد بودند. اولين چيزى كه در آن داخل كردند، نقطه‏هايى بود كه بر روى ياء و تاء قرار دادند و در توجيه عمل خود گفتند: اشكالى ندارد؛ اين نقطه‏ها مايه روشنايى و نور قرآن‏اند! سپس نقطه‏هايى (سه نقطه) را در انتهاى هر آيه گذاشتند؛ پس از آن فواتح (علائم نشان دهنده آغاز سوره و توضيحاتى مانند نام و تعداد آيات سوره) و خواتم (علائم نشان دهنده پايان سوره) را به ابتدا و انتهاى هر سوره افزودند⁽¹³¹³⁾.

قتاده (د 110ق) نقطه گذارى را اولين عمل جديد انجام شده در مصاحف مى‏داند كه پس از آن علائمى بر سر هر پنج آيه و ده آيه قرار دادند⁽¹³¹⁴⁾.

بسيارى از صحابه و تابعين مانند عبدالله بن مسعود، عبدالله بن عمر، ابوالعاليه، قتاده، ابراهيم نخعى، ابورزين، عطاء و ابوالتياح با اين گونه افزوده‏ها مخالف بودند و آن را مكروه و ناپسند مى‏دانستند⁽¹³¹⁵⁾ و بر تجريد قرآن تأكيد داشتند: جردوا القرآن، و لا تخلطوه بشى‏ء⁽¹³¹⁶⁾ يا جردوا القرآن، لا تلبسوا به ما ليس منه‏⁽¹³¹⁷⁾. حسن بصرى و ابن سيرين نيز نقط (اعراب گذارى) قرآن براساس نحو را سخت نادرست مى‏شمردند⁽¹³¹⁸⁾.

اغلب مسلمانان تا حدود سده پنجم قمرى، با وجود تكميل شكل و اعجام و نظام‏مند شدن آن، اصرار داشتند كه قرآن را از روى مصحف‏هاى بى‏نقطه و بى‏اعراب بخوانند⁽¹³¹⁹⁾ و آنان كه مصاحف خود را اعراب گذارى مى‏كردند، علائم حركات كوتاه، تنوين، مد، سكون، تشديد و همزه را با رنگ‏هايى مانند قرمز و زرد مى‏نگاشتند تا از رسم‏الخط اوليه قرآن كه به رنگ سياه بود⁽¹³²⁰⁾، متمايز باشد ⁽¹³²¹⁾.

ابن مسعود علت و حكمت تجريد قرآن از غير آن را اين گونه بيان مى‏كند:

جردوا القرآن ليربو فيه صغيركم، و لا ينأى عنه كبيركم‏⁽¹³²²⁾؛

قرآن را از غير آن تجريد كنيد تا مايه رشد و پرورش كودكان و نوآموزان و دور نشدن بزرگان و قرآن‏آموزان قديمى از تلاوت و تدبر قرآن باشد.

زمخشرى در توضيح اين روايت آورده است:

گفته‏اند منظور از تجريد قرآن، خالى نگه داشتن مصحف از نقطه‏ها، عواشر (نشانه‏هايى كه بر سر هر ده آيه مى‏گذارند) و فواتح است، تا نسل‏هاى آينده اين گونه مطالب و علامت‏ها را جزئى از قرآن ندانند⁽¹³²³⁾.

نيز گفته‏اند: منظور، تجريد قرآن به هنگام تلاوت از غير آن است يا اين كه حديث و مطالب ديگر كتب، به ويژه انجيل و تورات را به قرآن نيفزاييد⁽¹³²⁴⁾. به گفته مسروق، ابن مسعود از نگارش تفسير در مصحف كراهت داشت‏⁽¹³²⁵⁾.

با توجه به اهداف نظام آموزشى قرآن، قرآن‏آموز به تدريج آيات و سور را به شيوه اقرا فراگرفته و در قلب خويش حمل مى‏كند تا بتواند به تدبر و فهم و درك آن به صورت خودآموز و به شيوه اكتشافى نايل آيد و قرآن نيز بتواند كارآيى، كمال، زنده بودن، هدايت، حضور و نظارت مؤثر خود را در جريان زندگى به قرآن‏آموز نشان دهد.

حال اگر در ابتداى آموزش، مصحف، آن هم پر از نقطه و اعراب، با شأن نزول و ترجمه و اختلاف قرائات و مانند آن در اختيار نوآموز قرار گيرد، نمى‏تواند به اهداف آموزشى قرآن و تدبر در آن دست يابد و با آيات و سور قرآن رابطه انس و مجالست و دوستى برقرار كندد بيشترين چيزى كه ممكن است بدان برسد، توانايى روخوانى قرآن (تبديل حروف و حركات به صدا) و يك سرى اطلاعات جانبى است كه اين اطلاعات در بسيارى از موارد، با اختلاف و تناقض همراه است.

از سوى ديگر، مصحف شلوغ و پر از علائم و مطالب اضافى، موجب خستگى چشم و دل‏زدگى قرآن‏آموزان از مصحف و اثرات سوء ديگر مى‏شود.

