مقام علمى 
رفته رفته به مباركى دعاى حضرت ولى عصر (عج ) بركت وجود شيخ صدوق فراگير شد و تمام دانشوران ، زبان به مدح و ثناى او گشودند و در برابر عظمت و گسترگى دانش او خضوع كردند. پس از سفر به بغداد شهرت علمى او آنچنان دانشمندان آن ديار را تحت تاءثير قرار داده بود كه تمام آنها را مجذوب خود كرد و از شعاع وجودى خود بهره مند ساخت .
شيخ صدوق را نمى توان تنها يك محدث يا فقيه يا اصولى ناميد بلكه با نظر به گوناگونى تاءليفات او و سخنان عالمان دينى در حق وى ، پى به دامنه دانش بيكران او خواهيم برد.
عمر رضا كحاله ((از عالمان اهل سنت )) در حق او نوشته است :
((محمد بن على بن الحسين ... شيعى (ابو جعفر) مفسر، فقيه ، اصولى ، محدث حافظ، آشناى به رجال ، ... (بوده است ) )) ⁽²⁸⁾
بيشترين فرصت و زحمت وى صرفه جمع آورى و تدوين و تبويب و نشر احاديث و نگارش كتب مختلف شد. و اين امر جز با تسلط او بر آن رشته هاى علمى تحقق نخواهد يافت .
تبويب و تدوين حديث با توجه به موقعيت زمانى ((صدوق )) و نبود يا كمبود امكانات نگارشى و تحقيقى در آن عصر، حاكى از تلاش طاقت فرساى او است . امروزه انجام چنين امر بزرگ با وجود امكانات زياد حتى از توان يك گروه علمى هم خارج است .
صدوق با كار ابتكارى خود در تنظيم آثار معصومين عليه السلام چشمه سارى را جارى ساخت كه نسلهاى آينده توانستند از جويبار روان و زلال نيازهاى علمى و دينى بشريت را مرتفع سازند.
فقيه اماميه  
برخى از كسانى كه زندگانى فقيهان را نگاشته اند ((صدوق )) را از قلم انداخته ، و او را در زمره فقهاى نامدار شيعه نياورده اند! حال آنكه صدوق در بسيارى از كتابهاى خود از جمله كتاب معروف ((من لا يحضره الفقيه )) (يكى از كتابهاى چهارگانه اصلى شيعه ) روايات را بر اساس مبانى فقهى خود تنظيم كرده و در مقدمه آن نيز نوشته است : ((آنچه در اين كتاب آورده ام به آن فتوا مى دهم )) ⁽²⁹⁾ يعنى مطابق نظريات وى در احكام است همچنين كتاب معروف ((المقنع )) وى در شمار كتب اوليه فقهى عالم تشيع قرار دارد و كاملا جنبه فتوايى دارد و ساير فقها در قرون و اعصار پس از وى به همين كتاب به مثابه نظرهاى فقهى وى استناد كرده اند. بعلاوه بسيارى از رجال نويسان او را در زمره فقيهان آورده اند. ⁽³⁰⁾ دانشمند كم نظير شيعه ، شيخ طوسى عليه السلام در كتاب ((الفهرست )) اين گونه از صدوق ياد مى كند:((بزرگ ما و فقيه ما و آبروى شيعيان خراسان ....))
صدوق در نگاه ديگران  
بزرگى شخصيت آنچنان است كه دانشمندان معروف اسلامى - اعم از شيعه و سنى - هر جا به نام وى رسيده اند، زبان به مدح او گشود و او را به بزرگى ياد كرد و با لقبهاى بلند و عبارتهاى پر معنا نام برده اند. برخى از تعبيرها كه در كلام آن بزرگان مشاهده مى شود انسان را به تعجب والايى شخصيت وى دو چندان مى كند.
شيخ طوسى در كتاب ((الفهرست )) مى نويسد:
((...صدق ، بزرگوار و حافظ احاديث ، ناقد اخبار و نسب به رجال دانا بود. در بين دانشمندان قم شخصيتى به قدرت حافظه و زيادى دانش او يافت نشده است .)) ⁽³¹⁾
محمد بن ادريس نيز در كتاب ((سرائر)) آورده است :
((دانشمند بزرگوار و مورد اطمينان ، متخصص اخبار، ناقد آثار، عالم به رجال و حافظ بزرگ حديث بود، او استاد پيشواى ما شيخ محمد بن نعمان است .⁽³²⁾
نجاشى بن محمد معروف نوشته است .
