فصل دوم‏

بر ارباب معارف الهيّه روشن و واضح است كه انسان سالك تا در سير إلى اللَّه و سلوك الى جناب اللَّه است، نماز و ديگر مناسكش فرق بسيار دارد با ولىّ كاملى كه سير را به آخر رسانده و به غاية القصواى عروج كمالى وروحى معنوى رسيده و قدم به محفل انس قاب قوسين نهاده؛ زيرا كه سالك مادامى كه در سلوك و سير إلى اللَّه است نمازش براق عروج و رفرف وصول است. و پس از وصول، نمازش نقشه تجلّيات و صورت مشاهدات جمال محبوب است، بدون آنكه إعمال رويّه‏اى در تركيب آن شود؛ بلكه از قبيل سرايت حكم غيب به شهادت و ظهور آثار باطن به ظاهر است؛ چنانچه محقّقين از فلاسفه در خصوص تدبير عالم عقلى نسبت به عالم مُلك- با آنكه عالى را توجّه به سافل نيست- فرمودند، تدبيرات آنها از اين عالمْ تدبير تبعى استجرارى است؛ بلكه نزد اصحاب قلوب و ارباب معرفت، اين تدبيراتْ نُسُك الهيّه تابعه تجلّيات اسمائيه و صفاتيّه و ذاتيّه است. بالجمله، مستغرقان در مشاهده جمال جميل را تجلّيات غيبيّه حاصل شود، كه حركات شوقيّه‏اى در سرّ قلب آنها حاصل آيد، كه از آن اهتزازات سرّيّه قلبيّه آثارى در مُلك آنها حاصل شود، كه آن آثار به مناسبت كيفيّت تجليّاتْ مطابق با يكى از مناسك و عبادات است؛ و با آنكه توجّه استقلالى به كيفيّت هيچ يك از آنها ندارند هيچ جزئى يا شرطى از آداب صوريّه آن تغيير نكند و كم و زياد نگردد و بر خلاف مقرّرات شرعيّه نگردد؛ چنانچه رسول ختمى صلّى اللَّه عليه و آله در نماز معراج به واسطه رؤيت انوار عظمت و تجلّى ذاتى غيبى سجده نمود و غشوه‏ها براى او دست داد؛ چنانچه پس از اين اشاره به آن مى‏نماييم.

و مثَل اين جذبه روحى و فناى كلى، مثَل حال عاشق مجذوب و حركات عاشقانه او و عدوّ كامل العداوة و حركات مبغضانه او است؛ زيرا كه حركات و رفتار هيچ يك از روى تفكر و رويّه در مقدّمات نيست. عاشق نبايد در شيوه عشقبازى مقدّمات ترتيب دهد و نتيجه بگيرد؛ بلكه خود حقيقت عشق آتشى است كه از قلب عاشق طلوع مى‏كند و جذوه آن به سرّ و علن و باطن و ظاهرش سرايت مى‏كند؛ و همان تجلّيات حبّى در سرّ قلب به صورت عشقبازى در ظاهر درمى‏آيد: از كوزه برون همان تراود كه در اوست.(66)همين طور مجذوب مقام احديّت و عاشق جمال صمديّت، تجلّيات باطنيّه محبوب و تجلّيات حُبّيه حبيب، كه در ملك ظاهرش بروزكند و در مملكت شهادتش صورت يابد، همين نقشه نماز را تشكيل دهد، و اگر غير از اين اوضاع و احوال، كه براى حضرت مجذوب حقيقى و واصل واقعى، جناب رسول ختمى صلى اللَّه عليه و آله، در اين مكاشفه روحانيّه و معاشقه حبيبانه دست داد، حال ديگرى دست دهد يا وضع ديگرى حاصل آيد، از تصرّفات شيطان است و سالك را در سلوك از انانيّت و خودى و خوديّت بقايائى مانده و بايد به علاج خود كوشد و طريق ضلالت را رها كند. پس، آن نمازى را كه بعضى به عرفا نسبت دهند، كه نماز سكوتش گويند، و به ترتيب خاصّى الف اللَّه را متمثّل در پيش روكنند و پس از آن لا را و پس از آن ه را و پس از آن مجموع را به ترتيب خاصّى، كه به عددِ حضرات خمس شود- بر فرض صحّت نسبت- از جهل آن كسى است كه اين معجون بى‏معنى را درست كرده است.