اگر منظور ابن مسعود، تجريد تلاوت و قرائت قرآن از غير آن باشد؛ يعنى تلاوت قرآن را به ويژه در مقام آموزش، با چرخش صدا، الحان و قرائات مختلف و ديگر مطالب اضافى همراه نكنيد و قرآن را در حضور ديگران، به ويژه نوآموزان به شيوه اصلى‏اش (ترتيل) قرائت كنيد تا مستمعان بتوانند به آواى قرآن به خوبى و به آرامى گوش فرا دهند و آن‏ها را درك و فهم كنند و از اين طريق به فرآيند يادگيرى نوآموزان كمك كنيد. از سوى ديگر، هركس بنا به سليقه و ذوق خود، از هر كشش صدا و لحنى خوشش نمى‏آيد؛ بنابراين بايد روحيه ديگران را نيز ملاحظه كرد.

نتايج و پيشنهادها

الف. نتايج:

1. قرآن و قرائات، دو حقيقت جداى از هم است و منشأ اختلاف در قرائت، اختلاف در نزول يا تعدد آن و اختلاف در اقرا يا قرائت پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) نيست.

2. چون قرآن‏آموزان از جهات گوناگون، به ويژه از دو جنبه زبان و روان با يكديگر متفاوت‏اند و اهداف و روش‏هاى آموزش قرآن بر پايه دو اصل شفاهى و زايايى زبان آن و روان شناختى بودن فرآيند يادگيرى آن شكل گرفته‏اند، روايات احرف سبعه خواهان تبيين و اجراى اصل آسان‏سازى آموزش قرآن به عنوان آموزش يك زبان و گسترش حوزه قرائت قرآن (تصريف كلمات، آيات و سوره‏ها) بر مبناى تثبيت و حفظ ساختار منظم و قرائت واحد آن مى‏باشند تا فرآيند يادگيرى زبان قرآن تسهيل شود.

3. رسم‏الخط قرآن كريم توقيفى است و مشيت الهى بر آن قرار گرفته است كه همانند رسم‏القرائة متن متواتر قرآن جاودانه بماند.

4. متن واحد و كامل قرآن در عهد رسالت پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) و تحت تعليم و نظارت دقيق آن حضرت، جمع و تدوين و تأليف شده است، بنابراين ترتيب آيات در سوره‏ها و ترتيب سوره‏ها به شكل فعلى و موجود در تمامى مصاحف، توقيفى و مستند به وحى الهى است.

5. پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) ضمن بنيان‏گذارى قرائت و كتابت قرآن كريم، روش‏ها و شيوه‏هاى درست و اصولى آموزش و ترويج قرآن را نيز بيان و تبيين فرموده‏اند.

ب. پيشنهادها:

1. با توجه به عدم تدوين درست و اصولى برخى از علوم قرآنى؛ مانند اسباب نزول، مكى و مدنى، تأويل و تنزيل و ناسخ و منسوخ كه بدون توجه به مأخذ اصلى علوم قرآنى؛ يعنى قرآن كريم و نيز دور بودن از سيره و سنت نبوى (صلى الله عليه و آله و سلم) و تعاليم كبار صحابه و ائمه طاهرين (عليه السلام) تدوين شده است، نگارنده در راستاى تحقيق و تدوين اين نوشتار، بيش از پيش دريافت كه مطالعه تطبيقى قرآن و سيره مى‏تواند راه‏گشاى بسيارى از مشكلات در حوزه تحقيقات علوم قرآنى باشد و جايگاه واقعى آن‏ها را در يك طرح قرآن‏شناسى جامع و مانع نشان دهد.

2. به علت دور شدن تدريجى مسلمانان از نظام درست الهى آموزش و ترويج قرآن‏كريم كه توسط پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) بنيان گذارى و تبيين شده است، توجه به خط قرآن و رسم‏المصحف نيز جايگاه خود را در فرهنگ فعاليت‏هاى قرآنى از دست داده است؛ در حالى كه همان طور كه قرائت قرآن مايه هدايت و رحمت و زمينه تأمل و تدبر است، كتابت قرآن نيز مايه هدايت و رحمت و زمينه تأمل و تدبر خواهد بود. بنابراين جا دارد كه در مجموعه واحدهاى درسى و تحقيقات رشته علوم قرآنى و حديث، واحدهايى به علم رسم‏المصحف در كنار علم قرائات اختصاص يابد.

3. چنان كه در مقدمه اشاره شد، اكنون كه به توفيق الهى، نحوه بنيان گذارى قرائت و كتابت قرآن كريم توسط پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در قالب تحقيقى نسبتا جامع ارائه شده است، جا دارد كه دانش پژوهان علاقه‏مند به مطالعات قرآنى، در قالب تحقيقات و پايان نامه‏هاى بين رشته‏اى در حوزه ديگر علوم و فنون، در راستاى تكميل و تدقيق تحقيقات مربوط به آموزش و ترويج قرآن اهتمام ورزند.