((صدوق ، بزرگ و فقيه ما، چهره معروف شيعيان در خراسان بود در سال 355 در سنين جوانى به بغداد سفر كرد و بزرگان آنجا در محضر او استفاده بردند.)) ⁽³³⁾
سيد ابن طاووس نيز او را اين گونه توصيف كرده است :
((شيخ ابو جعفر محمد بن على بن بابويه ، كسيكه دانش و درستكارى او مورد اتفاق و در گفتار مورد اطمينان كامل است .)) ⁽³⁴⁾
و شيخ اسد الله شوشترى در كتاب ((مقابس الانوار)) آورده است :
((صدوق ، رئيس محدثين ، زنده كننده اساس دين ، دارنده فضائل و مكارم او و برادرش به دعاى امام عسكرى و ولى عصر عليه السلام به دنيا آمده اند.)) ⁽³⁵⁾
علامه مامقانى در كتاب شريف تنقيح المقام نگاشته است :
((محمد بن على بن بابويه ، عموم مردم از فقاهت او و فقها از احاديث او بهره جسته اند و دانشمندان متخصص از او ياد كرده و بر او درود فرستاده اند.)) ⁽³⁶⁾
مرحوم سيد حسن صدر نيز در معرفى وى مى نويسد:
((محمد بن على بن حسين ، بيش از 300 كتاب تاءليف كرده است همانند او در ميان دانشمندان اسلامى وجود ندارد.)) ⁽³⁷⁾
اين توصيفها اختصاص به دانشمندان شيعه مذهب ندارد بلكه عالمان اهل سنت نيز زبان به مدح او گشوده اند كه در اين مختصر تنها به يك نمونه از آن اشاره مى كنيم .
خير الدين زركلى كه در كتاب معروف ((الاعلام )) مى نويسد:
((محمد بن على بن حسين ، معروف به ((شيخ صدوق )) مانند او در بين علماى قم يافت نشده است . در رى اقامت داشت و در منطقه شرق و خراسان مقام والايى داشت در شهر رى بدرود حيات گفت و در همان جا به خاك سپرده شد و حدود 300 كتاب ، تاءليف كرده است .)) ⁽³⁸⁾
صداقت در گفتار و روايت  
از مسائلى كه در علم رجال مطرح است و سبب پذيرش حديث محدثان خواهد بود تصريح دانشمندان اين رشته علمى به وثاقت و اطمينان و صداقت راوى است . اين در حالى است كه در كلام عالمان رجالى كمتر سخن از وثاقت شيخ صدوق به ميان آمده است مرحوم شيخ حر عاملى از محدثان شيخ و مؤ لف كتاب شريف وسائل الشيعه در اين باره مى نويسد:
((عالمان بزرگ رجال نويس ، آن گونه ايشان را مورد ستايش قرار داده اند كه كمتر از توثيق نيست و آنگاه كه فردى چنان شهرت داشته باشد كه حال او بر هيچ كس پوشيده نباشد نيازى به توثيق ندارد عالمان دينى چنان اعتمادى بر شيخ داشتند كه تعبير به اينكه ((ايشان مورد وثوق و اطمينان است )) توهين به اوست . ⁽³⁹⁾
محقق بحرانى گويد:
((گروهى از اصحاب را ديدم كه مراسيل ⁽⁴⁰⁾ صدوق را صحيح مى دانند و مى گويند مراسيل صدوق كمتر از مراسيل ابن ابى عمير نيست ، از جمله آنها كه مراسيل او را صحيح مى دانند علامه در مختلف و شهيد در شرح ارشاد و سيد داماد در حواشى فقيه است .)) ⁽⁴¹⁾
علامه مامقانى (رجالى معروف ) در تنقيح المقال مى نويسد:
((خدشه و تاءمل در وثاقت و عدالت و بزرگى اين مرد، مانند تاءمل در نور خورشيد فروزان است . حضرت حجت (عج ) در حق وى فرموده است : ان الله سبحان ينفع به يعنى خداى سبحان بوسيله او به مردم بهره مى رساند و اين خود توثيق و تعديل اوست . ⁽⁴²⁾
برخى نيز روشنى وثاقت او را مانند وثاقت سلمان و ابوذر دانسته اند.⁽⁴³⁾
آثار صدوق  
پرداختن به نوشته هاى صدوق خود كتاب مستقلى را مى طلبد و بجاست كه ((كتاب نامه صدوق )) نگارش بايد و نوشته هاى اين دانشمند گرانمايه و جامعه علمى و اسلامى شناسانده شود.