بالجمله، كشفى اتمّ از كشف نبىّ ختمى صلى اللَّه عليه و آله، و سلوكى اصحّ و اصوب از آن نخواهد بود؛ پس تركيبات بى‏حاصل ديگر را كه از مغزهاى بيخرد مدّعيان ارشاد و عرفان است بايد رها كرد.

و شيخ عارف كامل ما، جناب شاه‏آبادى،(67) روحى فداه، مى‏فرمودند: جميع عبادات سرايت دادن ثناى حقّ جلَّت عظمته است تا نشئه مُلكيّه بدن. و چنانچه از براى عقل حظّى از معارف و ثناى مقام ربوبيّت است، و از براى قلب حظّى است و از براى صدر حظّى است، از براى ملك بدن نيز حظّى است كه عبارت است از همين مناسك. پس، روزه ثناى حقّ به صمديّت و ظهور ثناى او به قدّوسيّت و سبّوحيّت است؛ چنانچه نماز كه مقام احديّت جمعيّه و جمعيّت احديّه دارد ثناى ذات مقدّس است به جميع اسما و صفات. انْتَهى‏ ما أَفادَ دامَ ظِلُّه.

پس، از بيانات سابقه معلوم شد كه آنچه پيش بعض اهل تصوّف معروف است كه نماز وسيله معراج وصول سالك است و پس از وصولْ سالك مستغنى از رسوم گردد، امر باطل بى‏اصلى و خيال خام بى‏مغزى است كه با مسلك اهل اللَّه و اصحاب قلوب مخالف است و از جهل به مقامات اهل معرفت و كمالات اوليا صادر شده، نعوذ باللَّه منه.

فصل سوم در بيان سرّ اجمالى نماز

چنانچه واضح است، نماز مركّب است به حسب صورت مُلكى آن، از اوضاع و هيئات و اذكار و قرائت و ادعيه؛ گرچه به حسب حقيقت و صورت ملكوتيّه، داراى وحدت و بساطت است؛ و هر چه به افق كمال نزديكتر شود وحدتش كاملتر شود، تا منتهى به غايت كمال شود كه حصول قيامت كبراى آن است. و پس از اين، اشاره‏اى به اين مطلب مى‏نماييم، ان شاء اللَّه. و وحدت صور مُلكيّه تابع وحدت صور ملكوتيّه غيبيّه است، چنانچه در محل خود مقرّر است. و حصول وحدت تامّه صور ملكيّه به فناى آنها در باطن ملكوت است، كه از آن تعبير به قيامت صغرى شود.

و از براى هر يك از اوضاع و اذكار به طور تفصيل اسرارى است كه ما پس از اين، ان شاء اللَّه، به قدر ميسور و مقتضى بيان بعضى از آن را خواهيم نمود. و در اين مقام به سرّ اجمالى نماز اهل معرفت و اهل اللَّه قناعت مى‏كنيم؛ و آن عبارت از حصول معراج حقيقى و قرب معنوى و وصول به مقام فناى ذاتى است كه در اوضاعْ به سجده ثانيه، كه فناى از فنا است، و در اذكار به إيّاك نعبد كه مخاطبه حضوريّه است، حاصل شود؛ چنانچه برداشتن سر از سجده تا سلام، كه علامت ملاقات حضّار و مراجعت از سفر است، رجوع به كثرت است ولى با سلامت از حجب كثرات و بقاى به حقّ؛ و در اذكار اهدنا الصّراط المستقيم رجوع به خود و حصول صحو بعد المحو است؛ و با اتمام ركعت، كه حقيقت صلوات است، سفر تمام مى‏شود.

و ببايد دانست كه اصل صلوات يك ركعت است، و بقيه ركعات، از فرايض و نوافل، براى اتمام همان يك ركعت است چنانچه در حديث شريف وارد است:

رَوَى الشَّيْخُ العامِلىُّ رَحِمَهُ اللَّه فى الْوَسائِلِ، عَنْ عُيُونِ الأَخْبارِ وَ الْعِلَلِ، بِاسْنادِهِ عَنِ الرِّضا عَلَيْهِ السَّلام، قالَ: انَّما جُعِلَ اصْلُ الصَّلاةِ رَكْعَتَيْنِ وَ زيدَ عَلى‏ بَعْضِها رَكْعَةٌ وَ عَلى‏ بَعْضِها رَكْعَتانِ وَ لَمْ يُزَدْ عَلى‏ بَعْضِها شَي‏ءٌ، لأنَّ اصْلَ الصَّلاةِ انَّما هِىَ رَكْعَةٌ واحِدَةٌ، لأَنَّ اصْلَ الْعَدَدِ واحِدٌ؛ فَإذا نَقَصَتْ مِنْ واحِدٍ فَلَيْسَتْ هِىَ صَلاةً. فَعَلِمَ اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ انَّ الْعِبادَ لا يُؤَدُّونَ تِلْكَ الرَّكْعَةَ الْواحِدَةَ الَّتي لا صَلَاةَ اقَلَّ مِنْها بِكَمالِها وَ تَمامِها وَ الإِقْبالِ إِلَيْها، فَقَرَنَ الَيْها رَكْعَةً اخْرى‏ لِيَتِمَّ بِالثّانِيَةِ ما نَقَصَ مِنَ الأوُلى‏؛ فَفَرَضَ اللَّه، عَزَّ وَ جَلَّ، اصْلَ الصَّلاةِ رَكْعَتَيْنِ. ثُمَّ عَلِمَ رَسُولُ اللَّه، صَلَّى اللَّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ، انَّ الْعِبادَ لا يُؤَدُّونَ هاتَيْنِ الرَّكْعَتَيْنِ بِتَمامِ ما أُمِرُوا بِهِ وَ كَمالِهِ، فَضَمَّ الَى الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ الْعِشاءِ الآخِرَةِ رَكْعَتَيْنِ رَكْعَتَيْنِ لِيَكُونَ فيها تَمامُ الرَّكْعَتَيْنِ الأوَّلَتَيْن ... الحديث.(68)

و پس از تجلّيات اسمائيه، نمونه تجلّيات ذاتيه كه آخر مرتبه حضور قلب در معبود است، حاصل شود؛ و از براى آن نيز مراتبى است؛ و ما چون از اكثر مراتب حضور قلب محجوبيم، از اين جهت به ذكر اجمالى اكتفا كرديم؛ و بهتر آن است كه به مراتب اوليه حضور قلب بپردازيم و از تذكر آن شايد نتيجه مطلوبه بگيريم.

فصل پنجم در كيفيّت حصول حضور قلب

پس از آنكه مراتب حضور قلب معلوم شد، بهتر و مهمتر آن است كه انسان در صدد معالجه نفس برآيد، و همت بگمارد كه اگر دستش از همه مراتب آن كوتاه است، لا اقل بعض مراتب آن را كه با كمتر از آن، عبادات از درجه اعتبار ساقط و مورد قبول درگاه مقدس نيست، تحصيل كند.

بايد دانست كه منشأ حضور قلب در عملى از اعمال، و علت و سبب اقبال و توجه نفس به آن، آن است كه قلب آن عمل را با عظمت تلقى كند و از مهمات شمارد؛ و اين با آنكه واضح است، به ذكر يك مثال واضحتر شود: شما را اگر سلطان با عظمتى در محفل انس خود يا مجلس سلام خويش بار دهد، و مورد توجه و تلطف در پيش همگنان قرار دهد، چون اين مقام در قلب شما مهم است و قلب آن را با عظمت و اهميت تلقى كرده، لهذا قلب شما يكسره در آن محضر حاضر مى‏شود، و با كمال رغبت و دلچسبى جميع خصوصيات مجلس و مخاطبات و حركات و سكنات سلطان را ضبط مى‏كنيد، و دل شما در همه احوالْ حاضر محضر است، و لحظه‏اى از آن غفلت نمى‏كند؛ و به خلاف آن، اگر كسى كه مورد اهميت آن نيست و قلبْ او را ناچيز مى‏شمارد با شما طرف صحبت شود، حضور قلب با مكالمه با او پيدا نمى‏كنيد و از حالات و اقوال او غافل مى‏شويد؛ و از اينجا معلوم مى‏شود كه سبب عدم حضور قلب ما در عبادات و غفلت از آن چيست. اگر ما مناجات حقّ تعالى و ولى نعم خود را به قدر مكالمه با يك مخلوق عادى ضعيف اهميت دهيم، هر گز اين قدر غفلت و سهو و نسيان نمى‏كنيم؛ و پر معلوم است كه اين سهل انگارى و مسامحه، ناشى از ضعف ايمان به خداى تعالى و رسول و اخبار اهل بيت عصمت است؛ بلكه اين مساهله، ناشى از سهل‏انگارى محضر ربوبيت و مقام مقدس حقّ است، ولى نعمتى كه ما را به لسان انبيا و اوليا، بلكه با قرآن مقدس خود، به مناجات و حضور خود دعوت فرموده، و فتح ابواب مكالمه و مناجات با خود را به روى ما فرموده، با اين وصف ما به قدر مذاكره با يك بنده ضعيف، ادب حضور او را نگاه نداريم؛ بلكه هر وقت وارد نماز، كه باب الابواب محضر ربوبيت و حضور درگاه اوست، مى‏شويم، گويى وقت فرصتى به دست آورديم و مشغول افكار متشتته و خواطر شيطانيه مى‏گرديم، كانّه نماز، كليد دكان يا چرتكه حساب يا اوراق كتاب است. اين را نبايد جز ضعف ايمان به او و ضعف يقين چيز ديگر محسوب داشت؛ و انسان اگر عواقب و معايب اين سهل‏انگارى را بداند و به قلب بفهماند، البته در صدد اصلاح برمى‏آيد و خود را معالجه مى‏كند.

