فرهنگ قرآن ، جلد ۱
(كليات راهيابي به موضوعات و مفاهيم قرآن كريم)

اكبر هاشمي رفسنجاني
و جمعي از محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن

- ۴ -


آب

آب، معادل فارسى «ماء» است. واژه «ماء» در قرآن كريم در مواردى متفاوت به كار رفته است. أ. آب‌هاى متعارف، مانند آب باران، آب چاه و...‌، ب. نطفه، ج.آب‌هاى عالم آخرت. با توجّه به اين‌كه از آب به صورت اطلاق، همان معناى متعارف به نظر مى‌آيد، برداشت‌ها در محدوده همين معنا انجام گرفته و دو بخش ديگر، به محلّ خود ارجاع شده است. در اين مدخل از واژه‌هاى «بحر»، «سرى»، «سقى»، «عين»، «غسل»، «غرق»، «غيث»، «ماء»، «مشرب»، «مدرار»، «معين»، «نهر» و «وَدْق» استفاده شده است.
اهمّ عناوين: آب آشاميدنى، آب جارى، آب چشمه، آب خارق‌العاده، تشبيه به آب، منابع آب، نقش آب.

آب آشاميدنى

1. درخواست آب آشاميدنى از سوى موسى(عليه السلام)براى بنى‌اسرائيل:
و إذ استسقى موسى لقومه... قد علم كلّ أناس مشربهم...‌. ‌‌بقره‌(2)‌60
2. بنى‌اسرائيل، درخواست‌كننده آب آشاميدنى از موسى(عليه السلام):
...و أوحينا إلى موسى إذ استسقـه قومه...قد علم كلّ أناس مشربهم...‌. ‌‌اعراف‌(7)‌160
3. آب آشاميدنى، رزق الهى:
و إذ استسقى موسى لقومه...كلوا و اشربوا من رزق الله...‌. ‌‌بقره‌(2)‌60
4. جوشيدن آب آشاميدنى براى بنى‌اسرائيل از چشمه سنگى:
و إذ استسقى موسى لقومه فقلنا اضرب بعصاك الحجر فانفجرت منه اثنتا عشرة عينا قد علم كلّ أناس مشربهم...‌. ‌‌بقره‌(2)‌60
...و أوحينا إلى موسى إذ استسقـه قومه أن اضرب بعصاك الحجر فانبجست منه اثنتا عشرة عينا قد علم كلّ أناس مشربهم...‌. ‌‌اعراف‌(7)‌160
5. سهميه‌بندى آب آشاميدنى در ميان بنى‌اسرائيل:
و إذ استسقى موسى لقومه فقلنا اضرب بعصاك الحجر فانفجرت منه اثنتا عشرة عينا قد علم كلّ أناس مشربهم...‌. ‌‌بقره‌(2)‌60
...و أوحينا إلى موسى إذ استسقـه قومه أن
اضرب بعصاك الحجر فانبجست منه اثنتا عشرة عينا قد علم كلّ أناس مشربهم...‌. ‌‌اعراف‌(7)‌160
6. سهميه‌بندى آب آشاميدنى ميان قوم‌ثمود و ناقه صالح:
قال هذه ناقة لها شرب و لكم شرب يوم مّعلوم. ‌‌شعراء‌(26)‌155
إنّا مرسلوا النّاقة فتنة لّهم فارتقبهم واصطبر‌ * و نبّئهم أنّ الماء قسمة بينهم كلّ شرب مّحتضر. ‌‌قمر‌(54)‌27‌و‌28
7. ممانعت ناقه از آب آشاميدنى، مورد نهى صالح(عليه السلام):
فقال لهم رسول الله ناقة الله و سقيها. ‌‌شمس‌(91)‌13
8. كمبود آب آشاميدنى، ميان بنى‌اسرائيل:
و إذ استسقى موسى لقومه...‌. ‌‌بقره‌(2)‌60
...و أوحينا إلى موسى إذ استسقيه قومه أن اضرب بعصاك الحجر...‌. ‌‌اعراف‌(7)‌160
9. لزوم استفاده بجا از آب آشاميدنى:
...كلوا و اشربوا من رزق الله و لاتعثوا فى الأرض مفسدين.[1] ‌‌بقره‌(2)‌60
...وكلوا واشربوا ولاتسرفوا إنّه لايحبّ المسرفين. ‌‌اعراف‌(7)‌31
10. امتحان سپاه طالوت با آب آشاميدنى:
فلمّا فصل طالوت بالجنود قال إنّ الله مبتليكم بنهر فمن شرب منه فليس منّى‌...‌. ‌‌بقره‌(2)‌249
11. اختصاص يافتن سهمى از آب آشاميدنى سرزمين قوم ثمود به ناقه صالح، زمينه‌ساز امتحان آنان با ناقه:
إنّا مرسلوا النّاقة فتنة لّهم فارتقبهم واصطبر‌ * و نبّئهم أنّ الماء قسمة بينهم كلّ شرب مّحتضر. ‌‌قمر‌(54)‌27‌و‌28
12. دعوت از منكران معاد به مطالعه در آب آشاميدنى و كيفيت قرار گرفتن آن در دسترس انسان‌ها:
أفرءيتم الماء الّذى تشربون‌ * ءأنتم أنزلتموه من المزن أم نحن المنزلون.[2] ‌‌واقعه‌(56)‌68‌و‌69
13. ارزشمندى رساندن آب آشاميدنى به حجاج:
أجعلتم سقاية الحاجّ و عمارة المسجد الحرام كمن ءامن بالله‌...‌. ‌‌توبه‌(9)‌19
14. خدا، سيراب كننده انسان‌ها با آب:
...فأنزلنا من السّماء ماء فأسقينكموه...‌. ‌‌حجر‌(15)‌22
...و أنزلنا من السّماء ماء طهورا‌ * ...و نسقيه ممّا خلقنا أنعما و أناسىّ‌...‌. ‌‌فرقان‌(25)‌48‌و‌49
و أ لّو استقموا على الطريقة لأسقينهم ماء غدقا. ‌‌جن‌(72)‌16
...و أسقينكم ماء فراتا. ‌‌مرسلات‌(77)‌27
15. خدا، سيراب كننده حيوان‌ها با آب:
... وأنزلنا من السّماء ماء طهورا‌ * لّنحيى به بلدة مّيتا ونسقيه ممّا خلقنا أنعـما‌...‌. ‌‌فرقان‌(25)‌48‌و‌49
16. خدا، نازل كننده آب آشاميدنى:
...فأنزلنا من السّماء ماء فأسقينكموه‌...‌. ‌‌حجر‌(15)‌22
هو الّذى أنزل من السّماء ماء لّكم مّنه شراب‌...‌. ‌‌نحل‌(16)‌10
...و أنزلنا من السّماء ماء طهورا‌ * ...و نسقيه ممّا خلقنا أنعما و أناسىّ‌...‌. ‌‌فرقان‌(25)‌48‌و‌49
أفرءيتم الماء الّذى تشربون‌ * ءأنتم أنزلتموه من المزن أم نحن المنزلون. ‌‌واقعه‌(56)‌68‌و‌69
17. جوشيدن آب آشاميدنى از زمين به فرمان خدابراى مريم(عليها السلام):
فنادها من تحتها ألاّ‌تحزنى قد جعل ربّك تحتك سريّا‌ * فكلى واشربى‌...‌. ‌‌مريم‌(19)‌24‌و‌26
18. تبديل شدن آب آشاميدنى به آب تلخ، به‌مشيّت خدا:
أفرءيتم الماء الّذى تشربون‌ * لو نشاء جعلنه أجاجا...‌. ‌‌واقعه‌(56)‌68‌و70
19. توجّه به منافع آب‌هاى شيرين آشاميدنى و شور دريا، زمينه شكر خدا:
و ما يستوى البحران هذا عذب فرات سائغ شرابه و هذا ملح أجاج و من كلّ تأكلون لحما طريـّا...و لعلكم تشكرون. ‌‌فاطر‌(35)‌12
20. آميخته نشدن آب‌هاى شيرين آشاميدنى و شور دريا در عين مجاور بودن، از نشانه‌هاى خدا:
و هو الّذى مرج البحرين هذا عذب فرات و هذا ملح أجاج‌...‌. ‌‌فرقان‌(25)‌53
21. آميخته نشدن آب‌هاى شيرين و شور دريا در عين مجاور بودن، از نعمت‌هاى خدا:
مرج البحرين يلتقيان‌ * بينهما برزخ لايبغيان‌ * فبأىّ ءالاء ربّكما تكذّبان. ‌‌رحمن‌(55)‌19‌ـ‌21
22. جوشيدن آب آشاميدنى سرد از زمين با ضربه پاى ايّوب(عليه السلام):
و اذكر عبدنا أيّوب...‌ * اركض برجلك هذا مغتسل بارد و شراب. ‌‌ص‌(38)‌41‌و‌42
23. منّت خدا بر انسان‌ها به سبب نازل كردن آب آشاميدنى:
أفرءيتم الماء الّذى تشربون‌ * ءأنتم أنزلتموه من المزن أم نحن المنزلون‌ * لو نشاء جعلنه أجاجا‌...‌. ‌‌واقعه‌(56)‌68‌ـ‌70
24. لزوم شكر خدا به دليل نازل كردن آب آشاميدنى از آسمان:
أفرءيتم الماء الّذى تشربون‌ * ءأنتم أنزلتموه من المزن أم‌نحن المنزلون‌ * لونشاء جعلنه أجاجا فلولاتشكرون. ‌‌واقعه(56)68‌ـ‌70
25. استقامت بر ايمان، عامل فراوانى آب آشاميدنى:
و أ لّو استقموا على الطّريقة لأسقينهم ماء غدقا.[3] ‌‌جن‌(72)‌16
26. اقدام كاروان مصر به تهيّه آب آشاميدنى از چاه:
و جاءت سيّارة فأرسلوا واردهم فأدلى دلوه‌...‌. ‌‌يوسف‌(12)‌19
27. استفاده انبيا از آب آشاميدنى همچون مردم:
و قال الملأ من قومه الّذين كفروا و كذّبوا بلقاء الأخرة و أترفنهم فى الحيوة الدّنيا ما هذا إلاّ بشر مثلكم...و يشرب ممّا‌تشربون. ‌‌مؤمنون‌(23)‌33
28. پاك، خالص و سرد بودن آب آشاميدنى، امرى مطلوب:
و ما يستوى البحران هذا عذب فرات سائغ شرابه‌...‌. ‌‌فاطر‌(35)‌12
اركض برجلك هذا مغتسل بارد و شراب. ‌‌ص‌(38)‌42
...وأسقينكم ماء فراتا. ‌‌مرسلات‌(77)‌27
29. مناسب بودن آب باران براى نوشيدن:
أفرءيتم الماء الّذى تشربون‌ * ءأنتم أنزلتموه من المزن...‌ * لو‌نشاء جعلنه أجاجا فلولا تشكرون.[4] ‌‌واقعه‌(56)‌68‌ـ‌70
... فأنزلنا من السّمآء مآء فأسقينـكموه ومآ أنتم له بخـزنين. ‌‌حجر‌(15)‌22
هو الّذى أنزل من السّمآء مآء لّكم مّنه شراب...‌. ‌‌نحل‌(16)‌10
... وأنزلنا من السّماء ماء طهورا‌ * لّنحيى به بلدة مّيتا ونسقيه ممّا خلقنا أنعـما وأناسىّ كثيرا. ‌‌فرقان‌(25)‌48‌و‌49