شيخ طوسى رحمة الله عليه در كتاب ((الفهرست )) نوشته است : وى (صدوق ) نزديك به سيصد كتاب تاءليف كرده است .)) ⁽⁴⁴⁾
نجاشى در كتاب ((رجال )) خود كه بعد از فهرست شيخ نوشته شده ، 198 كتاب صدوق را نام برده است . ⁽⁴⁵⁾
اين در حالى است كه اهميت صدوق به زيادى تاءليفات وى نيست بلكه به سودمندى كار اوست نظم و تدوينى كه وى در احاديث معصومين عليه السلام به وجود آورده است تا عصر او سابقه نداشته و اين نيز حكايت از تسلط بسيار عمق وى بر روايات دارد.
در اين نوشته مختصر به معروفى اجمالى برخى از آثار صدوق مى پردازيم .
كتاب من لايحضره الفقيه  
مشهورترين و بزرگترين كتاب صدوق - پس از مدينه العلم - همين كتاب است كه يكى از((كتب اربعه )) روايى شيعه به شمار مى رود.
اين كتاب در بردارنده نزديك به شش هزار حديث مى باشد كه بر اساس ‍ موضوعات مختلف فقهى تدوين شده است .
سبب نگارش اين كتاب حكايتى زيبا و شنيدنى دارد كه وى خود آن حكايت را در مقدمه كتاب آورده است .
ايشان در آنجا ضمن ذكر آن حكايت چنين نوشته :
((من نخواستم مانند ساير مصنفان رواياتى را كه در هر موضوع رسيده است ثبت كنم بلكه در اين كتاب رواياتى را آورده ام كه بر اساس آن فتوا مى دهم و آنها را صحيح مى دانم و معتقد به صحت آنها مى باشم و ميان من و پروردگار حجت است .))
مرحوم مامقانى به نقل از علامه طباطبايى (بحر العلوم )) مى نويسد:
((برخى از اصحاب روايات كتاب ((الفقيه )) را بر ساير كتب اربعه به چند دليل ترجيح مى دادند:
برخوردارى مؤ لف از حافظه اى قوى كه سبب ضبط بهتر روايات مى باشد.
استوارى وى در نقل روايات .
متاءخر بودن كتاب ((من لايحضره الفقيه )) از ((كافى )).
صدوق صحت انچه بر او در اين كتاب آورده خود ضمانت كرده است .
هدفش تنها نقل روايت نبوده بلكه به اظهار خود مطابق آنچه نقل كرده فتوا داده است . ⁽⁴⁶⁾
كمال الدين و تمام النعمة  
صدوق اين كتاب را در اواخر عمرش تاءليف كرده است . در آن عصر از طرف فرقه اسماعيليه كه نفوذ بسيار داشتند و از سوى فرقه زيديه و طرفداران جعفر كذاب و پيروان زيادى از اهل تسنن ايرادهايى به فرقه اماميه وارد مى شد و آنان بدين وسيله اذهان مردم را مشوب مى كردند. از اين نظر شيخ صدوق - رضوان الله عليه - كتاب ((كمال الدين )) را تاءليف كرد. او در اول اين كتاب اشكالات مخالفين را نقل مى كند و به آنها پاسخ مى دهد و به خوبى از عقيده اماميه دفاع كرده به طور تفضيل درباره قائم آل محمد (عج ) بحث مى كند. ⁽⁴⁷⁾
با اينكه اين كتاب حدود 90 سال پس از غيبت كبراى حضرت ولى عصر (عج ) نگاشته شده از مباحث آن معلوم مى شود در آن زمان كه هنوز مدت چندانى از اين مساءله نگذشته بود، عده اى از اهل كفر و نفاق نسبت به ماجراى غيبت ترديد كرده بر شيعيان خرده مى گرفتند. همچنانچه خود شيخ صدوق نيز بارها به اين نكته اشاره كرده است .
معانى الاخبار  
يكى از آثار ارزشمند صدوق كتاب معانى الاخبار حاوى رواياتى است كه موارد ابهام و مشكل احاديث و آيات قرآن را توضيح داده است .