انسان اگر امرى را با اهميت و عظمت تلقى نكند، كم كم منجر به ترك آن مى‏شود؛ و ترك اعمال دينيه، به ترك دينْ انسان را مى‏رساند؛ و ما تفصيل اين امر را در شرح اربعين (76) نگاشتيم. چنانچه اگر انسان اهميت عبادات و مناسك الهيّه را به قلب بفهماند، البته از اين غفلت و سهل‏انگارى منصرف مى‏شود و از اين خواب سنگين برمى‏خيزد.

اى عزيز، قدرى تفكر در حالات خود بكن، و مراجعه‏اى به اخبار اهل بيت عصمت عليهم السلام نما، و دامن همت به كمر زن، و با تفكر و تدبر به نفس بفهمان كه اين مناسك، و خصوصاً نماز، و بالأخص فرايض، مايه سعادت و حيات عالم آخرت و سرچشمه كمالات و رأس المال زندگانى آن نشئه است.

و به حسب روايات كثيره در ابواب متفرقه و ضربى از برهان و مشاهده اصحاب كشف و عيان، از براى هر يك از عبادات مقبوله صور غيبيه بهيّه‏اى است، و تمثال ملكوتى اخروى است كه در تمام نشئات غيبيه با انسان همراه و مصاحب است، و در همه شدايد از انسان دستگيرى مى‏كند؛ بلكه حقيقت جنت جسمانى، صور غيبيه ملكوتيه اعمال است؛ و مسأله تجسم اعمال از امورى است كه بايد از واضحات به شمار آورد، و عقل و نقل با هم در آن متوافقند؛ و اين صور غيبيه، تابع حضور قلب و اقبال آن است؛ و عبادتى كه از روى توجه و اقبال قلب نيايد، از درجه اعتبار ساقط، و مقبول درگاه حقّ نشود؛ و ما به يكى دو آيه و چند حديث در اين مقام اكتفا مى‏كنيم كه براى انسان آگاه بيدار كفايت مى‏كند:

قال تعالى: فَوَيْلٌ لِلْمُصَلّينَ الَّذينَ هُمْ عَنْ صَلوتِهِمْ ساهُون (77)، و قال: قَدْ افْلَحَ الْمُؤمِنُونَ الَّذينَ هُمْ فى صَلوتِهِمْ خاشِعُون‏(78).كسى كه خشوع در نمازش نباشد، از اهل ايمان و فلاح نيست؛ و براى اهل تفكر و تدبر اين دو آيه كفايت مى‏كند. واى به حال آن كس كه حقّ تعالى در حقّ او بفرمايد واى بر او. چيزى را كه عظيم مطلق به اين عظمت و اهميت ذكر فرمايد، معلوم است چه وحشت و ظلمت و نقمتى در دنبال دارد.

