ج - پاره اى از طرق احاديث المهدى در كتب اهل سنت؛

استاد دانشگاه الاءزهر مصر سيد أحمد بن محمد بن صديق، ابو الفيض ‍ غمارى حسنى شافعى مغرب (م 1380 ه) چه نيكو حق مطلب را در كتاب وزين و تحقيقى خود ابراز الوهم المكنون من كلام ابن خلدون ادا كرده و چه شايسته حقيقتى عظيم را به خوبى تشريح كرده است. وى در اين كتاب، متواتر بودن احاديث المهدى را به گونه اى اثبات كرده است كه پيش از او هيچ كس از عهده آن بر نيامده بود. او اين كتاب را در جهت ابطال اشكالات و تضعيف هاى ابن خلدون - كه دست آويزى براى برخى معاصران ابو الفيض مانند احمد امين و فريد وجدى و امثال آنها گشته بود - نگاشته است.
شايسته است كه مرورى كوتاه داشته باشيم بر طرقى كه وى در كتاب خود آورده و به گونه اى آن را بسط داده كه گوياى قدرت علمى وى در دنبال كردن سندهاى احاديث امام المهدى در كتب اهل سنت است؛ او از طبقه صحابه آغاز كرده، سپس به تابعين و تابعين تابعين رسيده و اين جستجو را به اشخاصى منتهى ساخته است كه احاديث مزبور را از محدثان آن، حكايت كرده اند.
ابوالفيض مى گويد:
روند عادى و طبيعى حكم مى كند كه همدستى و همداستانى بر دروغ و جعل و فريب جماعتى كه به 30 تن در همه طبقات مخبران يك حديث مى رسد، محال است؛ به ويژه اين كه عدد پيش گفته نتيجه تحقيقاتى است كه تا كنون به عمل آمده است. نگارنده اخبار وارد شده در مورد مهدى موعود را از طريق جماعتى كه ذيلا اسامى آن ها خواهد آمد، به دست آورده است:
ابو سعيد خدرى، عبدالله بن مسعود، على بن ابى طالب (عليه السلام)، ام سلمة، ثوبان، عبدالله بن جزء بن حارث زبيدى، ابو هريرة، اءنس بن مالك، جابر بن عبدالله انصارى، قرة بن اءياس مزنى، ابو عباس، ام حبيبه، ابو اءمامة، عبدالله بن عمروعاص، عمار ياسر، عباس بن عبدالمطلب، حسين بن على (عليه السلام)، تميم دارى، عبدالرحمن بن عوف، عبدالله بن عمر بن خطاب، طلحة، على هلالى، عمران بن حصين، عمروبن مرة جهنى، معاذبن جبل و مرسله شهربن حوشب؛ كه البته خبر وى مرفوعه است، نه موقوفه و مقطوعه؛ هر چند كه روايات موقوفه و مقطوعه نيز در مثل چنين بابى از قبيل مرفوعه به حساب مى آيند و چنانچه آن ها را نيز به شمار مى آورديم، عدد بزرگى را تشكيل مى داد، ليكن همين مقدار از روايات مرفوعه كفايت مى كند.⁽¹¹²⁾
اين قسمت از عبارت سيد ابوالفيض غمارى را آورديم تا مشخص شود كه آن تعداد از صحابه اى كه وى بشمار نياورده بيش از تعداد كسانى است كه ذكر نموده است. چه آنكه او 26 تن از صحابه را نام برده در حالى كه 30 تن ديگر را از قلم انداخته است كه عبارتند از: صديقه كبرى فاطمه زهرا (سلام الله عليها)، ابو وائل، جابربن سمرة، جارودبن منذر عبدى، حذيفة بن اسيد، حذيفة بن يمان، حرث بن ربيع، امام حسن مجتبى سبط اكبر (عليه السلام)، زربن عبدالله، زرارة بن عبدالله، زيدبن اءرقم، زيدبن ثابت، سعد بن مالك، سلمان فارسى، سهل بن سعد ساعدى، عبدالرحمن بن سمرة، عبدالله بن اءبى اءوفى، عبدالله بن جعفر طيار، عثمان بن عفان، علاء بن بشير، علقمة بن قيس بن عبدالله، عمر بن خطاب، عوف بن مالك، مجمع بن جارية، حفصة بنت عمر و عايشة.⁽¹¹³⁾ به هر حال، ابو الفيض غمارى احاديث نقل شده توسط بيش از سى تن از صحابه را با دقت و حوصله و به تفصيل پى گيرى و جمع آورى كرده و اسامى همه كسانى كه اين روايات را از ايشان نقل كرده اند و نيز تمامى محدثانى كه آن ها را در كتب حديثى خود آورده اند، به صورت كاملا دقيق مشخص ساخته است.
