هر عمل و رفتار درست يا نادرست افراد جامعه به نحوى يا مربوط به فرد است يا مربوط به خانواده و يا مربوط به اجتماع .
اجـتماع و تاءثيراتى كه افراد از آن مى پذيرند، مى تواند منشاء صلاح يا فساد گردد وافق هاى سعادت يا تيرگى و شقاوت را به دنبال داشته باشد.
اگـر شـرايـط، زمـيـنه ها، عملكرد افراد جامعه و به طور كلى فضاى عمومى و فضاى خاص هر مـحيط، سالم و به دور از گناه ، فساد، خرافه و مانند آن باشد، قطعاً رشد كودك و نوجوان در چنين جامعه اى به سوى معنويت ، ايمان و عبادت پروردگار سبحان سوق پيدا مى كند.
جامعه سالم كه از آلودگى ، ظلم و فساد به دور است ، شخصيت فرزندانمان به بهترين وجهى رنگ الهى به خود گرفته و به سوى كمال الى ا... و رسيدن به قله هاى معرفت انسانى آسان خواهد بود.
در اين مختصر برخى از مهم ترين علل اجتماعى غفلت كودكان و نوجوانان به نماز را يادآور مى شويم :
1 ـ دوستان و معاشران
بـسـيـارى از رفتارها و افكار كودك و نوجوان متاءثر از فكر و رفتار دوستان آنها است . وقتى كودك و نوجوان هم سن و سالان خود را در كوچه ، مدرسه ، محلّه ، مسجد، پارك و... مى بيند و يا بـا آنـهـا آشـنـا مى شود، خواسته يا ناخواسته از آنان تاءثير مى پذيرد و خود را همچون آنان قـرار داده و عمل ديگران را براى خود الگو قرار مى دهد. لذا دوستان ، خصوصاً با آنهايى كه صميمى ترند، نقش بسزايى در ترغيب كودك و نوجوان به نماز يا غفلت و ترك نماز دارند.
تـحـقـيقات نشان مى دهد، هر قدر نزديك ترين دوستان افراد در سنين نوجوانى به انجام رفتار نـمـاز پـاى بندى بيشترى داشته باشند، بر روى آنها تاءثير مستقيم گذاشته و نقش مؤ ثرى در تـشـويـق و تـرغـيـب آنـهـا خـواهد داشت و به عكس هر چه نزديك ترين دوستان افراد در دوران نوجوانى نگرش منفى نسبت به نماز داشته باشند بر روى آنها نيز تاءثير منفى گذاشته و از گرايش آنان به نماز خواهد كاست .⁽⁹⁴⁾
بـنابراين والدين با مراقبت منطقى و صحيح ، لازم است كودك و نوجوان را از دوستى با كسانى كـه بـه نـمـاز بـى اهـمـيـت انـد بـرحـذر دارنـد و دليـل ايـن عـمـل را نـيـز بـرايـشـان بـيـان كـنـند تا با رغبت و ميل باطنى از دوستى با چنين افرادى پرهيز نمايند.
2 ـ تبليغات مسموم عليه دين
كودك و نوجوان از طرفى به دليل آمادگى پذيرش هر نوع انديشه و رفتار ارائه شده ، و از طـرف ديـگـر بـه دليـل ضـعـف و نـاتـوانـى عـلمـى و عـقـلى ، قـادر بـه تـجـزيـه و تـحـليـل و تشخيص درست از نادرست نيست . در چنين وضعيتى اگر در معرض وساوس و تبليغات مـسـمـوم مـخالفين و منحرفين از اسلام ناب محمدى (ص )و ارزش الهى ، خاصه نماز قرار گيرد، دچار شك و ترديد شده و در نهايت نسبت به دين و عبادت خدا بى اعتنا مى گردد.
لذا والدين انديشمند و دلسوز با هوشيارى ، علاوه بر اينكه فرزندانشان را از مسير هلاكت بار تـبـليـغـات مسموم كه در قالب مجلات ، كتب ، فيلم و مانند آن آشكار مى شود حفظ مى كنند، سعى نـمـوده ، آنـان را در مـسير روحبخش آيات نورانى قرآن كريم و روايات رسيده از امامان (ع )قرار دهـنـد، تـا از انـوار دلنـواز و شـفابخش معارف الهى بهره مند گردند. در اين صورت كودكان و نـوجـوانـان بـه نـمـاز و رابـطـه بـا خـداونـد سـبـحـان عـشـق مـى ورزنـد و خـود را بـه اعمال صالح مزين مى نمايند.
3 ـ ارائه نكردن الگوى عملى در اجتماع
نوجوان وقتى به محيط اجتماع پا مى گذارد، براى تحقق آرزوهاى مختلف خود از فرد يا افرادى الگو مى پذيرد.
والدينى كه سال ها كودك و نوجوان را با ايمان ، خدا، پيامبران ، ائمه (ع )آشنا ساخته اند، لازم است در عصر حاضر يا زمانى كه كودك و نوجوان در آن زندگى مى كند، فرد يا افراد وارسته اى را بـه عنوان الگوهاى معنوى به آنها معرفى كنند تا روحيه الگوپذيرى او اشباع شود و او بـتـوانـد مصداق عينى بنده صالح و نمازگزار حقيقى را خود دريابد. به يقين چنين كودكان و نوجوانانى با نماز الفت بيشترى يافته و به آن پاى بند خواهند ماند.
4 ـ نقش محيط مدرسه در هدايت به سوى نماز
فضاى آموزشى سالم و پويا، در شكل گيرى و تثبيت شخصيت كودك و نوجوان نقش بسيار مهم و كـليـدى دارد. اگر مجموعه عناصر تعليم و تربيت يعنى مديران ، معلمين ، كاركنان مدرسه به انديشه الهى و عمل صالح آراسته و پاى بند باشند، به يقين كودك و نوجوان در چنين فضايى رشد معنوى يافته و به وظايف الهى و عبادت با پروردگار مشتاق مى شود.
بـه يـك مـعـنـى مـى توان گفت كه معلم بيشترين نقش و تاءثير را بر روحيات ، عقايد، اخلاق و رفـتـار كـودك و نـوجـوان دارد تـاحـدى كـه نـظـر و عـمـل مـعـلم بـراى آنـان حـجـت بـى بديل است .
طبق تحقيقات ⁽⁹⁵⁾ به عمل آمده ، دبيران دينى در گرايش نوجوانان به نماز داراى نقش مؤ ثرى بوده اند. در ذيل برخى از عوامل اين تاءثيرگذارى را به ترتيب برمى شمريم :
1 ـ تلاش آنها در آگاه كردن دانش آموزان نسبت به اهميت و اسرار نماز.
2 ـ شـخـصـيـت عـلمـى و مـيـزان تـوانـايـى دبـيـران ديـنـى در پـاسـخـگـويـى بـه سـؤ ال هاى مذهبى و دينى نوجوانان .
3 ـ محبوبيت دبيران دينى ، نزد دانش آموزان .
4 ـ مطابقت بين گفتار و عمل دبيران دينى (الگوپذيرى ).
5 ـ يادآورى مكرر دبيران دينى درباره نماز.
هـمـچـنـيـن نقش توصيه ها و سفارش هاى دبيران غيردينى در مورد نماز و تاءثير حضور آنان در نـمـاز جـمـاعـت مـدرسـه ، در گـرايـش دانش آموزان به نماز مؤ ثر بوده است . همچنين تطابق بين گـفـتـار و عـمـل دبـيـران غـيـر ديـنـى بـيـش از تـطـابـق گـفـتـار و عمل دبيران دينى در گرايش آنان به نماز مؤ ثر است .⁽⁹⁶⁾
علاوه بر عوامل مذكور، تاءثير عواملى همچون تحويل نگرفتن ، بى اعتنايى و بى حرمتى نسبت به كودكان و نوجوانان در اماكن مذهبى ، مشاهده انحراف ، فساد، رياكارى ، احساس تحجر و بى مـنـطـقى از مدعيان و طرفداران دين ، ديدن ناتوانى ها و عقب ماندگى جوامع اسلامى و مسلمانان و تـعـمـيم دادن آن به اصل دين ، ايجاد نوعى توقع و مزد فورى پس از عبادت ، در روحيه آنان را مى توان از عوامل اجتماعى دور شدن از نماز و عبادت كودكان و نوجوانان برشمرد.والسلام
منابع و مآخذ
كتــب :
1 ـ قرآن كريم .
2 ـ نهج البلاغه .
3 ـ اصول كافى ، ثقه الاسلام كلينى .
4 ـ اسلام و تعليم و تربيت ، آيت ا... ابراهيم امينى .
5 ـ اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، شهيد دكتر سيدرضا پاك نژاد، ج 4.
6 ـ اسلام و تربيت ، رضا قربانيان .
7 ـ بحارالانوار، علامه محمدتقى مجلسى .
8 ـ با دنياى كودك آشنا شويم ، ترجمه سيد خليل خليليان .
9 ـ پرورش مذهبى كودكان ، دكتر على قائمى .
10 ـ پى ريزى سازگارى اجتماعى كودكان در خانواده ، ع ، نظيرى .
11 ـ پدر و فرزند، سيد محمدتقى حكيم .
12 ـ تئورى رشد خانواده ، دكتر سوسن سيف .
13 ـ تربيت آسيب زا، دكتر عبدالعظيم كريمى .
14 ـ تفسير نمونه ، جمعى از نويسندگان ، ج 3 و 11.
15 ـ حقوق ، از امام سجاد(ع ).
16 ـ خانواده و مسائل نوجوان و جوان ، دكتر على قائمى .
17 ـ خانواده و تربيت كودك ، دكتر على قائمى .
18 ـ داستان ها و درس هايى از زندگى پيامبر اسلام (ص )، مرتضى نظرى .
19 ـ روانشناسى كودك ، لستر كرو و آليس كرو، ترجمه مشفق همدانى .
20 ـ روانشناسى كودك و اصول تربيتى جوانان ، پياژه و سيمون .
21 ـ رفتار با نوجوان ، دكتر زهراء معتمدى .
22 ـ روانشناسى يادگيرى بر نظريه بنيادها، دكتر محمد پارسا.
23 ـ روايات تربيتى از مكتب اهلبيت ، مرتضى فريد، ج 1 ـ 3.
24 ـ روانشناسى در خدمت اولياء و مربيان ، غلامحسين رياحى .
25 ـ روانشناسى تربيتى ، مرتضى منطقى .
26 ـ سخنان حسين بن على از مدينه تا كربلا، محمد صادق نجمى .
27 ـ شناخت ، هدايت و تربيت نوجوانان و جوانان ، دكتر على قائمى .
28 ـ صحيفه نور، امام خمينى (ره )، ج 12.
29 ـ طهارت روح (نماز و عبادات در آثار شهيد مطهرى )، گردآورى از حسين واعظى نژاد.
30 ـ غررالحكم و دررالكلم ، ترجمه محمدعلى انصارى .
31 ـ فرهنگ فارسى ، دكتر محمد معين .
32 ـ فطرت ، شهيد مرتضى مطهرى .
33 ـ فكر، نظم و عمل و نقش آن در تعليم و تربيت ، دكتر پرويز تاجدارى .
34 ـ گفتار فلسفى ، كودك از نظر وراثت و تربيت ، محمدتقى فلسفى ، ج 1.
35 ـ گفتار فلسفى ، جوان از نظر عقل و احساسات ، محمدتقى فلسفى ، ج 1 و 2.
36 ـ گناهان كبيره ، شهيد آيت ا... دستغيب ، ج 1.
37 ـ ميزان الحكمه ، محمد محمدى رى شهرى .
38 ـ مديريت آموزشى و آموزشگاهى ، دكتر محمدرضا بهرنگى (برنجى )
39 ـ مديريت و رهبرى آموزشى ، دكتر سيد محمد ميركمالى .
40 ـ معراج السعاده ، ملا احمد نراقى .
41 ـ نقش فعاليت هاى فوق برنامه در تربيت نوجوانان ، دكتر على اكبر شعارى نژاد.
42 ـ نوجوانان و خانواده ، ح ، گينو.
43 ـ نقش نيازهاى روانى ، از على ميرزابيگى .
44 ـ وسايل الشيعه ، شيخ حرّ عاملى .
45 ـ هزار و يك نكته درباره نماز، حسين ديلمى .
مجــلات :
46 ـ ( آمـوزش اعـتـقـادى ديـنـى و اخـلاقـى كـودكـان زيـر شـش سال ) ، سيد ضياءالدين صدرى ، مجله پيوند، ش 113.
47 ـ اهداف تربيتى نماز و...، دكتر غلامعلى افروز، مجله پيوند، ش 192.
48 ـ ( بينش مذهبى در كودكان و نوجوانان ) ، يدا... جهانگرد، مجله پيوند، ش 197،
49 ـ نامه اى از حجت الاسلام محسن قرائتى درباره نماز، مجله پيوند، ش 182.
50 ـ ( پرورش احساس حق شناسى و قدردانى در كودكان و نوجوانان ) ، دكتر غلامعلى افروز، مجله پيوند، ش 210.
51 ـ پرورش احساس مذهبى در كودكان و نوجوان ( نماز) ، دكتر غلامعلى افروز، مجله پيوند، ش 147.
52 ـ ( تشويق و تنبيه ) ، حميد عموزاده ، مجله پيوند، ش 65.
53 ـ ( تنبيه حساس ترين وسيله تربيت ) ، مجله پيوند، شماره 126 و 127.
54 ـ همان ، فصلنامه تعليم و تربيت ، ش 47.
55 ـ ( تـشـويـق و تـنـبـيـه در تـعـليـم و تـربـيـت اسـلامـى ) ، يـدا... جـهـانـگرد، مجله تربيت ، سال هشتم ، ش 2.
56 ـ ( تـربـيـت اسـلامـى ) ، آيـت ا... حـسـن زاده آمـلى ، مـجـله تـربـيـت ، سال پنجم ، ش 1 و 2.
57 ـ ( جـامـع نـگـرى در تـشـويـق و تـنـبـيـه ) ، عـلى اصـغـر احـمـدى ، مـجـله تـربـيـت ، سال پنجم ، ش 6.
58 ـ ( خانواده و اقامه نماز) ، سيد على اكبر حسينى ، مجله پيوند، ش 181.
59 ـ سـلسـله مـقـالات اقـامه نماز در دوران كودكى و نوجوانى ، دكتر على قائمى ، مجله پيوند، شماره 184، 185، 186، 187 و 188.
60 ـ سـلسـله مـقـالات هـدايـت نوجوان به سوى نماز، دكتر على قائمى ، مجله پيوند، شماره هاى 158، 159، 160، 161 و 162.
61 ـ ( شـرايـط كـلى و خـاص تـشـويـق ) ، دكـتـر عـبـدالعـظـيـم كـريـمـى ، مـجـله تـربـيـت ، سال نهم ، ش 1.
62 ـ نامه اى از حجت الاسلام محسن قرائتى درباره نماز، مجله پيوند، ش 182.
63 ـ نماز سرور آزادگى ، دكتر غلامعلى افروز، مجله پيوند ش 146.
64 ـ نگرشى بر حقوق كودك از ديدگاه اسلام ، دكترمحمديان ، مجله پيوند،ش 211.
65 ـ ( همه به تشويق نياز دارند) ، مجيد رشيدپور، مجله پيوند، ش 84.