وَ عَنِ النَّبِيّ، صَلَّى اللَّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ: اعْبُدِ اللَّه كَانَّكَ تَراهُ، وَ انْ لَمْ تَكُنْ تَراهُ فَانَّهُ يَراك‏(79) ؛ و اين حديث شريف اشاره به دو مرتبه كامله از حضور قلب است: يكى حضور قلب در تجلى ذاتى يا اسمايى؛ و ديگر، حضور قلب در تجلى فعلى به يك مرتبه آن، كه عابد خود را در محضر ربوبيت حاضر ببيند؛ و البته در اين صورت ادب حضور و آداب مخاطبه با جناب ربوبى را فطرتاً به جا مى‏آورد.

و عنه صلّى اللَّه عليه و آله: انَّ مِنَ الصّلاةِ لَما يُقْبَلُ نِصْفُها وَ ثُلْثُها وَ رُبْعُها وَ خُمْسُها الَى الْعُشْرِ؛ وَ انَّ مِنْها لَما تُلَفُّ، كَما يُلَفُّ الثَّوْبُ الْخَلِقُ، فَيُضْرَبُ بِها وَجْهَ صاحِبِها؛ وَ انْ ما لَكَ مِنْ صَلاتِكَ إلّا ما اقْبَلْتَ عَلَيْهِ بِقَلْبِك (80)*؛ و به اين مضمون روايات ديگر وارد است. (81)

و از حضرت باقر العلوم عليه السلام منقول است كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود: وقتى كه بنده مؤمن در نماز مى‏ايستد، خداى تعالى به او نظر مى‏افكند- يا فرمود كه خداى تعالى اقبال بر او مى‏كند- تا آنكه منصرف شود و رحمت بر او سايه افكند از بالاى سرش تا افق آسمان، و ملائكه او را احاطه كنند از اطرافش تا آسمان؛ و خداى تعالى ملكى را موكل او كند كه بالاى سرش بايستد و بگويد:" اى مصلّى اگر بدانى كى نظر مى‏كند به سوى تو و با كى مناجات مى‏كنى، توجه به غير نمى‏كنى و از اين موضع خود مفارقت نمى‏كنى ابداً".(82) و براى اهل معرفت اين حديث شريف كفايت مى‏كند. خدا مى‏داند كه در اين اقبال حقّ به بنده چه كرامتها و انوارى است كه به عقول بشر درست نيايد، و به قلب احدى خطور نكند.

و از جناب امير المؤمنين عليه السلام حديث شده كه: خوشا به حال آن كس كه خالص كند براى خدا عبادت و دعا را، و مشغول نشود قلبش به آن چيزى كه چشمش مى‏بيند، و فراموش نكند ذكر خدا را به واسطه آن چيزى كه گوشهايش مى‏شنود، و محزون نشود دل او به آنچه كه به غير عطا شده است.(83)

و از حضرت صادق در تفسير آيه شريفه الّا مَنْ أَتَى اللَّه بِقَلْبٍ سَليم‏(84) روايت شده كه فرمود: سليمْ آن است كه ملاقات كند پروردگار خود را، در صورتى كه نباشد در آن احدى سواى او؛ و فرمود: هر قلبى كه در آن شك و شرك است ساقط است؛ و همانا زهد در دنيا را اراده فرمود تا آنكه فارغ شود قلوب آنها براى آخرت.

و حضرت باقر العلوم عليه السلام فرمود كه حضرت على بن الحسين عليهما السلام وقتى مى‏ايستاد به نماز، رنگش متغير مى‏شد؛ و وقتى سجده مى‏كرد، سرش را بلند نمى‏فرمود تا آنكه عرق از او مى‏ريخت. (85) و آن حضرت وقتى در نماز مى‏ايستاد، مثل ساقه درختى بود كه حركت نمى‏كرد از او چيزى، مگر چيزى را كه باد حركت مى‏داد.(86)

و از ابو حمزه ثمالى منقول است كه گفت: ديدم حضرت على ابن الحسين را كه نماز مى‏خواند، پس رداى آن حضرت از منكبش افتاد و تسويه نفرمود آن را تا از نماز فارغ شد. پس، از آن حضرت سؤال نمودم از آن، فرمود: "واى بر تو، آيا مى‏دانى در محضر كى بودم؟ همانا از بنده قبول نشود نمازى، الّا آنچه را اقبال نموده در آن". گفتم:" فدايت شوم، هلاك شديم ما"، فرمود:" كَلّا، خداى تعالى تمام مى‏كند آن را به نافله‏ها". (87)