عيون اخبار الرضا عليه السلام  
اين كتاب را براى صاحب بن عباد، وزير دانشمند و دين پرور آل بويه نگاشته و به وى اهدا كرده است و در آن ، رواياتى كه از امام هشتم عليه السلام نقل شده گرد آمده است .
خصال  
اين كتاب كه در بردارنده نكات اخلاقى - علمى ، تاريخى و فقهى و پندهاى درس آموز مى باشد بر اساس سلسله اعداد ترتيب يافته كه اين تدوين و تنظيم نيز بر زيبايى و شيوايى و ارزش كار وى در اين اثر افزوده است . او در هر باب رواياتى كه مطابق همان عدد نكته يا مطلبى را در برابر آورده است .
امامى (مجالس )  
مجموعه درسها و سخنرانيهاى شيخ صدوق در اين اثر گرد آمده است مطالب آن را شاگردان او تحرير كرده اند.
علل الشرايع  
اين كتاب ، همچنانكه از نامش پيداست حاوى علتها و فلسفه احكام مى باشد، مؤ لف تمام احاديثى كه به علل و فلسفه احكام اشاره شده ، در يك مجموعه به همين نام نگاشته است ، و شايد اولين كتاب در موضوع خود مى باشد.
برخى ديگر از آثار وى بدين قرارند:
1 - ثواب الاعمال
2 - عقاب الاعمال
3 - المقنع
4 - الاوائل
5 - الاواخر
6 - المناهى
7 - التوحيد
8 - دعائم الاسلام
9- اثبات الوصية
10 - المصابيح
11 - التاريخ
12 - المواعظ
13 - التقيه
14 - الناسخ و المنسوخ
15 - الباطل العلو و التقصير
16 - السر المكتوم الى الوقت المعلوم
17 - مصباح المصلى
18 - مصادقة الاخوان
19 - الهدايه فى الاصول والفقه
20 - المواعظ و الحكم
21 - تعداد زيادى در فضيلت برخى اعمال و بعضى از ماهها
22 - تعداد زيادى رساله در موضوعات مختلف فقهى و غير آن
23 - چندين كتاب در فضايل پيامبر و امامان و برخى از اصحاب
24 - كتابهاى متعدد در بيان زهد پيامبر و امامان عليه السلام
25 - و چندين كتاب در پاسخ به سؤ الهاى مردمى .
گوهر گمشده يا مدينة العلم  
مهمترين كتاب شيخ صدوق كه خود نيز از آن ياد كرده و تا زمان پدر شيخ بهايى مورد استفاده عالمان مورد استفاده عالمان دينى بوده كتاب ((كتاب العلم )) است كه مفقود گشته است و با كمال تاءسف به دست كار نرسيده است .
بنا به نوشته ابن شهر آشوب در كتاب معالم العلماء كتاب مدينة العلم ده جلدى و من لا يحضره الفقيه چهار جلدى است و از اين نوشته معلوم مى شود كه مدينة العلوم بيش از دو برابر من لا يحضره الفقيه بوده است .⁽⁴⁸⁾
شيخ طوسى ، شيخ منتجب الدين و ديگران از اين كتاب به عنوان يكى از مهمترين تاءليفات صدوق ياد كرده اند و بسيارى از بزرگان دين از كتاب مدينة العلوم روايت كرده اند.⁽⁴⁹⁾
صاحب روضات الجنات مى نويسد:
((بعد از زمان علامه و شهدين ، ديگر هيچ اثرى از كتاب مدينة العلم دين و شنيده نشده است ولى بنا به نوشته برخى ديگر ، معتقدند اين كتاب تا عصر پدر شيخ بهايى نيز موجود بوده و ايشان نسخه اى از آن را داشته است .))⁽⁵⁰⁾
شيخ حسين بن عبدالصمد حارثى (پدر شيخ بهاء الدين عاملى ) در كتاب درايه اش نوشته است : ((پايه ها و اصول معتبر حديث ما پنج كتاب است : كافى ، مدينة العلم ، من لا يحضره الفقيه ، تهذيب و استبصار.))
عالمه مجلسى و پس از وى سيد محمد باقر جيلانى (سيد شفتى ) تلاشها و اموال زيادى صرف يافتن اين كتاب كردند ولى اثرى از آن به دست نياوردند.