آب‌آورى

30. وجود فردى با عنوان آب‌آور، در كاروان‌هاى مسافرتى قديم:
و جاءت سيّارة فأرسلوا واردهم فأدلى دلوه‌...‌. ‌‌يوسف‌(12)‌19

آب از آيات خدا=> آيات خدا

آب با بركت

31. ايمان و تقوا، زمينه‌ساز نـزول آب با بركت از آسمان:
و لو أنّ أهل القرى ءامنوا و اتّقوا لفتحنا عليهم بركت من السّماء و الأرض‌...‌.[5] ‌‌اعراف‌(7)‌96
32. نزول آب بابركت از آسمان:
و نزّلنا من السّماء ماء مبركا‌...‌. ‌‌ق‌(50)‌9

آب باران

33. خداوند، نازل كننده آب باران از آسمان:
...و أنزل من السّماء ماء‌...‌. ‌‌بقره‌(2)‌22
نيز=> بقره‌(2)‌164، انعام‌(6)‌6‌و‌99
و لو أنّ أهل القرى ءامنوا و اتّقوا لفتحنا عليهم بركت من السّماء‌...‌. ‌‌اعراف‌(7)‌96
نيز=>انفال‌(8)‌11‌و‌(10)‌24
و قيل يأرض ابلعى ماءك و يسماء أقلعى‌...‌. ‌‌هود‌(11)‌44
...يرسل السّماء عليكم مدرارا‌...‌. ‌‌هود‌(11)‌52
نيز=>رعد(13)‌17،ابراهيم‌(14)‌32، حجر‌(15)‌22 نحل‌(16)‌10‌و‌65‌، كهف‌(18)‌45، طه‌(20)‌53‌، حج‌(22)‌63‌، مؤمنون‌(23)‌18، فرقان‌(25)‌48، نحل‌(27) ‌60‌، عنكبوت‌(29)‌63‌، روم‌(30)‌24، لقمان‌(31)‌10، سبأ‌(34)‌2،[6] فاطر‌(35)‌27، زمر‌(39)‌21، شورى‌(42)‌28، زخرف‌(43)‌11، جاثيه‌(45)‌5‌، ق‌(50)‌9
الله الّذى يرسل الريح فتثير سحابا فيبسطه فى السّماء كيف يشاء و يجعله كسفا فترى الودق يخرج من خلله‌...‌. ‌‌روم‌(30)‌48
ففتحنا أبواب السّماء بماء منهمر‌ * و فجّرنا الأرض عيونا فالتقى الماء على أمر قد قدر. ‌‌قمر‌(54)‌11‌و‌12
نيز=> حديد‌(57)‌4
يرسل السّماء عليكم مدرارا. ‌‌نوح‌(71)‌11
34. مناسب بودن آب باران براى نوشيدن:
... فأنزلنا من السّمآء مآء فأسقينـكموه ومآ أنتم له بخـزنين. ‌‌حجر‌(15)‌22
هو الّذى أنزل من السّمآء مآء لّكم مّنه شراب...‌. ‌‌نحل‌(16)‌10
... وأنزلنا من السّماء ماء طهورا‌ * لّنحيى به بلدة مّيتا ونسقيه ممّا خلقنا أنعـما وأناسىّ كثيرا. ‌‌فرقان‌(25)‌48‌و‌49
أفرءيتم الماء الّذى تشربون‌ * ءأنتم أنزلتموه من المزن أم نحن المنزلون‌ * لو نشاء جعلنـه أجاجا فلولا تشكرون. ‌‌واقعه‌(56)‌68‌ـ‌70

آب تلخ

35. آميخته نشدن آب‌هاى تلخ و شيرين درياها در عين مجاور بودن، از نشانه‌هاى خدا:
و هو الّذى مرج البحرين هذا عذب فرات و هذا ملح أجاج و جعل بينهما برزخا و حجرا محجورا. ‌‌فرقان‌(25)‌53
...و جعل بين البحرين حاجزا أءله مع الله‌...‌.[7] ‌‌نمل‌(27)‌61
مرج البحرين يلتقيان‌ * بينهما برزخ لايبغيان. ‌‌رحمن‌(55)‌19‌و‌20
36. توجّه به منافع آب‌هاى تلخ و شيرين دريا، زمينه شكر خدا:
و ما يستوى البحران هذا عذب فرات سائغ شرابه و هذا ملح أجاج...و لعلّكم تشكرون. ‌‌فاطر‌(35)‌12
37. تبديل شدن آب شيرين به آب تلخ، در قلمرو مشيّت خدا:
أفرءيتم الماء الّذى تشربون‌ * لو نشاء جعلنه أجاجا‌...‌.[8] ‌‌واقعه‌(56)‌68‌و‌70

