مقدمه مترجم

براي آگاهي از گزيده اين بحث بنگريد به: زادهوش، محمّدرضا، (اربعينيّات درباره مهدي موعود)، ماه نامه موعود، س7، ش39، شهريور ومهر 1382، ص71 - 66.

يکي از سنّت هاي پسنديده، وخدمت هاي شايسته اي که از دير زمانِ برآمدن خورشيد جهان تاب اسلام تا کنون در ميان محدّثان با درايت وعالِمان شريعت وسالکان طريقت، به کثرت، معمول بوده، ومشتاقانه رواج پيدا کرده است، اهتمام به تأليف آثاري با عناويني همچون (اربعين)، (اربعون حديثاً)، (اربعون کلمه)، (اربعين عن الاربعين من الاربعين)، وگردآوردن دفاتر معرفت، وبرگ هاي زرّيني در قالب چهل حديث، با ويژگي هاي مشترک، يا يکسان، يا درباه يک موضوع ويا موضوعات گوناگون است.

فراواني وشمارگان اربعينيات

با مراجعه به فهرست نسخه هاي خطّي منتشر شده از کتابخانه هاي ايران وجهان، وتأمّل در آمار کتاب هاي چاپي امروز، به آثار پُرشماري از اين دست بر مي خوريم؛ چنان که تنها در ذريعه از هفتاد وشش (اربعين)(1)، ودر فهرست کتاب هاي حديثي دارالکتب ظاهريّه دمشق از چهل وشش اربعين، ودر جلد نخست فهرست نسخه هاي خطّي دارالکتب مصر از صد وچهل اربعين، ودر جلد دوم از پانزده عنوان اربعين سخن به ميان آمده است، تا آن جا که مجموع عناوين نگارش هاي چهل حديثي را تا هزار هم گفته اند.(2)

ريشه ها وانگيزه ها

چهل حديث ها با هر نيّت ويا انگيزه اي که پديد آمده باشد، بخش پُر ارج وقابل توجّهي از منابع حديثي مسلمانان را به خود اختصاص داده است.(3) امّا گويي سبب اصلي پرداختن به آن، وجود ونمود توصيه به (حفظ) چهل حديث از سوي پيامبر اکرم باشد که فرمود:

(مَنْ حَفِظَ مِنْ أُمَّتي أَرْبَعينَ حَديثاً - مِمَّا يَحْتاجُونَ مِنْ أَمْرِ دينِهِمْ -، بَعَثَهُ اللَّهُ في يَوْمِ الْقِيامَةِ فَقيهاً عالِماً)؛

(از امّت من هر آن که چهل حديث، پيرامون آن چه در امر دين بدان ها نيازمند است به حافظه سپارد، خداوند نيز وي را در روز رستخيز در شمار دانشمندان، ودين پژوهان برخواهد انگيخت).

اين روايت - که در زمره احاديث مشهور(4) وارد شده، وبعدها نيز به تواتر(5) آن از طريق شيعه(6) وسنّي(7) حکم داده شد - آن چنان موجب رونق کار وبار اربعين نگاري شد که حتّي عالِماني همانند شرف الدّين نووي وملّااسماعيل خواجويي، از جمله گواهي دهندگان به ضعفِ سند اين حديث(8)، خود دست به جمع آوري ونگارش چهل حديث بردند.

روشن است که مدّت ها پس از اين، به علّت وجود روايت هايي که در مضمون والفاظ، تفاوت ها وشباهت هايي با حديث حاضر داشت، واز ديگر ضبطهاي آن، به جاي (من حفظ): من حمل، من کتب، من نقل؛ به جاي (دينهم): دينها؛ به جاي (عالماً فقيهاً): في زمرة الفقهاء والعلماء، وکنت له يوم القيامة شافعاً وشهيداً، ادخل من أيّ باب الجنّة شئت، کُتب في زمرة العلماء، وحُشر في زمرة الشّهداء بود، علماي حديث در معناي آن اختلاف هاي فراوان کرده، ودر تأويل آن، به نمونه هايي در احاديث ديگر روي آوردند.

ولي آن چه مسلّم مي نمايد، تأکيد يکسان همگي اين گونه احاديث بر عدد (چهل)(9)، وترويج ونشر پيام شريعت، ونگاه داري آن، از نابودي، در قالب چهل آواي خواندني با کتابت است(10)، ودر يادسپردني که مراتبِ از برخواندن، شناخت مفاهيم، عمل به آن، کوشش در عدم تحريف، تحمّل وضبط حديث، بنابر ضوابط علم شريف وپُردامنه درايه را شامل مي شود.(11)

نخستين چهل حديث

در هر دانشي توجّه به دانستنِ نخستين روي آورندگان به آن وقلم زنان درباره آن، شايد به خاطر گفته (الفضل للمتقدّم) نه تنها بي فايده نيست که از ديرباز، بشر را به کنج کاوي واداشته است.