در ادامه تنها بر مطالب عنوان شده درباره حديث ابو سعيد خدرى - اولين صحابى كه ابوالفيض نام برده است - بسنده مى كنيم. سپس مى توان بقيه احاديث صحابه را با آن مقايسه كرد. ابوالفيض مى گويد:
((حديث ابو سعيد خدرى از طريق اين افراد به ما رسيده است: ابو نظرة و ابو الصديق ناجى و حسن بن يزيد سعدى.))
1. طريق نقل ابو نظرة از ابو سعيد خدرى؛ ابو داود و حَكَم حديث ابو سعيد خدرى را از طريق روايت عمران قطان از ابو نظرة آورده اند و مسلم در صحيح خود، اين حديث را از طريق مسلم با وصف، از امام مهدى (عليه السلام) ياد شده است، نه با اسم. (همان گونه كه در آينده بدان خواهيم پرداخت.)
2. طريق نقل ابو الصديق ناجى از ابو سعيد خدرى؛ عبدالرزاق و حاكم، روايت ابو سعيد را از طريق روايت معاوية بن قرة از ابو الصديق نقل كرده اند
و احمد و ترمذى و ابن ماجه و حاكم اين حديث را از طريق زيد العمى از ابو الصديق روايت كرده اند و احمد و حاكم آن را از طريق عوف بن اءبى جميلة اعرابى از ابوالصديق آورده اند و حاكم افزون بر آن، حديث مزبور را از طريق سليمان بن عبيد از ابو الصديق نيز نقل كرده است.
همچنين احمد و حاكم آن را از طريق مطربن طهمان، ابو هارون عبدى از ابو الصديق روايت كرده اند و نيز احمد حديث مورد نظر را از طريق خبر مطربن طهمان و علاء بن بشير مزنى و نيز روايت مطرف از ابوالصديق روايت كرده است.
3. طريق نقل حسن بن يزيد از ابو سعيد؛ طبرانى آن را در الاوسط از طريق ابو واصل عبد بن حميد از ابو الصديق ناجى از ابو سعيد خدرى آورده است.))⁽¹¹⁴⁾
بنابراين، چنانچه به تاريخ ابن خلدون مراجعه كنيد، خواهيد ديد كه وى از بيشتر طرق اين حديث اطلاعى نداشته است. زيرا صرفا طرق معدودى را درباره حديث ابو سعيد ذكر كرده است، تا چه رسد به احاديث ديگر صحابه كه به طور كلى از آن ها بى خبر مانده است.
گفتنى است كه قدر مشترك در همه اين طرق كه به خصوص حديث ابو سعيد خدرى ختم مى شود، ((ظهور امام مهدى (عليه السلام) در آخر الزمان)) است. در هر صورت، در اين نكته شكى نيست كه با ملاحظه اى احاديث مربوط به امام مهدى (عليه السلام) با تمامى طرقى كه از جميع صحابه نقل شده است، قطع به متواتر بودن بشارت حضرت ختمى مرتبت (صلى الله عليه و آله و سلم) به ظهور حضرت حجت (عليه السلام) حاصل مى گردد، بلكه اگر صرفا وجود يك طريق از هر صحابى را در نظر بگيريم، باز هم براى اعتراف به تواتر كافى خواهد بود و در گذشته نيز گفتيم كه عدد اين عده از صحابه به پنجاه نفر مى رسد.

د - صحت احاديث المهدى؛

در اين قسمت نام برخى از بزرگان اهل سنت را كه به صحت اين احاديث تصريح كرده اند، بر طبق آثارى كه از ايشان به دست آورده ايم، ذكر مى كنيم:
(گفتنى است كه هدف ما ارائه نمونه اى قابل پى جويى از نام اين افراد است، نه جمع آورى تمام اسامى ايشان و ذكر جميع آنها.) 1. امام ترمذى (م 279 ه)؛ او پيرامون سه روايت مهدويت مى نويسد: اينها احاديثى حسن و صحيح اند.⁽¹¹⁵⁾ درباره چهارمين حديث اين باب مى گويد:
اين حديثى حسن است.⁽¹¹⁶⁾
2. حافظ ابو جعفر عقيلى (م 322 ه)؛ وى ضمن نقل حديث ضعيفى مى گويد:
درباره مهدى احاديث معتبرى، به طرز ديگر و به خلاف اين تعبير وارد شده است.⁽¹¹⁷⁾
3. حاكم نيشابورى (م 405 ه)؛ وى درباره چهار حديث در اين باب، مى گويد:
اين احاديث صحيح السند هستند، ليكن آن ها را ذكر نكرده اند.⁽¹¹⁸⁾
و درباره سه حديث ديگر مى گويد:
اين احاديث بر اساس شروطى كه امام بخارى و امام مسلم بيان كرده اند،⁽¹¹⁹⁾ صحيح السند هستند، هر چند آن دو، اين سه حديث را ذكر نكرده اند.⁽¹²⁰⁾
و از هشت حديث ديگر اين گونه ياد مى كند:
اين احاديث بنا بر شروط شيخين، صحيح السند هستند، هر چند آن دو، اين ها را ذكر نكرده اند.⁽¹²¹⁾
4. امام بيهقى (م 458 ه)؛ او مى گويد:
اءحاديثى كه در باب قيام مهدى وارد شده، از جهت سند صحيح و بلااشكال است.⁽¹²²⁾
5. امام بغوى (م 510 يا 516 ه)؛ وى حديثى درباره امام مهدى (عليه السلام) در بخش احاديث صحيحه آورده است ⁽¹²³⁾ و پنج حديث درباره آن حضرت در فصل احاديث حَسَن در كتاب خود مصابيح السنة نقل كرده است.⁽¹²⁴⁾
6. ابن اءثير (م 606 ه)؛ او در كتاب خو النهاية ذيل ماده ((هدى)) چنين آورده است:
و حديث سنت خلفاى راشدين مهديين از همين ريشه است، و المهدى يعنى كسى كه خداوند وى را به سوى حق هدايت فرموده است و نام افراد نيز بكار گرفته شده، تا جايى كه مانند اسامى كثير الاستعمال شده است و مهدى موعود كه حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) آمن وى را در آخر الزمان بشارت داده، نيز به همين اسم ناميده شده است.⁽¹²⁵⁾
چنين سخنى تنها از فردى صادر مى شود كه به صحت، بلكه به تواتر احاديث المهدى معتقد باشد.
7. قرطبى مالكى (م 671 ه)؛ وى از كسانى است كه به متواتر بودن احاديث المهدى اعتقاد دارند و مهم اين است كه وى درباره حديث ابن ماجه در خصوص امام مهدى (عليه السلام) چنين گفته است:
سند اين حديث صحيح است.⁽¹²⁶⁾
در حالى كه تصريح مى كند به اين كه حديث ((مهدى از خاندان من و از فرزندان فاطمه است)) صحيح تر از حديث محمد بن خالد جندى ⁽¹²⁷⁾ است كه در آينده درباره اعتبار آن مناقشه خواهيم كرد.
8. ابن تيمية (م 728 ه)؛ او مى گويد:
احاديثى كه وى - يعنى علامه حلى (ره) - براى اثبات قيام مهدى به آنها استناد مى كند، احاديث صحيحى هستند.⁽¹²⁸⁾
9. حافظ ذهبى (م 748 ه)؛ وى در قبال احاديث حاكى از امام مهدى (عليه السلام) كه حاكم در مستدرك صحيح شمرده است، سكوت كرده و در اين ميان به ((صحت)) دو حديث نيز تصريح ورزيده است.⁽¹²⁹⁾ گفتنى است كه اشكال هاى ذهبى بر صحت خصوص برخى از احاديث باب فضايل، و سكوتش در قبال بقيه احاديثى كه حاكم صحيح شمرده، بيانگر موافقت او با اين قضاوت حاكم است.
10. كنجى شافعى (م 658 ه)؛ او درباره حديثى كه ترمذى در سنن خود آورده و صحيح شمرده، مى گويد:
اين حديث، صحيح است.