آب تنور

38. فوران آب از تنور در طوفان نوح(عليه السلام):
حتّى إذا جاء أمرنا و فار التنّور...‌ * و قال اركبوا فيها بسم الله مجريها و مرسيها‌...‌. ‌‌هود‌(11)‌40‌و‌41
...فإذا جاء أمرنا و فار التنور‌...‌.[9] ‌‌مؤمنون‌(23)‌27

آب جارى

39. خداوند، يگانه قراردهنده آب جارى در دسترس انسان‌ها:
قل أرءيتم إن أصبح ماؤكم غورا فمن يأتيكم بماء مّعين.[10] ‌‌ملك‌(67)‌30
40. وجود آب جارى در محلّ استقرار مريم و عيسى(عليه السلام):
وجعلنا ابن مريم وأمّه ءاية وءاوينـهما إلى ربوة ذات قرار و معين.[11] ‌‌مؤمنون‌(23)‌50
41. جريان آب در رودخانه‌ها و پيدايش كف، مثالى براى ماندگارى حق وناپايدارى باطل:
أنزل من السّماء ماء فسالت أودية بقدرها فاحتمل السيل زبدا رابيا... كذلك يضرب الله الحقّ و البطل فأمّا الزبد فيذهب جفاء و أمّا ما ينفع الناس فيمكث فى الأرض...‌. ‌‌رعد‌(13)‌17

آب چاه

42. استخراج آب از چاه به دست كاروانيان مصر:
و جاءت سيّارة فأرسلوا واردهم فأدلى دلوه...‌. ‌‌يوسف‌(12)‌19
43. استفاده از آب چاه، داراى سابقه تاريخى:
...لاتقتلوا يوسف و ألقوه فى غيبت الجبّ يلتقطه بعض السيّارة‌...‌. ‌‌يوسف‌(12)‌10
و جاءت سيّارة فأرسلوا واردهم فأدلى دلوه‌...‌. ‌‌يوسف‌(12)‌19
...و بئر معطّلة و قصر مّشيد. ‌‌حج‌(22)‌45
و لمّا ورد ماء مدين وجد عليه أمّة من النّاس يسقون‌...‌ * فسقى لهما‌...‌. ‌‌قصص‌(28)‌23‌و‌24
44. آب‌كشى موسى(عليه السلام) از چاه، براى گوسفندان شعيب(عليه السلام):
و لمّا ورد ماء مدين و جد عليه أمّة من النّاس يسقون و وجد من دونهم امرأتين تذودان...‌ * فسقى لهما‌...‌. ‌‌قصص‌(28)‌23‌و‌24