درباره اوّلين چهل حديثي که فراهم آمده، هرچند که بايد به کتابخانه ها وفهارس هريک مراجعه شود، ولي نتيجه به دست آمده نيز چندان مورد اعتماد نخواهد بود؛ چه امکان بازماندن نسخه اي از ورود به کتابخانه ها ويا عدم درج در فهرست ها، ويا از ميان رفتن آن، ناممکن نيست.

به هر روي، وبا آن که شيعيان، وبسياري ديگر، آغاز نهضت شُکوه مند اربعين نگاري را از زمان حيات رسول خداصلي الله عليه وآله دانسته، ويا عبداللّه بن مبارک مروزي (م181ق) را به عنوان يکي از پايه گذاران اصلي اين مجموعه ها شناسانده اند(12)، نخستين نسخه هاي اربعين حديث - بر اساس اطّلاعات موجود از نسخه هاي موجود - را مي توان در اربعين(13) ابوالحسن محمّد بن اسلم بن سالم کندي طوسي (م242ق) از ثقات محدّثان خراسان، واربعين حافظ ابوالحسن مؤيّد بن محمّد بن علي قرشي طوسي (م242ق) از پيشوايان محدّثان، سراغ گرفت.

هر دو نسخه در دارالکتب ظاهريّه موجود است، واز آن رو که بدون تاريخ نگارش هستند، وبا توجّه به تاريخ درگذشت نويسندگان آن ها، بايد هر دو را - با هم - به عنوان نخستين ها معرّفي، وثبت کرد.(14)

شيوه نامه هاي فراهم آوري چهل حديث

چهل حديث هاي آغازين، هدفي جز جمع آوري (چهل) حديث وشرح وتوضيح کلمات وترکيبات مشکل نداشت، ولي بعدها فراهم آورندگان اين آثار - بنابر ذوق وشيوه بينش ديني خود - هريک در گزينش روايات، شيوه هايي اختيار کرده، جانب خاصّي را در نظر گرفته، وبه موضوعات ومباحث ويژه اي توجّه، نشان دادند؛ چنان که جمعي در اصول وفروع واحکام دين، عدّه اي در جهاد، برخي در ادب، بعضي در مواعظ وخطب، وگروهي در زهد(15) اربعين هايي نگاشتند.

اربعين حديثاً من اربعين کتاباً لاربعين اماماً عن اربعين شيخاً متّصلين باربعين صحابيّاً (16) واربعين من مدن الکبار عن اربعين صحابيّاً لاربعين تابعيّاً (17) از نمونه هاي موفّق زمانه خويش بودند، وپس از آن، ابن عساکر چهل حديث از چهل شيخ از چهل شهر مختلف شنيد، وسپس آن ها را در دو جزء به رشته تحرير کشيد.(18) عافقي از راويان چهل قبيله، ورهاوي از راويان چهل شهر به گردآوري چهل حديث پرداختند.(19) ابن زهره پيرامون حقوق برادران ديني، محمّدمهدي تنکابني درباره مُتعه، جعفر بن محمّد تهراني در مسح دو پا، ودلدارعلي هندي در موضوع فضيلت دانش، چهل حديث گردآوردند. عبدالرّحمان بن احمد بن حسين خُزاعي اربعين في فضائل عليٍّ اميرالمؤمنين را پرداخت.(20)

برخي محدّثان، موضوعي خاص را انتخاب کرده، وچهل حديث از چهارده معصوم درباره آن آوردند.

گروهي به تنوّع در احاديث گراييدند، ويا چهارده چهل حديث نگاشتند، ويا با انتخاب چهل موضوع، براي هر موضوع، چهل حديث گرد آوردند.

عدّه اي مضمون چهل حديث را در ابياتي به نظم کشيدند. دسته اي از فقيهان که آهنگ پديدآوردن کتابي فقهي داشتند، آن را در قالب چهل حديث عرضه کردند، تا علاوه بر وظيفه علمي، سزامند روايت مذکور نيز شده باشند.

بسياري کتاب اربعينشان را به رواياتي در فضل وفضيلت، فضائل ومناقب، واثبات خلافت وامامت خاندان پيامبر اختصاص دادند، به صورتي که تنها در فضائل اميرمؤمنان، بيش از هفتاد اربعين به دست ما رسيده است.(21)

از ميان اين تعداد چشم گير، مي توان به اسعد بن ابراهيم بن حسن حلّي اشاره برد. وي به نگارش اربعون حديثاً في الفضائل والمناقب پرداخت، ودليل آن را گفته شافعي واحمد بن حنبل دانست.

گفتار احمد بن حنبل بر اساس الهامي از جانب رسول خداصلي الله عليه وآله در خواب بود که:

من امّتم را به چهل حديث راجع به سنّت فرمان دادم؛ آيا فضائل اهل بيتم در شمار سنّت نيست؟.(22)

اربعينيات درباره امام مهدي

در ميان بازارِ گرم وپوياي جمع چهل حديث، دانشوران شيعه واهل سنّت بسياري از چهل حديث هاي خود را به سخنان، گفته ها، فضائل ومناقب بي شمار امام غائب اختصاص داده، وبه عنوان يکي از عمده ترين وبارزترين مسائل دينيِ مورد نياز مردم بدان نگريسته اند.

آنان به دليل مقيّد بودن به عدد (چهل)، تنها به گوشه هايي بسيار محدود از احاديث، سخنان، فضائل، شؤون ومقامات امام زمان اشارت برده، ولي در عوض، با گزيده گويي وايجاز درخشان، آثار دايرةالمعارف گونه اي را پديد کرده اند.

در اين مجال مي توان - براي نخستين بار - به فهرستي توصيفي از اين گونه اربعينيّات، به ترتيب تاريخي، چنين اشاره کرد:

1. الاربعون حديثاً في امر المهدي(23): احمد بن عبداللّه اصفهاني، مشهور به حافظ ابونُعيم (430 - 334ق).

مجموعه اي از چهل حديث با سلسله اِسناد خود از رسول اکرم صلي الله عليه وآله را گرد آورده است که کهن ترين اربعين حديث، درباره امام زمان به شمار مي رود.

متن آن با حذف سند در اعيان الشّيعه(24) از سيّد محسن امين عاملي، بحارالانوار(25) از محمّدباقر مجلسي، حجّت بالغه از سيّد عبدالحجّت بلاغي، العرف الوردي في اخبار المهدي(26) از جلال الدّين سيوطي، غاية المرام از سيّد هاشم بحراني(27)، حديقة الشّيعه(28) از مقدّس اردبيلي کشف الغمّه(29) از عليّ بن عيسي اربلي ونامه دانشوران ناصري(30) درج، ونقل ها وآگاهي هايي از آن در کشف المخفي في اخبار المهدي از يحيي بن حسن بطريق(31)، اربعين سليمان بن عبداللّه ماحوزي بحراني(32) واحقاق الحق از قاضي نوراللّه شوشتري(33) ياد شده است.

رساله مورد بحث را نبايد با نگارش ديگر ابونُعيم با نام ذکر المهدي ونعوته وحقيقة مخرجه وثبوته ويا نعوت المهدي وخروجه وما يکون في زمانه ومدّته شامل چهل ونه روايت از پيامبر وصد وهفت روايت ديگر درباره امام مهدي عليه السلام - که ابن طاووس از آن، گزارشي ارائه کرده است-(34) يکي دانست.(35)

اربعون حديثاً في امر المهدي در قرن ششم در حوزه علميّه ابوعلي صدفي در شهر (مُرسيه) به عنوان کتاب درسي تدريس مي شده، واز جمله حافظ عياض بن موسي يحصبي در سي ودو سالگي به سال 508ق آن را نزد ابوعلي صدفي خوانده است.(36)

نسخه ها: 1) کتابخانه سيّد محمّدصادق آل بحرالعلوم در نجف، به کتابت همو؛ 2) کتابخانه اي شخصي در قم؛ 3) کتابخانه علي قلي ميرزا در تهران؛ 4) کتابخانه مرحوم ملک زاده (5(37) کتابخانه فخرالدّين نصيري در تهران، کتابت فخرالدّين، پايان کتابت در 18 رجب سال 838ق.(38)

2. الاربعون حديثاً في امر المهدي: ابونُعيم (م430ق)، ترجمه: ابوالحسن عليّ بن حسن زوّاره اي (م947ق).

اين ترجمه در ضمن ترجمه المناقب درج شده، ونسخه هاي خطّي از آن در کتابخانه مرکزي آستان قدس رضوي، وکتابخانه آيت اللّه مرعشي موجود است.

3. الاربعون حديثاً في امر المهدي: ابونُعيم (م430ق)، ترجمه: ميرزا محمّد ملک الکتّاب.

به همراه اکسيرالتّواريخ، بمبئي: (بي ن)، 1308ق چاپ شده است.

4. الاربعون حديثاً في امر المهدي: ابونُعيم (م430ق)، چهار ترجمه ديگر به زبان فارسي.

از آن جا که اين اربعين در کتاب هاي ديگري که ذکر آن ها گذشت، درج شده است؛ پس به عنوان مثال، ترجمه آن را مي توان در جلد هفتم نامه دانشوران ناصري، حديقة الشّيعه، ترجمه هاي بحارالانوار وهمگي ترجمه هاي کشف الغمّه يافت.

5. حجّت بالغه در ترجمه وشرح (اربعون حديثاً في المهدي) از ابونُعيم: سيّد عبدالحجّت بلاغي (م1397ق)، (بي ج): چاپخانه خواجه، 1383ق، 268ص، وزيري.

6. الاربعين في ذکر المهدي مِن آل محمّد: حافظ ابوالعلاء حسن بن احمد عطّار همداني مُقري (569 - 488ق).

ابن ابي الرّضا در الاجازة الکبيرة(39) از آن ياد کرده، ونقل هايي از آن در ذخائرالعقبي في مناقب ذوي القربي(40) از محبّ الدّين احمد بن عبداللّه طبري (م694ق) وفرائد السّمطين(41) از ابراهيم بن محمّد جويني (م730ق) آمده، وحسن بن ابي الحسن ديلمي در قواعد عقائد آل محمّد از آن، اقتباس کرده است.

7. اربعون حديثاً في المهدي: سراج الدّين محدّث بغدادي قزويني (قرن ششم). سيّدحيدر آملي (ز 787ق) در جامع الاسرار ومنبع الانوار(42) از آن ياد کرده است.(43)

8. کفاية المهتدي في معرفة المهدي(44): سيّدمحمّد ميرلوحي اصفهاني (زنده در 1085ق).

ترجمه، تفسير وشرح چهل حديث از کتاب اثبات الرّجعه نوشته فضل بن شاذان (م260ق).

ارزش هاي کفاية المهتدي که توسّط علي اکبر مهدي پور در دست تصحيح است(45) را ظاهراً بايد در استفاده از منابعي که هم اکنون مفقود شده اند، همچون کتب فضل بن شاذان وفرج الکبير محمّد طرابلسي جست وجو کرد.(46)

نسخه ها: 1) کتابخانه مجلس شوراي اسلامي، شماره 126،833 برگ، به خطّ مؤلّف (2(47) کتابخانه ميرزاحسين نوري؛ 3) کتابخانه سيّد آقا بن سيّداسداللّه بن سيّدِ حجّةالاسلام اصفهاني، کتابت محمّدمؤمن بن عبدالجواد در 7 ربيع الثّاني 1085ق 4) کتابخانه آيت اللّه مرعشي، شماره 10976، کتابت قرن 5(48) 13) کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران، شماره 619، کتابت عبدالجواد کاظمي.(49)

9. کفاية المهتدي: سيّدمحمّد ميرلوحي، تلخيص: توسّط يکي از شاگردان ميرلوحي. نسخه: کتابخانه دانشکده الهيّات ومعارف اسلامي دانشگاه تهران، شماره (1122).(50)

10. کفاية المهتدي: سيّدمحمّد ميرلوحي، تلخيص: توسّط گروه محقّقان، تهران: وزارت ارشاد، چاپ اوّل 1373ش، بيست وهفت به اضافه 364ص، رقعي.

شيوه نامه محقّقان اين اثر در گزينش مطالب، حذف ايرادها واعتراض هاي ميرلوحي بر علّامه مجلسي وباقي گذاردن ديگر مطالب بوده است که البتّه در مقدّمه، از ذکر اين شيوه خود در گزينش موجود، خودداري کرده اند.

11. کشف الحقّ (الاربعين): ميرمحمّدصادق خاتون آبادي (م1272ق)، اصفهان: (بي نا، چاپ اوّل)1373ق، 236ص، وزيري؛ به تصحيح وتعليق داوود ميرصابري، تهران: مؤسّسه امام مهدي (و بنياد بعثت، چاپ دوم)1361ش، ح به اضافه 239ص، وزيري.

اين کتاب به (اربعين خاتون آبادي) شهرت داشته، وبه شرح چهل حديث در دو بخش (قيام) و(رجعت) پرداخته، وتأليف آن در 1263ق به انجام رسيده است.

12. اربعينيّات: حسين عندليب زاده همداني (1287ش -...).

وي براي هريک از امامان، اربعيني نگاشته، وآخرين جلد مجموعه را به امام زمان اختصاص داده است.

13. تبيين المحجّة الي تعيين الحجّة: ميرزامحسن بن محمّد مجتهد تبريزي (م1352ق)، تهران: (بي ن)، 1346ق، 418ص.

14. چهل خبر در علامات ظهور مهدي منتظر: احمد هروي، يزد: گل بهار، چاپ اوّل 1368ق، 54ص، رقعي.

متن عربي وترجمه فارسي چهل حديث درباره نشانه هاي آخرالزّمان.

15. الاربعون حديثاً في من يملأ الارض قسطاً وعدلاً: هادي نجفي (1342ش -...)، قم: نشر الهداية، چاپ اوّل محرّم 1411ق، 91ص، وزيري.

16. اميد عدل: هادي نجفي (1342ش -...)، ترجمه: محمّدرضا زادهوش (1359ش -...)، اصفهان: مهر قائم، چاپ اوّل پاييز 1382ش؛ چاپ دوم تابستان 1383ش، 176ص، رقعي.

نخستين ترجمه فارسي الاربعون حديثاً في من يملأ الارض قسطاً وعدلاً است که در مردادماه سال 1381ش انجام يافته، وهم اکنون، در پيش روي شما قرار دارد.

17. چهل حديث انتظار فرج حضرت مهدي عليه السلام: محمود شريفي (1331ش -...)، تهران: سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اوّل 1370ش، 72ص، پالتويي؛ چاپ سوم 1374ش، 64ص، جيبي.

اين کتاب که بيست ودومين چهل حديث منتشر شده توسّط اين ناشر در شمار مي رود، شامل چهل حديث درباره انتظار شده است.

18. يوسف ناپيداي فاطمه زهرا: محمّد خادمي شيرازي (1306ش -...)، تهران: ميقات، چاپ اوّل 1370ش، 84ص، وزيري.

شامل متن عربي وترجمه فارسي چهل حديث.

19. شناخت امام عصر: احمد سيّاح (1299ش -...)، تهران: نشر اسلام، چاپ اوّل 1370ش، 128ص، رقعي.

متن وترجمه سي آيه از صد وسي وسه آيه اي از قرآن کريم که به امام غائب تفسير وتأويل شده؛ متن وترجمه چهل حديث در فضائل ومناقب امام زمان به نقل از منتخب الاثر ويوم الخلاص؛ چهل قصيده وغزل در مدح امام زمان.

20. حضرت امام مهدي عليه السلام در قيرخ(51) حديث: گروهي از نويسندگان، ترجمه: حسين سرخابلي، تهران: بنياد بعثت، چاپ اوّل 1371ش، 21 به اضافه 3ص، رقعي.

حسين سرخابلي از مترجمان فعّالي است که تا کنون، کتاب هاي بسياري را از زبان هاي عربي وفارسي به زبان ترکي برگردانده، وکتاب حاضر را نيز از عربي به ترکي، ترجمه، وبه صورت صفحه مقابل(52)، ارائه کرده است.

21. چهل حديث پيرامون نور يزدان: علي اکبر مهدي پور (1324ش -...)، قم: حاذق، چاپ اوّل 1372ش، 120ص، رقعي.

احاديث، از چهل کتابِ پديد آمده به دست اهل سنّت که فصلي از کتابشان را به امام زمان اختصاص داده اند، استخراج شده، وبه ترتيب زماني پيش رفته است.

22. چهل حديث پيرامون يوسف زهرا: علي اکبر مهدي پور (1324ش -...)، قم: حاذق، (چاپ اوّل)1372ش، 120ص، رقعي.

احاديث، از چهل کتاب که توسّط چهل نويسنده اهل سنّت پديد آمده، واختصاصاً به امام زمان پرداخته اند، واز هر کتاب تنها يک حديث استخراج شده، وبه ترتيب زماني پيش رفته است.

23. چهل حديث از (غيبت) فضل بن شاذان: علي اکبر مهدي پور (1324ش -...)، قم: حاذق، چاپ اوّل 1373ش، 120ص، رقعي.

اين کتاب با هدف بازسازي واحياي متن مفقود کتاب غيبت از فضل بن شاذان، از کتاب هاي مختصر اثبات الرّجعه وکفاية المهتدي استخراج شده است.

24. چهل حديث حضرت مهدي عليه السلام: محمود شريفي (1331ش -...)، تهران: سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اوّل 1374ش، 66ص، جيبي.

25. چهل حديث در پرتو چهل آيه در فضائل حضرت وليّ عصر: گروهي از نويسندگان، تهران: سازمان مدارک فرهنگي انقلاب اسلامي، چاپ اوّل 1373ش، 83ص، پالتويي.