و اخبار در اين زمينه بيش از آن است كه بتوان در اين اوراق نگاشت و بتوان از عهده بيان اسرار آن برآمد؛ و ما اين فصل را اتمام كنيم به ذكر يك نكته دانستنى، و آن اين است كه يكى از فوايد مهمه عبادات كه عقل و نقل بر آن اتفاق دارند، و بايد آن را يكى از اسرار عبادات به شمار آورد، آن است كه از هر عبادتى در قلب اثرى حاصل شود كه از آن در روايات به زيادت يا توسعه نكته بيضاء تعبير شده است؛ و ببايد دانست كه ما بين ظاهر و باطن و سرّ و علن انسانى، يك ارتباط و علاقه طبيعيه‏اى است كه آثار هر يك و افعال و حركات هر يك را در ديگرى سرايتى عظيم و تأثيرى غريب است؛ و اين مطلب علاوه بر آنكه برهانى است، وجدان و عيان هم شاهد بر آن است؛ چنانچه حالات صحت و مرض بدن و عوارض مزاجيه و حالات داخليه و خارجيه بدن، در روح و باطن مؤثر است؛ و بعكس، حالات خلقيه و روحيه و ملكات نفسانيه در حركات و سكنات و افعال بدنيه، طبعاً و من غير رويّه، مؤثر است؛ و از اين، نتيجه حاصل آيد كه هر يك از اعمال خيريه يا شريّه را، در نفس تأثيرى است كه يا آن را متوجه به دنيا و زخارف آن كند و محجوب از حقّ و حقيقت نمايد و در سلك حيوانات و شياطين منسلك كند، يا آن را متوجه به آخرت كند و قلب را الهى كند و كشف سبحات جلال و جمال بر او نمايد، و او را در سلك روحانيين و مقربين درگاه منخرط نمايد.

و اين افعال عباديه و مناسك الهيّه، علاوه بر آنكه خود داراى صور غيبيه بهيه ملكوتيه هستند، كه تشكيل بهشت جسمانى دهند، در روح نيز ملكات و حالاتى حاصل كنند كه مبدأ بهشت متوسط و جنات اسمايى گردند؛ و اين‏

يكى از اسرار تكرار اذكار و اعمال است، زيرا زبان كه ذكر الهى را تكرار كرد، كم كم زبان قلب هم باز مى‏شود و آن نيز متذكر مى‏شود، چنانچه از تذكر قلب، زبان نيز متذكر مى‏شود. و اين فايده حاصل نشود در عبادات و اين نتيجه گرفته نشود، مگر آنكه وقت عبادت و دعا و ذكْر قلب حاضر باشد، كه با غفلت و نسيان قلب، به هيچ وجه اعمال خيريه را در روح تأثيرى نيست؛ و از اين جهت مى‏بينيم كه از عبادات پنجاه سال، يا بيشتر، در قلب ما به هيچ وجه اثرى پيدا نشده، بلكه به ملكات فاسده ما هر روز افزوده شده؛ و اين صلاة كه ناهى از فحشا و منكر است، و معراج مؤمن و مقرب متقى است، ما را به جايى نرسانده و مقام صفايى براى ما از آن حاصل نيامده.

شيخ عارف كامل، شاه‏آبادى- روحى فداه- مى‏فرمود: بايد انسان در وقت ذكر، مثل كسى باشد كه كلامْ دهن طفل مى‏گذارد و تلقين او مى‏كند، براى اينكه او را به زبان بياورد، و همين طور انسان بايد ذكر را تلقين قلب كند؛ و مادامى كه انسان با زبان ذكر مى‏گويد و مشغول تعليم قلب است، ظاهر به باطن مدد مى‏كند؛ همين كه زبان طفل قلب باز شد، از باطن به ظاهر مدد مى‏شود. چنانچه در تلقين طفل نيز چنين است: مادامى كه انسان كلام دهن او مى‏گذارد او را مدد مى‏كند؛ همين كه او آن كلام را به زبان اجرا كرد، نشاطى در انسان توليد مى‏شود كه خستگى سابق را برطرف مى‏كند. پس در اول، از معلم به او مدد مى‏شود و در آخر، از او به معلم كمك و مدد مى‏شود. انسان اگر مدتى مواظبت كند در نماز و اذكار و ادعيه به اين ترتيب، البته نفس عادى مى‏شود، و اعمال عبادى هم مثل اعمال عاديه مى‏شود كه در حضور قلب در آنها محتاج به رويّه نيست، بلكه مثل امور طبيعيه عاديه مى‏شود.