آب چشمه

45. جوشش دوازده چشمه آب از سنگ با ضربه عصاى موسى(عليه السلام):
و إذ استسقـى موسى لقومه فقلنا اضرب بعصاك الحجر فانفجرت منه اثنتا عشرة عينا...‌. ‌‌بقره‌(2)‌60
...و أوحينا إلى موسى إذ استسقـه قومه أن اضرب بعصاك الحجر فانبجست منه اثنتا عشرة عينا...‌. ‌‌اعراف‌(7)‌160
46. لزوم استفاده بجا و مناسب از آب چشمه به عنوان روزى خدادادى:
و إذ استسقى موسى لقومه فقلنا اضرب بعصاك الحجر فانفجرت منه اثنتا عشرة عينا قد علم كلّ أناس مشربهم كلوا و اشربوا من رزق الله و لاتعثوا فى الأرض مفسدين.[12] ‌‌بقره‌(2)‌60
47. اختصاص آب هر يك از چشمه‌هاى دوازده‌گانه به طايفه‌اى از بنى‌اسرائيل:
و إذ استسقى موسى لقومه فقلنا اضرب بعصاك الحجر فانفجرت منه اثنتا عشرة عينا قد علم كلّ أناس مشربهم‌...‌. ‌‌بقره‌(2)‌60
و قطّعنهم اثنتى عشرة أسباطا أمما و أوحينا إلى موسى إذ استسقيه قومه أن اضرب بعصاك الحجر فانبجست منه اثنتا عشرة عينا قد علم كلّ أناس مشربهم‌...‌. ‌‌اعراف‌(7)‌160
48. پيدايش چشمه‌هاى بزرگ و كوچك از برخى سنگ‌ها:
...و إنّ من الحجارة لما يتفجّر منه الأنهر و إنّ منها لما يشّقّق فيخرج منه الماء‌...‌. ‌‌بقره‌(2)‌74
49. مشركان، خواهان ايجاد چشمه از سوى پيامبر(صلى الله عليه وآله):
و قالوا لن نؤمن لك حتّى تفجر لنا من الأرض ينبوعا‌ * أو تكون لك جنّة من نخيل و عنب فتفجّر الأنهر خللها تفجيرا. ‌‌اسراء‌(17)‌90‌و‌91
50. جوشش چشمه آب براى مريم(عليها السلام) با ضربه پاى عيسى(عليه السلام):
فناديها من تحتها ألاّ‌تحزنى قد جعل ربّك تحتك سريّا.[13] ‌‌مريم‌(19)‌24
51. عنايت خدا به مريم(عليها السلام) با ايجاد چشمه آب براى‌او:
فناديها من تحتها ألاّ‌تحزنى قد جعل ربّك تحتك سريّا. ‌‌مريم‌(19)‌24
52. جوشش چشمه آب براى خوشحالى و رفع اندوه از مريم(عليها السلام):
فناديها من تحتها ألاّ‌تحزنى قد جعل ربّك تحتك سريّا ‌ * فكلى و اشربى و قرّى عينا‌...‌. ‌‌مريم‌(19)‌24‌و‌26
53. سفارش خداوند به ايّوب به كوبيدن پاى خود بر زمين جهت جوشيدن چشمه آب:
اركض برجلك هـذا مغتسل بارد وشراب. ‌‌ص‌(38)‌42
54. زيبايى كنار هم قرار گرفتن چشمه و باغ:
إنّ المتّقين فى جنّـت و عيون.[14] ‌‌حجر‌(15)‌45
و قالوا لن نؤمن لك حتّى تفجر لنا من الأرض ينبوعا‌ * أو تكون لك جنّة من نخيل و عنب فتفجّر الأنهر خللها تفجيرا. ‌‌اسراء‌(17)‌90‌و‌91
كلتا الجنّتين ءاتت أكلها ولم تظـلم مّنه شيـا وفجّرنا خلــلهما نهرا.[15] ‌‌كهف‌(18)‌33
فأخرجنهم من جنّـت و عيون. ‌‌شعراء‌(26)‌57
و جنّـت و عيون. ‌‌شعراء‌(26)‌134
فى جنّـت و عيون. ‌‌شعراء‌(26)‌147
و جعلنا فيها جنّـت من نخيل و أعنب و فجّرنا فيها من العيون. ‌‌يس‌(36)‌34
كم تركوا من جنّـت و عيون. ‌‌دخان‌(44)‌25
فى جنّـت و عيون. ‌‌دخان‌(44)‌52
إنّ المتّقين فى جنّـت و عيون. ‌‌ذاريات‌(51)‌15
ولمن خاف مقام ربّه جنّتان‌ * فيهما عينان تجريان‌ * ومن دونهما جنّتان‌ * فيهما عينان نضّاختان. ‌‌رحمان‌(55)‌46‌و‌50‌و‌62‌و‌66
إنّ المتّقين فى ظلل و عيون.[16] ‌‌مرسلات‌(77)‌41
55. تفضّل خدا بر قوم‌هود با اعطاى باغ و چشمه به آنان براى مدّتى طولانى:
و اتّقوا الّذى أمدّكم بما تعلمون‌ * أمدّكم بأنعم و بنين‌ * و جنّـت و عيون. ‌‌شعراء‌(26)‌132‌ـ‌134
56. برخوردارى قوم‌ثمود از باغ‌ها و چشمه‌ها:
كذّبت ثمود المرسلين‌ * إذ قال لهم أخوهم صلح ألا تتّقون‌ * أتتركون فى ما ههنا ءامنين‌ * فى جنّـت وعيون. ‌‌شعراء‌(26)‌141‌و‌142‌و‌146‌و‌147
57. برخوردارى فرعونيان از چشمه‌سارها و باغ‌ها:
فأخرجنهم من جنّـت و عيون. ‌‌شعراء‌(26)‌57
و لقد فتنّا قبلهم قوم فرعون‌ * كم تركوا من جنّـت و عيون. ‌‌دخان‌(44)‌17‌و‌25
58. خداوند، يگانه فراهم كننده آب چشمه‌ها:
قل أرءيتم إن أصبح ماؤكم غورا فمن يأتيكم بماء مّعين.[17] ‌‌ملك‌(67)‌30
59. وجود چشمه‌سارها بر روى زمين، از آيات الهى:
و ءاية لهم الأرض الميتة أحيينها...‌ * ...و فجّرنا فيها من العيون. ‌‌يس‌(36)‌33‌و‌34
ألم تر أنّ الله أنزل من السّماء ماء فسلكه ينبيع فى الأرض...إنّ فى ذلك لذكرى لأولى الألبب. ‌‌زمر‌(39)‌21
60. وجود باغ و چشمه، از نعمت‌هاى الهى و سزاوار شكرگزارى:
و جعلنا فيها جنّـت من نخيل و أعنب و فجّرنا فيها من العيون‌ * ...أفلايشكرون. ‌‌يس‌(36)‌34‌و‌35
61. جريان چشمه‌ها به قدرت خدا:
...و فجّرنا خللهما نهرا. ‌‌كهف‌(18)‌33
وجعلنا فيها جنّت مّن نّخيل وأعنـب وفجّرنا فيها من العيون. ‌‌يس‌(36)‌34
وفجّرنا الأرض عيونا فالتقى الماء على أمر قد قدر. ‌‌قمر‌(54)‌12
62. وجود منابع آب از قبيل چشمه و قنات در زمين:
وأنزلنا من السّماء ماء بقدر فأسكنّه فى الأرض وإنّا على ذهاب به لقـدرون. ‌‌مؤمنون‌(23)‌18
ألم تر أنّ الله أنزل من السّماء ماء فسلكه ينبيع فى الأرض...‌. ‌‌زمر‌(39)‌21
63. چشمه‌هاى جارى در كنار باغ‌ها، ميراث فرعونيان براى بنى‌اسرائيل:
فأخرجنهم من جنّـت و عيون‌ * كذلك و أورثنها بنى‌اسرائيل. ‌‌شعراء‌(26)‌57‌و‌59
و لقد فتنّا قبلهم قوم فرعون‌ * كم تركوا من جنّـت و عيون‌ * كذلك و أورثنها قوما ءاخرين‌ * و لقد نجّينا بنى‌اسرائيل من العذاب المهين. ‌‌دخان‌(44)‌17‌و‌25‌و‌28‌و‌30
64. نقش چشمه‌هاى جوشان در ايجاد طوفان نوح‌(عليه السلام)‌:
و فجّرنا الأرض عيونا فالتقى الماء على أمر قد قدر. ‌‌قمر‌(54)‌12
65. غروب خورشيد در چشمه بدبو، گل‌آلود و سياه در پندار ذوالقرنين:
حتّى إذا بلغ مغرب الشمس وجدها تغرب فى عين حمئة...‌.[18] ‌‌كهف‌(18)‌86