شاگردان صدوق  
شيخ صدوق به خوبى دريافته بود كه بهترين شيوه براى حفظ و حراست از سخنان پيشوايان دين كه در هر زمان ممكن است مورد تعرض و دستبرد خائنان قرار گيرد - علاوه بر حفظ و تدوين و نگارش آنها - انتقال به سينه دلسوخته گان آنها مكتب اهل بيت عليه السلام مى باشد. از همين رو هرگاه حديثى از كسى مى شنيد به ديگران مى آموخت و اين امر سبب شد تا كمتر عالمى در آن عصر باشد كه شيخ صدوق از او بهره نگرفته و كمتر طالب دانش كه او را عطايى از علوم وحى و عصمت نبخشيده باشد. در تمام شهرهايى وحى و عصمت نبخشيده باشد. در تمام شهرهايى كه او سفر كرده است جمع زيادى از دانشمندان از خرمن دانش او خوشه ها برگرفته و بهره هاى فراوان برده اند كه عدد شاگردان وى را متجاوز از صدها تن نوشته اند. از ميان شاگردان وى كه سرآمد همه آنهاست مى توان دانشمند بلند آوازه شيعه ، محمد بن محمد به نعمان ، معروف به ((شيخ مفيد)) را نام برد كه بحق برازنده اين لقب بود و بسيارى به دين ديانت كرد و آثار به جاى مانده از وى حكايت از وسعت معلومات او دارد.
بجز شيخ مفيد، از جمله شاگردان صدوق ، مى توان اين بزرگان را نيز نام برد:
برادر وى ، حسين بن على بن بابويه قمى
هارون بن موسى تلعكبرى
حسين بن محمد قمى (مؤ لف تاريخ قم )
على بن احمد بن عباس نجاشى
علم بن احمد بن عباس نجاشى
علم الهدى ، سيد مرتضى
سيد ابوالبركات على بن حسين جوزى حسينى حلى
غروب خورشيد  
شيخ صدوق رحمة الله عليه سرانجام پس از عمرى تلاش و تحقيق در سنگر علم و فرهنگ اسلامى ، در سال 381. ق در 75 سالگى دعوت پروردگار خويش را لبيك گفت و در جوار رحمت بى منتهاى او جاى گرفت . وفات او در شهر ((رى )) اتفاق افتاد و با اين حادثه عظيم و تاءسف بار، غبار غم و سراسر عالم تشيع را فرا گرفت و عاشقان مكتب اهل بيت عليه السلام در ميان اندوه و اشك ، پيكر، پيكر مطهر وى را تشيع كردند و در نزديكى مرقد حضرت عبدالعظيم حسنى ((در شهر رى )) به خاك سپردند. آن محل اكنون نيز با نام ((ابن بابويه )) زيارتگاه مسلمانان است . گرچه در طول تاريخ همواره آرامگاه مورد احترام شيعيان بوده ولى با حادثه اى كه در حدود يكصد و هشتاد و پنج سال پيش اتفاق افتاد، عظمت و اعتبار صدوق در نزد زائران حرمش بيشتر معلوم شد و ارادت آنان نسبت به وى دو چندان گشت ؛ كه شرح آن واقعه مطابق نقل روضات الجنات ديگر كتب تاريخى بدين گونه است .
((در سال هجرى قمرى ، باران زيادى باريد كه بر اثر آن اطراف مزار شريف شيخ صدوق فروكش كرد و شكافى در كنار آن پديد آمد. مؤ منان در پى اصلاح بر آمدند. هنگام خاكبردارى به سردابى كه جسد شيخ در آن مدفون بود، رسيدند. وقتى كه به سرداب وارد شدند، جسد را سالم يافتند. آثار رنگ حنا هنوز بر ناخنهاى وى باقى بود، آثار رنگ حنا هنوز بر ناخنهاى وى باقى بود، اين خبر در سطح تهران پيچيد تا آنكه سلطان وقت (( فتحعلى شاه قاجار)) نيز از آن مطلع گشت . دستور داد تا سرداب را نپوشانند كه خواهان در محل حاضر شدند. جمعى از علما و سران مشاهده كردند. سپس دستور دادند تا سرداب را بپوشانند و بناى ساخته شده و بر قبر را تجدد كردند.⁽⁵¹⁾
صاحب كتاب ((روضات الجنات )) اين حكايت را از برخى كسانى كه جسد را ديده و شاهد اين ماجرا بوده اند، شنيده و نقل كرده است .
خدايش رحمت كند و در بهترين جايگاه بهشت جاى دهد.
و الحمد لله اولا و آخرا
صاحب بن عباد متوفاى 385 ق . 