فصل ششم در بيان امورى كه انسان را در تحصيل حضور قلب اعانت مى‏كند

و آن در نماز، امورى چند است كه پس از اين در مواقع خود بعض از آن را ذكر مى‏كنيم؛ و اكنون به طريق كلى براى مطلق عباداتْ ذكر علاجى مى‏كنيم؛ و آن اين است كه انسان شواغل داخليه و خارجيه كه مهمتر از همهْ شواغل قلبيه است، قطع كند؛ و شواغل قلبيه سبب عمده يا منحصرش، حب دنيا و همّ آن است. اگر انسان همّش تحصيل دنيا و مهمش رسيدن به زخارف آن باشد، البته قلب فطرتاً متوجه به آن مى‏شود و شغل شاغلش آن مى‏شود، و اگر از يكى از امور دنياوى منصرف شود، به ديگرى متوجه مى‏شود.

و مَثَل قلب، مَثل طايرى است كه دائماً از شاخه‏اى به شاخه‏اى پرواز مى‏كند. مادامى كه درختِ آرزوى دنيا و حب آن، در قلب برپاست، طاير قلب بر شاخه‏هاى آن متعلق است؛ و اگر به رياضات و مجاهدات و تفكر در عواقب و معايب آن و تدبر در آيات و اخبار و حالاتِ اولياى خدا قطع اين درخت را نمود، قلبْ ساكن و مطمئن مى‏شود و موفق به كمالات نفسانيه- كه از آن جمله حصول حضور قلب به همه مراتب آن است- ممكن است بشود؛ و الّا به هر قدر كه موفق شد در كم نمودن آن، موفق به نتيجه مى‏شود.

و اگر كسى اندكى تأمل كند در عواقب امر اهل دنيا و عشاق آن، و مفاسدى كه از آنها بروز كرده، و ننگهايى كه از آنها به يادگار مانده كه صفحات تاريخ را سياه و ننگين نموده، كه تمام آن از حب جاه و مال و بالجمله حب دنيا بوده، و تفكر كند در اخبار و آثارى كه از اهل بيت عصمت و طهارت در مذمت حب دنيا وارد شده، و مفاسدى كه در دين و دنيا بر آن مترتب است، تصديق مى‏كند كه با هر قيمت هست و با هر فشار و رياضتى ميسور و ممكن باشد، قطع اين فساد را از صفحه قلب بكند و اين ظلمت و كدورت را از فضاى دل بركنار كند، لازم است بكند؛ و اين با قدرى اقدام و همت، تا اندازه‏اى ممكن است.

گرچه ترك مطلق از عهده هر كس ساخته نيست، ولى كم كردن آن و شاخ و برگ آن را زدن، بسيار ممكن است بلكه مى‏توان گفت سهل است؛ و البته اگر انسان همّ اكبرش دنيا نشد و وجهه قلب يكسره رو به زخارف دنيا نگرديد، ممكن است حالات خود و تفكرات قلب را تقسيم كند و گاهى هم خالص كند قلب را براى عبادت؛ و شايد اگر در صدد برآمد و مدتى از قلب مواظبت نمود و از خود دلدارى كرد، نتايج خوب بگيرد و كم كم به قطع اين ريشه فساد نايل شود.

و بايد دانست كه دنياى مذموم در لسان اوليا همان علاقه و حب و توجه به آن است؛ و الّا اصل عالم مُلك و مشهدِ شهادت- كه يكى از مشاهد جمال جميل حقّ است و مهد تربيت اوليا و عرفا و علماى باللَّه است، و دار التكميل نفوس قدسيه بشريه و مزرع آخرت است- از اعز مشاهد و منازل است نزد اوليا و اهل معرفت. چه بسا باشد كه كسى حظى از دنياى خارجى نداشته باشد، و به واسطه حب و تعلق قلبش به آن، از اهل دنيا باشد و ناسى حقّ و آخرت باشد؛ و ديگرى كه داراى ملك و سلطنت و جاه و مال است، چون سليمان بن داود عليهما السلام اهل دنيا نباشد و رجل الهى و انسان لاهوتى باشد؛ و معلوم است كه در اقبال دنيا و حصول آن، علاقه به آن مدخليت ندارد؛ چه بسا علاقه‏مندانِ دست تهى كه از دنيا جز فساد و نكبت آن را ندارند، و بى‏علاقه‏هاى داراى ملك و حشمت كه جمع بين دنيا و آخرت نمودند و به سعادت داريْن رسيدند؛ و اشاره به اين نكته در احاديث شريفه شده، مثل قول السجاد عليه السلام: الدُّنْيا دُنْياءان: دُنْيا بَلاغٍ وَ دُنْيا مَلْعُونَةٍ(88). و گاهى از خود دنيا تكذيب بليغ شده به اعتبار تعلق به آن، يا براى صرف علاقه از آن؛ و ذكر اخبار متعلقه به اين باب و جمع آن و بيان اعتبار عقلى در آن، از وظيفه اين مختصر خارج است.

بالجمله، آنچه خار طريق وصول به كمالات و شيطان قاطع الطريق مقام قرب و وصول است، و انسان را از حقّ منصرف مى‏كند و از لذت مناجات با او محروم مى‏نمايد، و قلب را ظلمانى و كدر مى‏كند، حب به دنياست كه در احاديث شريفه آن را رأس كل خطيئه و مجتمع كل معاصى شمرده‏اند؛ و اخبار در اين باب و متعلقات آن بيش از آن است كه در اين مختصر بگنجد.

پس انسان بايد در موقع عبادات، اشتغالات قلبيه و خواطر آن را كم كند؛ و براى عبادت وقتى را اختصاص دهد كه مشاغلش كمتر باشد و قلب در آن وقت مطمئنتر و ساكنتر باشد؛ و اين يكى از اسرار وقت است كه در محل خود ذكرى از آن مى‏شود، ان شاء اللَّه.

و پس از آنكه شواغل قلبيه را كم كرد، بايد شواغل خارجيه را نيز به اندازه ممكن كم كند؛ و بيشتر آداب شرعيه شايد براى اين فايدت باشد، مثل نهى از التفات به اطراف و لعب با دست و ريش و فَرقَعة الاصابع و مدافعه بول و غائط و ريح و مدافعه نوم و نظر كردن به نقش خاتم و مصحف و كتاب و گوش كردن به حرفهاى خارجى و حديث نفس و ديگر آداب مكروهه؛ و مثل آداب مستحبه كثيره كه براى حفظ حضور حضرت بارى جلت عظمته است.

حتى آنكه شيخ سعيد، شهيد ثانى- قدس اللَّه نفسه- در كتاب اسرار الصلوة مى‏فرمايند: از براى شخص ضعيف، كه فكرش به اندك چيزى كه چشمش مى‏بيند يا گوشش مى‏شنود متفرق مى‏شود، علاج آن است كه چشمهاى خود را ببندد، يا در خانه تاريكى نماز بخواند، يا آنكه مقابل خود چيزى نگذارد كه جلب نظر او را كند، يا نزديك ديوارى بايستد كه چشم‏انداز نداشته باشد؛ و احتراز كند از نماز بر شوارع و مواضع منقوشه و بر فرشهاى مزين؛ و از اين جهت، اهل عبادت در خانه تنگ و تاريكى كه وسعت آن به قدرى بود كه انسان بتواند در آن نماز كند عبادت مى‏كردند، تا آنكه همّ آنها اجمع باشد.(89) انْتَهى كَلامُهُ زيدَ فى عُلُوِّ مَقامِه. و البته اينكه فرمودند بهتر آن است كه در بيت مظلم نماز كند در غير فرايض يوميه است، كه در جماعت مسلمين خواندن از سنن مؤكده است. بلكه اگر انسان به وظايف و اسرار جماعت قيام كند، رغم انف شيطان را به طورى مى‏كند كه در هيچ عبادتى نمى‏كند؛ و در اجتماع مؤمنين و قلوب مجتمعه آنها، كه دست غيبى الهى با آن است، فوايدى است روحى و معنوى كه در كمتر عملى اتفاق آن افتد، با آنكه مصالح عمومى و اجتماعى در آن نيز ملحوظ است. بلكه براى اهل مناجات و اصحاب قلوب نماز در جماعت، كه حفظ اعداد ركعات را نيز محول به غير مى‏كنند و يكسره دل را متوجه به حقّ و مناجات او مى‏كنند، بهتر است. آرى، در غير فرايض، در خلوات و مواردى كه نفس اشتغالش كمتر باشد، بهتر است.