آب خارق‌العاده

66. جوشش آب شفابخش، با ضربه پاى ايّوب(عليه السلام):
و اذكر عبدنا أيّوب إذ نادى ربّه أنّى مسّنى الشّيطان بنصب و عذاب‌ * اركض برجلك هذا مغتسل بارد و شراب.[19] ‌‌ص‌(38)‌41‌و‌42
67. جوشش دوازده چشمه آب از سنگ با ضربه عصاى موسى(عليه السلام):
و إذ استسقـى موسى لقومه فقلنا اضرب بعصاك الحجر فانفجرت منه اثنتا عشرة عينا...‌. ‌‌بقره‌(2)‌60
...و أوحينا إلى موسى إذ استسقـه قومه أن اضرب بعصاك الحجر فانبجست منه اثنتا عشرة عينا...‌. ‌‌اعراف‌(7)‌160
68. جوشش چشمه آب براى مريم(عليها السلام) با ضربه پاى عيسى(عليه السلام):
فناديها من تحتها ألاّ‌تحزنى قد جعل ربّك تحتك سريّا.[20] ‌‌مريم‌(19)‌24
69. درمان ايّوب(عليه السلام) با نوشيدن از آب خنك و شستوشو با آن:
و اذكر عبدنا أيّوب إذ نادى ربّه أنّى مسّنى الشّيطان بنصب و عذاب‌ * اركض برجلك هذا مغتسل بارد و شراب. ‌‌ص‌(38)‌41‌و‌42

آب خنك

70. پيدايش آب خنك از زمين با ضربه پاى ايّوب(عليه السلام):
و اذكر عبدنا أيّوب...‌ * اركض برجلك هذا مغتسل بارد و شراب. ‌‌ص‌(38)‌41‌و‌42
71. درمان ايّوب(عليه السلام) با نوشيدن از آب خنك و شستوشو با آن:
و اذكر عبدنا أيّوب إذ نادى ربّه أنّى مسّنى الشّيطان بنصب و عذاب‌ * اركض برجلك هذا مغتسل بارد و شراب. ‌‌ص‌(38)‌41‌و‌42

آب خواهى =>همين مدخل، درخواست آب

آب دريا

72. دريا، منبع آب‌هاى گوارا، شيرين، شور و تلخ:
و هو الّذى مرج البحرين هذا عذب فرات و هذا ملح أجاج...‌. ‌‌فرقان‌(25)‌53
أمّن جعل الأرض قرارا وجعل خلــلها أنهـرا وجعل لها روسى وجعل بين البحرين حاجزا أءلـه مّع اللّه بل أكثرهم لايعلمون. ‌‌نمل‌(27)‌61
و ما يستوى البحران هذا عذب فرات سائغ شرابه و هذا ملح أجاج...‌. ‌‌فاطر‌(35)‌12
مرج البحرين يلتقيان‌ * بينهما برزخ لاّيبغيان. ‌‌رحمان‌(55)‌19‌و‌20

شكافتن آب دريا

73. شكافته شدن آب دريا به قدرت خدا:
و إذ فرقنا بكم البحر...‌. ‌‌بقره‌(2)‌50
74. شكافته شدن آب دريا و پديد آمدن راهى خشك، درون آن:
و لقد أوحينا إلى موسى أن أسر بعبادى فاضرب لهم طريقا فى البحر يبسا...‌. ‌‌طه‌(20)‌77
75. شكافته شدن آب دريا با ضربه عصاى موسى(عليه السلام) و همانندى قطعه‌هاى آن با كوهى بزرگ:
فأوحينا إلى موسى أن اضرب بعصاك البحر فانفلق فكان كلّ فرق كالطّود العظيم. ‌‌شعراء‌(26)‌63

آب دهى

76. آب دادن به حجّاج، مقامى ارزشمند در مكّه، پيش از اسلام:
أجعلتم سقاية الحاجّ و عمارة المسجد الحرام كمن ءامن بالله و اليوم الأخر...‌. ‌‌توبه‌(9)‌19
77. آب دادن موسى(عليه السلام) به گوسفندان شعيب(عليه السلام):
و لمّا ورد ماء مدين وجد عليه أمّة من النّاس يسقون و وجد من دونهم امرأتين تذودان قال ما خطبكما قالتا لانسقى حتّى يصدر الرّعاء...‌ * فسقى لهما...‌. ‌‌قصص‌(28)‌23‌و‌24