وزير دين پرور
سعيد بابايى
از ولادت تا عرصه سياست  
ابوالقاسم اسماعيل بن عباد فرزند عباس ملقب به صاحب و مشهور به صاحب بن عباد به سال 326 ق . در اصفهان ديده به جهان گشود. ⁽⁵²⁾
پدر و اجداد صاحب از بزرگان و سرشناسان اصفهان بوده و مرتبه وزارت داشتند. و عباس رسيده بود كه مردم او را ((شيخ امين )) مى گفتند.
پدر صاحب و همسرش نهايت كوشش خود را در تربيت فرزند خود به كار بستند. اولين استاد صاحب پدرش ((عباد)) بود كه علاوه بر ايفاى پدرى استادى مهربان و دلسوز براى وى به حساب مى آمد. ((صاحب )) پس از فراگيرى مقدمات به تحصيل فقه ، حديث ، تفسير، كلام و ديگر علوم رايج پرداخت .
پس از چندى كه او را از اساتيد و بزرگان اصفهان بى نياز ديد به ((رى )) كه از مراكز علم و ادب آن زمان بود مهاجرت كرد و در آن شهر به حلقه درس ‍ ((ابن عميد)) وزير دانشمند و شهير آل بويه پيوست و ابن عميد توانايى ((صاحب )) در انشاى متون ادبى را مشاهده كرد. و او را از نويسندگانى مقام وزارت قرار داد. كاردانى و توانايى صاحب در انجام اين وزارت قرار داد. كاردانى و توانايى صاحب در انجام اين امور، راه پيشرفت را بر او هموار ساخت تا آنجا كه چون ركن الدوله ، فرزندش مؤ يدالدوله را به مقام دبيرى او و نويسندگى وى به زادگاهش اصفهان بازگشت . ⁽⁵³⁾
نگاهى به آل بويه  
اين خاندان شيعى از منطقه شمال ايران برخاستند و در برهه اى از تاريخ اين كشور (320)بر مناطق وسيعى از ايران حمرانى مى كردند.
در عصر آل بويه بسيارى از محدوديتها و سختيهايى كه شيعيان گرفتار آن بودند از ميان رفت ، شهادت به ولايت حضرت على عليه السلام در اذان و بزرگداشت حادثه كربلا و شهيدان آنان و علنى كردن ديگر شعارها و مراسم مذهبى شيعيان ، از خدمات اين خاندان به اسلام است .
معزالدوله - از پادشاهان آل بويه - مذهب شيعه را در عراق ترويج نمود.به فرمان وى در دهه اول محرم بازارهاى بغداد تعطيل شده و مردم با لباس ‍ سياه به عزادارى مى پرداختند.
بزرگداشت عيد غدير و برپايى جشن هاى باشكوه به مناسبت ميلاد ائمه معصومين عليهم السلام و تبليغ و نقل فضيلتهاى امامان شيعه عليهم از خدمات اين خاندان است .تجديد بناى مرقد مظهر حضرت على عليه السلام و امام حسين عليه السلام و نيز ساختن گنبد و بارگاه بر مقبره آنان ، در شمار فعاليتهاى آل بويه است .
در سال 347 ق . صاحب به همراه مؤ يد الدوله و وزيرش ابوعلى بن ابوالفضل كاشانى به بغداد رفت . او در اين شهر كه مهترين پايگاه علوم اسلامى در آن عهد بود به حضور اساتيد و بزرگان مشهور شتافت . وى در مدت توقف كوتاه خود در بغداد به محضر مردانى چون سيرافى ، قاضى ابوالسائب ، ابوبكر احمد بن كامل ، مهلبى وزير خليفه ، ابوبكر زكريا محيى بن علوى و بسيارى ديگر شتافت و بهره هاى فروان از آنها برد ⁽⁵⁴⁾
در سال 366 ق . مؤ يد الدوله ، حاكم اصفهان صاحب را كه 13 سال نويسندگى او را بر عهده داشت ،به وزارت برگزيده ، صاحب در دوران اقامت در اصفهان بساط علم و ادب را در آن شهر گسترانيد و به نشر و ترويج فضل و دانش فضل و دانش و تشويق دانشمندان و فرزانگان پرداخت . رفته رفته نام او به دانش پرورى اشتهار يافت و سخنوران و اديبان و نويسندگان بسيارى به محضر او شتافتند و در اصفهان اقامت گزيدند.