درباره حديث ديگرى نيز به همين شكل اظهار نظر كرده است ⁽¹³⁰⁾ و درباره حديث ((مهدى از من است و پيشانى او فراخ و بى موى است))، مى نويسد:
اين حديث ثابت بوده، صحيح و حسن است.⁽¹³¹⁾
و درباره حديث ((مهدى حق و از فرزندان فاطمه است)) نيز به همان صورت قضاوت مى كند كه:
اين، حديث حسن و صحيحى است.⁽¹³²⁾
11. حافظ ابن قيم (م 751 ه)؛ وى پس از ذكر پاره اى احاديث مربوط به امام مهدى (عليه السلام)، به ((حُسن)) برخى احاديث و ((صحت )) برخى ديگر اعتراف مى كند⁽¹³³⁾ و همچنان كه خواهد آمد، وى از معتقدان به تواتر اين احاديث است.
12. ابن كثير (م 774 ه)؛ او در خصوص سند حديثى درباره امام مهدى (عليه السلام) مى گويد:
اين، اسناد قوى و صحيحى است.⁽¹³⁴⁾
سپس حديثى از ابن ماجه نقل كرده، مى افزايد:
اين حديث حسن است و به صورت هاى متفاوتى از حضرت رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) روايت شده است.⁽¹³⁵⁾
13. تفتازانى (م 793 ه)؛ وى درباره قيام امام مهدى (عليه السلام) در آخر الزمان مى گويد:
در اين باب اخبار صحيحى وارد شده است.⁽¹³⁶⁾
14. نورالدين هيثمى (م 807 ه)؛ وى دسته اى از احاديث حاكى از امام مهدى (عليه السلام) را نقل كرده و به صحت و وثاقت راويان آن ها اعتراف كرده است. براى نمونه درباره يكى از اين روايات، چنين مى گويد:
اين روايت را ترمذى و غير او همراه با اختصار زياد آورده اند و احمد با سندهاى متعدد آن را نقل كرده و ابويعلى به اختصار فراوان از آن ياد كرده است و رجال آن دو ثقه هستند.⁽¹³⁷⁾
درباره دومين حديث مى گويد:
طبرانى آن را در كتاب الاءوسط نقل كرده است و رجال اين حديث قابل اعتماد و حديث شان صحيح است.⁽¹³⁸⁾
و سومين حديث را چنين مى ستايد:
رجال آن همگى ثقه اند.⁽¹³⁹⁾
در مورد چهارمين حديث نيز مى گويد:
بزار آن را روايت كرده است و رجالش قابل اعتمادند.⁽¹⁴⁰⁾
و از پنجمين روايت چنين ياد مى كند:
طبرانى آن را در الاءوسط نقل كرده و رجال آن جملگى ثقه اند.⁽¹⁴¹⁾
15. سيوطى (م 911 ه)؛ وى براى برخى از احاديث مربوط به امام مهدى (عليه السلام) علامت ((صح))⁽¹⁴²⁾ - يعنى صحيح است - قرار داده و براى برخى ديگر علامت ((ح))⁽¹⁴³⁾ - يعنى حسن است - در نظر گرفته است.
16. شوكانى (م 1250 ه)؛ قنوجى در الاذاعة از وى قول به صحت احاديث المهدى و متواتر بودن آنها را نقل كرده است. پيش از اين نيز گذشت كه وى رساله اى در متواتر بودن اين احاديث نگاشته است.
17. ناصر الدين البانى؛ وى در رساله اى كه به نام حول المهدى نوشته، اين گونه اظهار نظر مى كند:
بايد دانست كه در زمينه قيام مهدى احاديث صحيحى وارد شده است كه بخش چشمگيرى از آن ها داراى سندهاى صحيح و معتبرند.
افزون بر اين كه البانى از كسانى است كه به تواتر اخبار اين باب تصريح ورزيده اند.⁽¹⁴⁴⁾
به اين مقدار از اعترافات علما بسنده مى كنيم؛ اما گفتنى است كه نگارنده در برخى آثار خود، شماره اين گونه اعترافات انديشمندان را به بيش از 60 مورد رسانده است.⁽¹⁴⁵⁾

ه‍ تصريح دانشمندان به تواتر احاديث المهدى؛