آب شفابخش=>همين مدخل، آب خارق‌العاده

آب شور

78. آميخته نشدن آب‌هاى شور و شيرين درياها در عين مجاوربودن، از نشانه‌هاى خدا:
و هو الّذى مرج البحرين هذا عذب فرات و هذا ملح أجاج وجعل بينهما برزخا و حجرا محجورا. ‌‌فرقان‌(25)‌53
...و جعل بين البحرين حاجزا أءله مع الله...‌. ‌‌نمل‌(27)‌61
مرج البحرين يلتقيان‌ * بينهما برزخ لايبغيان. ‌‌رحمن‌(55)‌19‌و20
79. وجود آب شور و تلخ دريا، زمينه توجّه به اهمّيّت آب شيرين:
و ما يستوى البحران هذا عذب فرات سائغ شرابه و هذا ملح أجاج...‌. ‌‌فاطر‌(35)‌12
80. توجّه به منافع آب شور، زمينه شكر خدا:
و ما يستوى البحران هذا عذب فرات سائغ شرابه و هذا ملح أجاج و من كلّ تأكلون لحما طريّا و تستخرجون حلية تلبسونها ... و لعلّكم تشكرون. ‌‌فاطر‌(35)‌12
81. امكان شور شدن آب‌هاى شيرين به مشيّت خدا:
أفرءيتم الماء الّذى تشربون‌ * لو نشاء جعلنه‌أجاجا...‌. ‌‌واقعه‌(56)‌68‌و70

آب شيرين

82. وجود مانعى بين دو دريا از آميخته شدن آب‌هاى شيرين و شور آن‌ها با يك‌ديگر:
و هو الّذى مرج البحرين هذا عذب فرات و هذا ملح أجاج...‌. ‌‌فرقان‌(25)‌53
... وجعل بين البحرين حاجزا أءلـه مّع اللّه...‌. ‌‌نمل‌(27)‌61
مرج البحرين يلتقيان‌ * بينهما برزخ لايبغيان. ‌‌رحمن‌(55)‌19‌و‌20
83. امكان شور شدن آب‌هاى شيرين به مشيّت خدا:
أفرءيتم الماء الّذى تشربون‌ * لو نشاء جعلنـه أجاجا...‌. ‌‌واقعه‌(56)‌68‌و‌70
84. آب‌هاى شيرين به مراتب بهتر از آب‌هاى شور:
و ما يستوى البحران هذا عذب فرات سائغ شرابه و هذا ملح أجاج...‌. ‌‌فاطر‌(35)‌12

آب‌كِشى

85. رواج آب كشيدن بوسيله گاو در امر كشاورزى ميان بنى‌اسرائيل:
قال إنّه يقول إنّها بقرة لا ذلول تثير الأرض و لاتسقى الحرث...‌. ‌‌بقره‌(2)‌71
86. كهن بودنِ رسمِ آب كشيدن از چاه:
وجاءت سيّارة فأرسلوا واردهم فأدلى دلوه...‌. ‌‌يوسف(12)‌19
87. آب كشيدن كاروان مسافرتىِ مصر، از چاه كنعان:
و جاءت سيّارة فأرسلوا واردهم فأدلى دلوه...‌. ‌‌يوسف‌(12)‌19
88. آب كشيدن كاروان مصر از چاه باعث رهايى يوسف(عليه السلام) از آن:
و جاءت سيّارة فأرسلوا واردهم فأدلى دلوه قال يبشرى هذا غلم...‌. ‌‌يوسف‌(12)‌19
89. آب كشيدن موسى(عليه السلام) براى گوسفندان شعيب(عليه السلام):
و لمّا ورد ماء مدين وجد عليه أمّة من النّاس يسقون و وجد من دونهم امرأتين تذودان...حتّى يصدرالرّعاء...‌ * فسقى لهما...‌. ‌‌قصص‌(28)‌23‌و‌24

آب گوارا

90. آميخته نشدن آب‌هاى گوارا با آب‌هاى شور درياها در عين مجاور‌بودن، از نشانه‌هاى خدا:
و هو الّذى مرج البحرين هذا عذب فرات و هذا ملح أجاج و جعل بينهما برزخا و حجرا محجورا.[21] ‌‌فرقان‌(25)‌53
...و جعل بين البحرين حاجزا أءله مع الله...‌.[22] ‌‌نمل‌(27)‌61
مرج البحرين يلتقيان‌ * بينهما برزخ لايبغيان. ‌‌رحمن‌(55)‌19‌و‌20
91. توجّه به منافع و گوارايى آب دريا، زمينه شكر خدا:
و ما يستوى البحران هذا عذب فرات سائغ شرابه و هذا ملح أجاج و من كلّ تأكلون لحما طريّا...و لعلّكم تشكرون. ‌‌فاطر‌(35)‌12
92. خدا، پديدآورنده آب گوارا:
قل أرءيتم إن أصبح ماؤكم غورا فمن يأتيكم بماء معين. ‌‌ملك‌(67)‌30
...و أسقينكم ماء فراتا. ‌‌مرسلات‌(77)‌27
93. منّت خدا بر انسان براى سيراب كردن وى با آب گوارا:
...و أسقينكم ماء فراتا. ‌‌مرسلات‌(77)‌27
94. نقش كوه‌ها در تأمين آب گوارا:
و جعلنا فيها روسى شمخت و أسقينكم ماء فراتا.[23] ‌‌مرسلات‌(77)‌27

آب، مايه حيات =>همين مدخل، نقش آب، حيات

آب و آبادانى =>همين مدخل، نقش آب، آبادانى

آب و آتش

95. پديد آمدن آتش از درخت‌هاى سرسبز و واجد آب، از نشانه‌هاى قدرت الهى:
الّذى جعل لكم مّن الشّجر الأخضر نارا...‌.[24] ‌‌يس‌(36)‌80
96. آتش گرفتن آب دريا، از نشانه‌هاى قيامت:
و البحر المسجور.[25] ‌‌طور‌(52)‌6
و إذا البحار سجّرت. ‌‌تكوير‌(81)‌6





[1]. بنابراين كه جمله «و لاتعثوا فى الارض»، به دو امر «كلوا» و «اشربوا» ناظر باشد مى‌توان نكته ياد شده را استفاده كرد.
[2]. سياق آيات دلالت مى‌كند كه خطاب، متوجّه منكران معاد و كافران است.
[3]. غدق در لغت، به معناى فراوان است. (مفردات‌راغب)
[4]. «أجاج» به معناى شدّت شورى و تلخى است. (ترتيب كتاب العين)
[5]. از مصداق‌هاى بارز و روشن بركت‌هاى نازل شده از آسمان، آب باران است.
[6]. مقصود از «ما ينزل من السّماء» آب باران است.
[7]. احتمال دارد مقصود از «حاجز» به قرينه آيات ديگر، همان برزخ و مانع باشد. در اين صورت، آيه بر دو نوع آب دلالت مى‌كند كه در كنار هم هستند و در عين حال با‌هم مخلوط نمى‌شوند و اين دو نوع آب، آب تلخ و شور و آب گوارا است.
[8]. «أجاج» به معناى شدّت شورى و تلخى است. (ترتيب كتاب العين)
[9]. براى «تنّور» چند معنا ذكر شده است: أ. همان معناى مشهور يعنى محل پخت نان; ب. روى زمين (لسان‌العرب ماده «تنر»); ج. محلّ مرتفع و بلند. (مجمع‌البيان، ذيل آيه)
[10]. معين از «معن» به معناى آب جارى آمده (لسان‌العرب)
[11]. همان.
[12]. بنابراين كه جمله «و لاتعثوا فى الارض» به دو امر «كلوا‌و اشربوا» ناظر باشد مى‌توان نكته ياد شده را استفاده كرد.
[13]. در روايتى از امام باقر(عليه السلام) آمده است: جوشيدن آب از زير پاى مريم(عليها السلام) با ضربه پاى عيسى(عليه السلام) بوده است. (مجمع‌البيان، ذيل آيه)
[14]. با توجّه به اين‌كه در آيه‌هاى متعدّدى، چشمه و باغ در كنار يك‌ديگر ذكر شده است مى‌توان استفاده كرد كه چنين صحنه و فضايى با اهمّيّت و زيبا است.
[15]. «نهر» در آيه، به قرينه «فجّرنا» به معناى چشمه است.
[16]. منظور از «ظلـل» سايه‌هاى درختان بهشت است. (مجمع‌البيان، ذيل آيه)
[17]. استفاده فوق براين اساس است كه معين از «عين» به معناى چشمه گرفته شده باشد و ميم آن زائده باشد. (لسان‌العرب; مجمع‌البيان، ذيل آيه)
[18]. «حمئة» در لغت به معناى گل سياه بدبو است. (مفردات‌راغب)
[19]. «مغتسل» اسم مكان، و مقصود از آن، محلّى است كه شخص خود را در آن شستوشو مى‌دهد. به قرينه «نُصب» كه به معناى بدى و سختى است، مغتسل مى‌تواند آبى باشد كه خدا براى ايّوب(عليه السلام) پديد آورد تا خود را با آن شستوشو دهد و شفا يابد.
[20]. در روايتى از امام باقر(عليه السلام) آمده است: جوشيدن آب از زير پاى مريم(عليها السلام) با ضربه پاى عيسى(عليه السلام) بوده است. (مجمع‌البيان، ذيل آيه)
[21]. فرات به معناى نهايت عذوبت (پاكيزگى و سردى) است. (لسان‌العرب)
[22]. منظور از «بحرين» به قرينه فرقان/53 مى‌تواند دو‌آب‌شور و شيرين دريا باشد.
[23]. بنابراين احتمال كه ذكر «أسقينكم» پس از «روسى»، به حقيقت خارجى جارى شدن آب‌هاى گوارا از كوه‌ها اشاره داشته باشد، مفيد نكته ياد‌شده است.
[24]. مفسران گفته‌اند «الشجر الاخضر» درختى بوده كه در‌عين ترى با به هم سائيده شدن همانند سنگ چخماق‌جرقه و آتش توليد مى‌كرده است. (مجمع‌البيان، ذيل آيه)
[25]. سجر در لغت به معناى شعله كشيدن آتش است. (مفردات‌راغب)