در دوران اقامت صاحب در اصفهان بزرگان علم و ادب بسيارى از اين شهر برخاستند. اين افراد عبارت بودند از: ابوعلى مرزوقى اديب مشهور، حلاج ابومنصور اصفهانى از شاگردان ابوعلى فارسى ، ابوعبدالله خطيب اسكافى ،ابن فورك اصفهانى ، محدث و مورخ مشهور ابونعيم حافظ اصفهانى ، محدث معروف و برخى ديگر.
او در اصفهان به اعتقاد استوار تشيع اشتهار داشت و عقيده و مذهب خود را نيز ترويج مى كرد.در اين راه سعى وافر مبذول مى داشت . او با فقها و دانشمندان در مسائل اعتقادى مناظره مى كرد و در بيشتر موارد بر آنان غالب مى آمد. در مجالس درس او در اصفهان شاگردان فروانى حاضر مى شدند. ابوالندى محمد بن احمد از ادباى مشهورى است كه در يكى از جلسات املاى صاحب حاضر شده و با وى مناظره كرده است .⁽⁵⁵⁾
پس از مرگ ركن الدولة در سال 366 ق .مؤ يد الدولة فرزند او ولايت رى و اصفهان را عهده دار شد. او پس از مدتى وزير پدرش ابوالفتح فرزند ((ابن عميد)) را كه جوانى كم تجربه ولى مغرور بود عزل و صاحب بن عباد را به وزارت انتخاب كرد. مؤ يدالدولة كه به فضايل و نيكيهاى صاحب و تجارب او آگاهى كامل داشت و تواناييهاى وى را در كشور دارى و اداره امور مشاهده كرده بود پس از تفويض مقام وزارت به او اختيارات كامل به وى عطا كرد به گونه اى كه صاحب مى توانست در اموال خزانه به هر نحو كه شايسته مى دانست تصرف كند و در همه مسائل راى خويش را به كار بندد. صاحب نيز در گسترش عدل و آيين هاى نيكو، آباد ساختن كشور، رفاه مردم ، رونق اقتصادى و ترويج دانش و هنر كوشش بسيار كرد و حوزه علمى و ادبى خود را در رى نيز همانند ((اصفهان )) برقرار ساخت .⁽⁵⁶⁾
صاحب در سال 370 ق . نزاع ميان مويدالدولة و عضدالدولة را كه از بغداد به همدان لشكر كشيده بود با درايت خود پايان داد و بين آن دو صلح و صفا برقرار كرد. همچنين تدبير و كياست صاحب موجب گشت كه لشكريان عضدالدولة و مؤ يدالدولة بر سپاهيان خراسان و لشكر قابوس بن وشمگير پيروز شوند. اين پيروزى كه در سال 371 ق . رخ داد. پس از وفات مويدالدولة ، با تدبير صاحب و پافشارى او حكومت رى و مناطق تحت نفوذ آن به فخر الدولة رسيد. عظمت و شان والاى صاحب در دوران فخر به نهايت رسيد. او كه همچنان تصدى وزارت را بر عهده داشت در اين دوران آزادى عمل بيشترى يافت . ابهت و حشمت صاحب در اين زمان بدان اندازه بود كه فخرالدولة نيز به احتياط با او برخورد كرده ، چندان جرات مزاح با او را نداشت .
در دوران حكومت فخرالدولة ، صاحب با پيگيرى فراوان توانست خلفت حكومتى و القاب و پرچم خليفه عباسى را به دست آورد. او همچنين توانست مناطق زيادى را فتح كند و به سرزمينهاى تحت نفوذ فخرالدولة بيفزايد و فتنه هايى را كه در طبرستان ايجاد شده بود فرو نشاند.
مذهب صاحب  
بسيارى از بزرگان به تشيع و برخى به دوازده امامى بودن او تصريح كرده اند. سيد بن طاووس ، شيخ صدوق ، علامه مجلسى ، شيخ حر عاملى ، شيخ بهايى ، شيخ آقا بزرگ طهرانى ، شيخ عباس قمى ، علامه امينى و بسيارى ديگر از اين جمله اند. جز تصريح بزرگان ، دقت در اشعارى كه از صاحب باقى مانده و شور و شوق او به ولايت و دوستى ائمه معصومين عليه السلام بهترين شاهد بر اين شخصيت بزرگ است ⁽⁵⁷⁾ به نمونه ذيل دقت كنيد: