مقدمه

الحمدللّه ربّ العالمين و صلّى اللّه على سيّدنا محمّد و آله اءجمعين لاسيّما بقيّة اللّه فى الا رضين واللّعن الدّائم على اءعدائهم من الا ن إ لى قيام يوم الدين .
يكى از امورى كه بايد همه مسلمانان مورد عنايت قرار دهند، سحرخيزى و تهجّد و راز و نياز سحرگاهان است .
در قرآن كريم بيش از ده مورد، اين مسأ له ياد شده و با عباراتِ گوناگون از سحرخيزان و شب زنده داران ، تجليل و تمجيد شده است .
((تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ، فَلا تَعَلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْلَمُونَ)).⁽¹⁾
پهلوهاى آنان از بسترها، تهى مى شود و از جايگاه خودشان بر مى خيزند و پروردگارشان را از روى بيم و اميد مى خوانند و از آنچه به آنان داده ايم انفاق مى كنند، كسى نمى داند كه به پاداش اعمال آنها چه چيزهايى كه باعث چشم روشنى است ، براى آنها ذخيره شده است .

(اقبال )

روايات در فضيلت نماز شب و مذمّت و نكوهش تاركان آن بنا به گفته عارف واصل مرحوم حاج ميرزا جواد ملكى (ره ) در كتاب ((اسرار الصّلوة )) به حدّ تواتر رسيده است .
امام صادق عليه السلام مى فرمايد:
((لَيْسَ مِنْ شِيْعَتِنا مَنْ لَمْ يُصَلِّ صَلوة اللّيل ))⁽²⁾.
كسى كه نماز شب نمى خواند، از شيعيان ما نيست )).

مرحوم ملكى مى فرمايد: استادم [ملا حسينقلى همدانى ] به من فرمود: ((فقط متهجّدين هستند كه به مقاماتى نائل مى گردند و غير آنان به هيچ جايى نخواهند رسيد)).⁽³⁾
علاّمه طباطبائى رحمه الله عليه مى فرمايد:
چون به نجف اشرف براى تحصيل مشرّف شدم ، از نقطه نظر قرابت و خويشاوندى و رحميّت گاهگاهى به محضر مرحوم قاضى شرفياب مى شدم ، تا يك روز درِ مدرسه اى ايستاده بودم كه مرحوم قاضى از آنجا عبور مى كردند، چون به من رسيدند دستِ خود را روى شانه من گذاردند و گفتند: ((اى فرزند! دنيا مى خواهى نماز شب بخوان و آخرت مى خواهى نماز شب بخوان )).
اين سخن آنقدر در من اثر كرد كه از آن زمان به بعد تا زمانى كه به ايران مراجعت كردم ، پنج سال تمام ، در محضر قاضى روز و شب به سر مى بردم و آنى از ادراك فيض ايشان دريغ نمى كردم و از آن وقتى كه به وطن بازگشتم تا وقت رحلت استاد، پيوسته روابط ما برقرار بود و مرحوم قاضى طبق روابط استاد و شاگردى ، دستوراتى مى دادند و مكاتبات از طرفين برقرار بود.
علاّمه مى فرمودند:
((ما هر چه داريم از مرحوم قاضى داريم .))⁽⁴⁾
در حديثى از امام صادق عليه السلام چنين مى خوانيم :
((أَبْغَضُ الْخَلْقِ إ لى اللّه جِيْفَةٌ بِاللَّيلِ، بطالٌ بِالنَّهار)).
مبغوض ترين و ناپسندترين مردم نزد خداوند، كسى است كه [شب را سراسر به خواب و] بسان مردارى گنديده و در روز بيكار و تنبل باشد.

(سعدى )

كتاب حاضر شامل كيفيّت خواندن نماز شب به صورت مختصر و مفصّل و شامل گلچينى از آيات و رواياتى در فضيلت نماز شب و داستانهايى از علماء و بزرگان كه اهل نماز شب بودند و اثرات و نتيجه هاى خاصى از نماز شب ديدند، مى باشد.
اين مختصر را جهت شادى قلب امام زمان (عجّ اللّه تعالى فرجه الشّريف ) و رفع موانع ظهور آن حضرت و شادى روح امام عزيز و تمام شهدا، هديه مى نمايم تا شايد مورد دعاى حضرت مهدى عليه السلام قرار گيريم . و به واسطه دعاى آن حضرت همه ما از بندگان خوب خدا و بهترين امّت پيامبر و شيعيان خاص اميرمؤمنان و اولاد معصوم آن حضرت عليهم السلام قرار گيريم انشاء اللّه .
التماس دعا
سيزدهم جمادى الاول
مصادف با سالروز شهادت حضرت زهرا عليها السلام
سيد عبداللّه حسينى

در فضيلت نماز شب و آثار آن

و از حضرت صادق عليه السلام روايتست كه فرموده بود در وصيّت رسول خدا به على عليهما و آلهما السّلام : يا على وصيّت مى كنم تو را در باب نفس ‍ خودت به چند خصلت پس حفظ كن آنها را، بعد از آن فرمود: خداوندا يارى كن او را و ذكر فرمود جمله اى از خصلتها تا اينكه فرمود:
((وَ عَلَيْكَ بِصَلوةِ اللَّيْلِ وَ عَلَيْكَ بِصَلوةِ اللَّيْلِ وَ عَلَيْكَ بِصَلوةِ اللَّيْلِ وَ عَلَيْكَ بِصَلوةِ الزَّوالِ وَ عَلَيْكَ بِصَلوةِ الزَّوالِ وَ عَلَيْكَ بِصَلوةِ الزَّوالِ))
بر تو باد به نماز شب ، بر تو باد به نماز شب ، بر تو باد به نماز شب ، بر تو باد به نماز زوال و سه بار تكرار فرمود.
و ظاهر اين است كه حضرت اراده كردند به نماز شب سيزده ركعت را و به نماز زوال هشت ركعتى كه نافله زوال است .

وقت نماز شب

وقت نماز شب از اول نيمه شب است تا طلوع صبح صادق .
توضيح : شب از ديدگاه شرع عبارت است از اول مغرب تا طلوع صبح صادق . بنا بر اين در ساعت 12 شب كه عبارت است از نيمه غروب تا طلوع آفتاب بيش از نيم ساعت از نيمه شب شرعى گذشته است .
- افضل آن است كه نماز شب به هنگام سحر خوانده شود و هنگام سحر عبارت است از يك سوم آخر شب و هر قدر به صبح نزديكتر باشد افضل خواهد بود.
- شخص مسافر مى تواند نماز شب را پيش از نيمه بخواند.
- جوانى كه مى ترسد بخواب بماند و نماز شب از او فوت شود مى تواند نماز شب را پيش از نيمه شب بخواند.
- همه كسانى كه براى خواندن نماز شب بعد از نيمه شب عذرى دارند مانند پيرمردان و يا كسى كه از سرد شدن هوا مى ترسد و يا از جنب شدن در خواب مى ترسد و مانند اينها مى توانند نماز شب را قبل از نيمه شب بخوانند.
امام صادق عليه السلام فرمود:
اگر بيم دارى كه پايان شب برنخيزى يا سرما و مشكل ديگرى مانع نماز شبت خواهد شد، نماز شب و ((وتر)) را در اوّل شب بخوان .⁽⁵⁾
- در مواردى كه تقديم نماز شب جايز است سزاوار است كه نيّت اداء نكند بلكه به نيّت (تعجيل ) و جلو انداختن بخواند.
- اگر نماز شب از كسى فوت شد مى تواند قضاى آن را در روز به جا بياورد.
((مفضّل )) مى گويد:
به امام صادق عليه السلام عرض كردم : فدايت شوم ؛ من گاهى به خواندن نماز شب موفّق نمى شوم ، آيا اجازه مى فرمائيد پس از خواندن نماز صبح پيش از آنكه آفتاب طلوع كند قضاى نماز شب را بخوانم ؟
فرمود: آرى ؛ امّا اهل خانه ات را از اين كار با خبر مكن زيرا آنان هم از تو ياد مى گيرند و اين كار را سنّت قرار مى دهند.⁽⁶⁾
تذكّر: قضاى نماز شب را فضيلت بسيار است چنانچه در تفسير على بن ابراهيم از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه :
شخصى به آن حضرت عرض كرد: فدايت شوم چه بسا كه اتّفاق مى افتد كه يك ماه و دو ماه و سه ماه نماز شب از من فوت مى شود و من آن را به روز قضا مى كنم ، آيا اين كار جايز است ؟
فرمود: به خدا قسم اين كار مايه روشنى چشم تو است و اينجمله را سه بار تكرار كرد.
- قضاى نماز شب را بر تقديم آن يعنى پيش از نيمه شب خواندن رجحان دارد. بنابر اين اگر مى داند كه قضاى نماز شب از او فوت نخواهد شد قضا اولويت دارد.
تذكر: براى تشويق جوانان عزيز روايتى در مورد قضاى نماز شب نقل مى كنم :
اسحق بن عمار ضمن روايتى از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه ايشان از پدران بزرگوار و آنان از رسول خدا صلى اللّه عليهم اءجمعين نقل مى كند كه فرمود:
((ان اللّه يباهى بالعبد يقضى صلوة اللّيل بالنهار يقول ملائكتى عبدى يقضى ما لم افترضه عليه اشهدوا انى قد غفرت له )).
خداى تعالى با بنده اى كه نماز شب را در روز قضا بكند مباهات مى كند و مى فرمايد:
((اى فرشتگان من ، اين بنده من چيزى را كه به او واجب نكرده ام قضا مى كند گواه باشيد كه من او را آمرزيدم )).⁽⁷⁾
- جوانى كه مى ترسد به خواب بماند اگر پيش از نيمه شب نماز شب را خواند و خوابيد و پيش از صبح بيدار شد لازم نيست نماز شب را دوباره بخواند.
- اگر مشغول نماز شب شد و صبح طلوع كرد اگر چهار ركعت از نماز شب را خوانده است كه صبح شد بقيه نماز شب را به طور مخفف و بدون مستحبات مى خواند و اگر هنوز چهار ركعت از نماز شب نخوانده صبح شد همان دو ركعتى را كه شروع كرده تمام مى كند و پس از آن دو ركعت نافله صبح را مى خواند و سپس دو ركعت نماز صبح واجب را مى خواند و پس از آن باقيمانده نماز شب را قضا مى كند و اگر اصلاً به نماز شب شروع نكرده صبح طلوع كرد دو ركعت نافله صبح را اوّل مى خواند و پس از آن نماز صبح را و پس از آن قضاى نماز شب را به جا مى آورد.⁽⁸⁾

كيفيّت نماز شب به صورت مختصر

- نماز شب مجموعاً يازده ركعت است كه ده ركعت آن هر دو ركعت به يك سلام خوانده مى شود و يك ركعت به يك سلام .
- هشت ركعت از يازده ركعت را بايد به نيت نماز شب خواند و دو ركعت آن را به نيّت نماز (شفع ) و يك ركعت آن را به نيت نماز (وتر).
- فضيلت نمازهاى شفع و وتر بيش از هشت ركعتى است كه به نيت نماز شب خوانده مى شود.
- انسان مى تواند فقط به نماز شفع و وتر اكتفا كند و هشت ركعت را نخواند.
- اگر وقت براى اداى نماز شب تنگ باشد مى تواند فقط به نماز وتر اكتفا كند.
- اگر وقت براى اداى نماز شب تنگ نباشد ولى انسان مى خواهد نماز وتر را بخواند بايد آن را (رجائا)⁽⁹⁾ بخواند.
- جايز است انسان نماز شب را نشسته بخواند حتّى در حال اختيار، ولى اگر مى خواهد نشسته بخواند بهتر آن است كه هر دو ركعت نشسته را يك ركعت ايستاده حساب كند. بنابراين بايد هشت بار دو ركعت نشسته هر دو ركعت به يك سلام كه جمعاً شانزده ركعت مى شود به نيّت نماز شب بخواند و دو بار دو ركعت هر دو ركعت به يك سلام به نيت نماز شَفع . و دو بار يك ركعت هر يك ركعت به يك سلام به نيّت نماز وَتر.⁽¹⁰⁾
- خواندن سوره در ركعتهاى نماز شب لازم نيست و مى تواند فقط به خواندن سوره (حمد) اكتفا كند و همچنين قنوت در ركعتهاى دوّم مستحب است و مى تواند بدون قنوت بخواند.
- نماز وتر يك ركعت است ، و كافى است در قنوت سه بار تسبيح گفتن ⁽¹¹⁾.
- لازم نيست همه يازده ركعت را در يك مجلس بخواند بلكه مى تواند در دو سه نوبت بخواند بلكه با فاصله خواندن افضل است . همانطور كه رسول خدا تهجد مى كرد.
- مستحب است كه نماز شب را بلند بخواند تا اگر از خانواده اش كسى مى خواهد به نماز شب برخيزد بيدار شود. چنانچه در روايت است و علماء نيز تصريح به استحباب بلند خواندن كرده اند.
- بديهى است كه استحباب بلند خواندن نماز شب در جائى است كه از ريا و سمعه در امان باشد و اگر خداى نخواسته خوف ريا و سمعه در بلند خواندن باشد بايد آهسته بخواند.
امام صادق عليه السلام فرمود:
صلوة الليل تذهب بذنوب النهار
نماز شب گناهان روز را پاك مى كند
بحار الانوار: ج 84، ص 143 و 154.
مستدرك : 6/330.

كيفيّت نماز شب به صورت مفصّل

چون از خواب برخاست سجده كند براى خداوند تعالى و نيكو است در اين حال يا در حال برداشتن سر از سجده بگويد:
((اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى اَحْيانى بَعْدَ ما اَماتَنى وَ اِلَيْهِ النُّشُورُ اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذى رَدَّ عَلَىَّ رُوحى لاَِحْمَدَهُ وَ اَعْبُدَهُ)).
و چون برخاست و ايستاد بگويد:
((اَللّهُمَّ اَعِنّى عَلى هَوْلِ الْمُطَلَّعِ وَ وَسِّعُ عَلَىَّ الْمَضْجَعَ وَارْزُقْنى خَيْرَ ما بَعْدَ الْمُوتِ)).
و چون صداى خروس شنيد بگويد:
((سُبُّوْحٌ قُدُّوْسٌ رَبُّ الْمَلائِكَةِ وَالرُّوْحِ سَبَقَتْ رَحْمَتُكَ غَضَبَكَ لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ عَمِلْتُ سُوَّْءً وَ ظَلَمْتُ نَفْسى فَاغْفِرْلى اِنَّهُ لا يَغْفِرُالذُّنُوبَ اِلاّ اَنْتَ فَتُبْ عَلَىَّ اِنَّكَ اَنْتَ التَّوّابُ الرَّحيمُ)).
و چون نگاه كند به اطراف آسمان بخواند:
((اَللّهُمَّ اِنَّهُ لا يُوارى مِنْكَ لَيْلٌ ساجٍ وَ لا سَماَّءٌ ذاتُ اَبْراجٍ وَ لا اَرْضٌ ذاتُ مِهادٍ وَلا ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ وَلا بَحْرٌ لُجِّىُّ تُدْلِجُ بَيْنَ يَدَىِ الْمُدْلِجِ مِنْ خَلْقِكَ تُدْلِجُ الرَّحْمَةَ عَلى مَنْ تَشاءُ مِنْ خَلْقِكَ تَعْلَمُ خائِنَةَ الاْ عْيُنِ وَ ما تُخْفِى الصُّدُوْرُ غارَتِ النُّجُوْمُ وَ نامَتِ الْعُيُونُ وَ اَنْتَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ لاتَاْخُذُكَ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ سُبْحانَ اللّهِ رَبِّ الْعالَمينَ وَ اِلهِ الْمُرْسَلينَ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ)).
پس بخواند پنج آيه آل عمران :
((اِنَّ فى خَلْقِ السَّمواتِ وَالاَْرضِ وَاخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهارِ لاََّياتٍ لاُِولِى الاَْلْبابِ الَّذينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَقُعُوداً وَعَلى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فى خَلِقِ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ رَبَنّا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النّارِ رَبَّنا اِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النّارَ فَقَدْ اَخْزَيْتُهُ وَما لِلظّالِمينَ مِنْ اَنْصارٍ رَبَّنا اِنَّنا سَمِعْنا مُنادِياً يُنادى لِلاْيمانِ اَنْ امِنُوْا بِرَبِّكُمْ فَامَنّا رَبَنّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَكَفِّرْ عَنّا سَيِّئاتِنا وَتَوَفَّنا مَعَ الاَْبْرارِ رَبَّنا وَاتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِكَ وَلاتُخْزِنا يَوْمَ الْقِيامَةِ اِنَّكَ لاتُخْلِفُ الْميعادَ)).
مسواك كند،⁽¹²⁾ و بعد از آن وضو بسازد وضوء كامل و خود را خوشبو سازد، پس برخيزد به نماز شب .
ابتدا شروع مى كند به هشت ركعت نماز شب و بعد از هر دو ركعت ، سلام مى دهد، و خوبست كه در دو ركعت اوّل بعد از حمد سى مرتبه توحيد بخواند، (كه در دو ركعت مجموعا شصت مرتبه توحيد خوانده شود) از اثرات ثواب آن اين استكه : تا منصرف شود از نماز نبوده باشد ميان او و خداى عزّوجلّ هيچ گناهى .
و يا آنكه در ركعت اوّل آن توحيد و در ركعت دوّم قُلْ يا اَيُّهَا الْكافِرُونَ بخواند.
در شش ركعت ديگر حمد و هر سوره كه خواهد بخواند و كافى است حمد و قُلْ هُوَ اللّه اَحَدْ در هر ركعتى .
و چنانكه سنّت است قنوت در نمازهاى واجبى ، در هر ركعت دوّمى از نافله ها نيز سنّت است .
و كافى است در قنوت سه بار سُبْحانَ اللّهِ گفتن .
و يا آنكه گفته شود:
اَللّهُمَّ اغْفِرْلَنا وَ ارْحَمْنا وَ عافِنا وَاعْفُ عَنّا فِى الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ اِنَّكَ عَلى كُلِّ شَى ءٍ قَديرٌ.
و يا آنكه بگويد:
رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَ تَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمُ اِنَّكَ اَنْتَ الاَْعَزُّ الاَْجَلُّ الاَْكْرَمْ.
و روايت شده كه حضرت امام موسى عليه السلام چون شب در محراب عبادت مى ايستاد مى خواند: ((اَللّهُمَّ اِنَّكَ خَلَفْتَنى سَوِيّاً...)) و اين دعاء پنجاهم صحيفه كامله است .
و چون فارغ شود از هشت ركعت نماز شب پس بجا بياورد دو ركعت نماز شفع و يك ركعت نماز وتر.
و مى خواند در اين سه ركعت بعد از حمد قُلْ هُوَ اللّه اَحَدْ تا بمنزله آن باشد كه يك ختم قرآن كرده باشد، زيرا كه سوره توحيد ثلث قرآن است ، و يا آنكه بخواند در نماز شفع در ركعت اوّل حمد و قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ و در ركعت دوّم حمد و قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقْ.
و چون از نماز شفع فارغ شد مستحب است آنكه بخواند:
اِلهى تَعَرَّضَ لَكَ فى هذَا اللَّيْلِ الْمُتَعَرِّضُوْنَ...)) و اين دعائى است كه در اعمال شب نيمه شعبان در مفاتيح الجنان مذكور شد.
و چون از دو ركعت شفع فارغ شد بر مى خيزد به جهت يك ركعت وتر و مى خواند در آن حمد و سوره توحيد و يا آنكه مى خواند بعد از حمد قُلْ هُو اللّهُ اَحَدٌ سه مرتبه ، و معوذّتين يعنى قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ و قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقْ، پس دست بر مى دارد براى قنوت و دعا مى خواند آنچه بخواهد.
شيخ طوسى رحمه الله عليه فرموده : دعاهائى كه در قنوت نماز وتر خوانده مى شود از زيادى به شمارش نمى آيد.
مستحب است كه انسان در قنوت نماز وتر گريه كند از خوف خدا و ترس از عقاب خدا، يا خود را به حال گريه در آورد و دعا كند براى برادران مؤمن ، و مستحب است كه ذكر شود چهل نفر، پس بدرستيكه كسيكه دعا كند براى چهل مؤمن دعايش مستجاب مى شود انشاءاللّه تعالى . و دعا كند به آنچه خواسته باشد.
شيخ صدوق رحمه الله عليه فرموده كه : حضرت رسول صلى الله عليه و آله در قنوت وتر مى خواند:
((اَللّهُمَّ اهْدِنى فيمَنْ هَدَيْتَ وَ عافِنى فيمَنْ عافَيْتَ و تَوَلَّنى فيمَنْ تَوَلَّيْتَ وَ بارِكْ لى فيما اَعْطَيْتَ وَقِنى شَرَّ ما قَضَيْتَ فَاِنَّكَ تَقْضى وَ لايُقْضى عَلَيْكَ، سُبْحانَكَ رَبَّ الْبَيْتِ، اَسْتَغْفِرُكَ وَ اَتُوبُ اِلَيْكَ وَ اُوْمِنُ بِكَ وَ اَتَوَكَّلُ عَلَيْكَ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِكَ يا رَحيمُ)).
سزاوار است آنكه هفتاد مرتبه بگويد:
((اَسْتَغْفِرُاللّهَ رَبّى وَ اَتُوبُ اِلَيْهِ)).
سزاوار است كه دست چپ را به دعا بلند كرده باشد و استغفار را به دست راست بشمارد
روايت شده كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله استغفار مى كرد در نماز وتر هفتاد مرتبه و هفت مرتبه مى گفت : ((هذا مَقامُ الْعاَّئِذِ بِكَ مِنَ النّارِ)).
روايت شده كه حضرت امام زين العابدين عليه السلام در سحر، در نماز وتر سيصد مرتبه مى گفت : ((اَلْعَفْوَ الْعَفْوَ))⁽¹³⁾. و بگويد بعد از اين : ((رَبِّ اغْفِرْلى وَارْحَمْنى وَ تُبْ عَلَىَّ اِنَّكَ اَنْتَ التَّوّابُ الْغَفُورُ الرَّحيمُ)).
و سزاوار است آنكه طول دهد قنوت را و چون فارغ شد از قنوت به ركوع رود و چون سر از ركوع برداشت بخواند اين دعا را كه شيخ در تهذيب از حضرت موسى بن جعفر عليه السلام نقل كرده :
((هذا مَقامُ مَنْ حَسَناتُهُ نِعْمَةٌ مِنْكَ وَ شُكْرُهُ ضَعيفٌ وَ ذَنْبُهُ عَظيمٌ وَ لَيْسَ لِذلِكَ اِلاّ رِفْقُكَ وَ رَحْمَتُكَ فَاِنَّكَ قُلْتَ فى كِتابِكَ الْمُنْزَلِ عَلى نَبِيِّكَ الْمُرْسَلِ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ كانُوا قَليلاً مِنَ اللَّيْلَ ما يَهْجَعُونَ وَ بِالاَْسْحارِهُمْ يَسْتَغْفِرُوْنَ طالَ هُجُوعى وَ قَلَّ قِيامى وَ هذَا السَّحَرُ وَ اَنَا اَسْتَغْفِرُكَ لِذُنُوبى اِسْتِغْفارَ مَنْ لا يَجِدُ لِنَفْسِه ضَرّا وَ لا نَفْعاً وَ لا مَوْتاً وَ لاحَيوةً وَ لا نُشُوْراً)).
پس به سجده رود و نماز را تمام كند و بعد از سلام تسبيح حضرت زهرا عليها السلام بخواند، پس بگويد:
((اَلْحَمْدُ لِرَبِّ الصَّباحِ اَلْحَمْدُ لِفالِقِ الاِْصْباحِ)).
و بگويد سه مرتبه :
((سُبْحانَ رَبِّىَ الْمَلِكَ الْقُدُّوْسِ الْعَزيزِ الْحَكيمِ))
پس بگويد:
((يا حَىُّ يا قَيُّومُ يا بَرُّ يا رَحيمُ يا غَنىُّ يا كَريمُ ارْزُقْنى مِنَ التِّجارَةِ اَعْظَمَها فَضْلاً وَ اَوْسَعَها رِزْقاً وَ خَيْرَها لى عاقِبَةً فَاِنَّهُ لا خَيْرَ فيما لا عاقِبَةَ لَهُ)).
پس به سجده رود و بگويد پنج مرتبه : ((سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِكَةِ وَالرُّوْحِ)). پس بنشيند و بخواند آية الكرسى را، دوباره به سجده رود و ذكر سابق را پنج مرتبه بخواند.
((إ نَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ تقُوم أ دنى من ثُلْثَىِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ و ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مَّنَ الَّذِينَ مَعَكَ.))
(اى پيامبر!) پروردگارت مى داند كه تو و گروهى از آنها كه با تو هستند نزديك دو سوّم شب يا نصف يا ثلث آن را به پا مى خيزند.
مزمّل : آيه 20.
((إ نَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْأً وَ أَقْوَمُ قِيلاً.))
مسلّماً نماز و عبادت شبانه پا برجاتر و با استقامت تر است .
مزمّل : آيه 6.

سفارش جبرئيل به نماز شب

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
برترين نمازها (ى مستحب ) نماز نيمه شب است و چه اندك است به جا آورنده آن .⁽¹⁴⁾
و باز رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
جبرئيل آن قدر مرا به نماز شب سفارش كرد تا اين كه گمان كردم نيكانِ امّتم شب را نمى خوابند مگر اندكى از آن .⁽¹⁵⁾
و باز رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
خداوند حضرت ابراهيم را دوست خود انتخاب نكرد مگر براى دو كارش :
1 - اطعام به مستمندان 2 - نماز شب ، هنگامى كه مردم در خواب بودند.⁽¹⁶⁾

در حالات رسول خدا صلى الله عليه و آله

حضرت على عليه السلام فرمود:
هر گاه رسول خدا صلى الله عليه و آله براى نماز شب بر مى خاست ، نخست مسواك مى كرد، سپس به آسمان مى نگريست و اين آيات را زمزمه مى كرد:
((إِنَّ فِى خَلْقِ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهارِ لاَ ياتٍ لاُِوْلِى الاَْلْبابِ...))
مسلّماً در آفرينش آسمانها و زمين و آمد و رفتِ شب و روز، نشانه هاى (روشنى ) براى خرمندان است ... - ⁽¹⁷⁾
(در روايات اهل بيت عليهم السلام نيز دستور داده شده كه هر كس براى نماز شب بر مى خيزد، اين آيات را تلاوت كند).⁽¹⁸⁾

شب زنده داران در قيامت

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
در قيامت پس از آن كه خداوند همه انسانها را جمع كند، منادى ندا مى كند و مى گويد:
پيش آيند كسانى كه در نيمه هاى شب از بستر خواب دور مى شدند و خدا را مى خواندند و از خشم و غضبش بيمناك و به رحمتش اميدوار بودند.
آن گاه جمعى پيش روند و قبل از ديگران به جايگاههاى خود (در بهشت ) وارد شوند و بعد از آنان به حساب مردمِ ديگر رسيدگى نمايند.⁽¹⁹⁾

شب زنده دارى دختر امام حسين عليه السلام

امام حسين عليه السلام درباره دختر بزرگوارش ((فاطمه ))⁽²⁰⁾ فرمود:
او در امر دين چنان بود كه تمام شب را به نماز مى ايستاد و روز را روزه مى گرفت .⁽²¹⁾
رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:
جبرئيل نزد من آمد و گفت : اى محمّد!... بدان كه شرف مؤمن ، نماز شب اوست و عزّتش بى نيازى او از مردم است .⁽²²⁾

بدآموزى و كج انديشى

طلبه اى مى گفت : شخصى به ظاهر باسواد و متّقى به من گفت : بهتر است انسان نماز شب نخواند و نماز صبح را هم نزديك طلوع آفتاب به جاى آورد، براى اين كه دچار عُجب و خودبينى نشود، و چون نماز شب غرور مى آورد بايد آن را ترك كرد!
آن طلبه گفت : در اثر اين كلام (چون گوينده آن را مورد اعتماد مى دانستم ) چندين سال نماز شب نخواندم با اينكه سحر هم بيدار بودم !
ببينيد بدآموزى و كج انديشى را! به آن طلبه گفته شد:
آن شخص شيطان بوده كه چنين سخن مزخرفى را بر زبان رانده است ؛ زيرا، اگر اين سخن صحيح باشد در همه مستحبّات جارى است . بنابراين بايد گفت : نماز جماعت و قرآن و دعا و... نخوانيم زيرا مغرور مى شويم ! بى ارزش بودن اين گفتار به قدرى واضح است كه نيازى به تفصيل ندارد. چون بديهى است كه انسان در كنار انجام مستحبّات بايد رذائل اخلاقى را از خود دور كند. و اصلاً خودِ نماز شب باعث توفيق انسان براى ستردن و زدودن صِفات رذيله مى شود و آن خدايى كه توفيق سحرخيزى مى دهد توفيق پيراسته شدن از مرض خطرناك عُجب را نيز عطا مى كند.
ثانياً، چنين شخصى كه اين قدر لاابالى و بى تعهّد است كه نماز صبح خود را در آخر وقت مى خواند، معنى ندارد دچار عُجب بشود و اصلاً دليلى براى عُجب او نيست مانند كورى است كه نامحرم را نمى بيند! بلكه هنر است كه انسان با رعايت و انجام مستحبّات ، دچار خودپسندى نشود و خلاصه تقواى منفى به درد نمى خورد، آنچه سودمند است تقواى مثبت است .
سالك كامل مرحوم ملكى مى نويسد:
((گاهى از بعضى متهجّدين ، نماز شب فوت مى شود، ولى اين خود لطفى از سوى خداوند است ؛ براى اين كه آن شخص ، از تأ سف خوردن براى فوت نماز شب و موفّق نشدن به اين امر مهم ، اجر بيشترى ببرد و نيز از عُجب محفوظ و مصون بماند؛ ولى طبق آنچه از احاديث استفاده مى شود اين امر بسيار نادر است و بيش از يكى دو شب نمى شود)).⁽²³⁾
راستى ، چه صادق است درباره آن شخص بدبخت و جاهل كه آن طلبه را چندين سال از اين فيض محروم داشت اين بيت اعتصامى كه مى گويد:

اين شخص ، دستِ كم به آيات قرآن كريم در اين موضوع توجّه نكرده و سخنى گفته است صد در صد مخالف با قرآن ، آنجا كه مى فرمايد: ((وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهجِّد بِهِ نافِلَةً لَك عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً)).⁽²⁴⁾
برخى ديگر نيز چنين مى پندارند كه شب زنده دارى و نافله شب با درس ‍ خواندن منافات دارد و مانع تحصيل است و خلاصه اتلاف وقت است و بايد آن وقت را صرفِ درس خواندن و مطالعه كرد.
اين گروه نيز سخت در اشتباهند و نمى دانند كه تهجّد بهترين وسيله براى ازدياد توفيق تحصيل است و چه بسيار از تاركين تهجّد را ديده ايم كه نه تنها موفّق به تحصيل نشده اند، بلكه در گرداب گناه غرق گشته اند.
در اين باره مرحوم ملكى مى گويد:
((من بسيارى از محصّلين را مى شناسم كه از شب زنده داران بودند و همين موضوع سبب شد كه فهمى عميق و استقامتى بى نظير در امر تحصيل نصيبشان شد و به مراتب و مقامات والايى رسيدند و بالعكس ، كسانى هستند كه در مطالعه كتب علمى كوشش بسيار دارند ولى به جايى نمى رسند و از علم خويش سودى نمى برند و بركتى نمى بينند)).⁽²⁵⁾
معلوم نيست كسانى كه داراى اين منطقند جواب ، ((لَيْسَ مِنْ شِعَتِنا)) و نيز ((لَيْسَ مِنّا مَنْ لَمْ يُصَلِّ صَلوةَ اللّيْلَ)) را، چه مى گويند؟ چه پاسخى براى ((قُم اللّيْلَ إِلاّ قَلِيلا))⁽²⁶⁾ دارند؟

حضرت زينب (س ) در شب يازدهم محرّم

((در شب عاشورا حضرت زينب عليها السلام بود و امام حسين عليه السلام ، زينب بود و همه كس و همه چيز. در شب يازدهم زينب بود و زينب ، در اين شب زينب عليها السلام قافله سالار اسيران بود و نقطه اتكاء يتيمان !
مصائب هر چند بسيار سنگين بود و گران ، ولى حضرت زينب عليها السلام همچون كوهى استوار در برابر مصائب ايستاد و خم به ابرو نياورد!
به نگهبانى اسيران پرداخت ، به گرد آوردن زنان و كودكان پرداخت ، روان بخش پيكرهاى بى روح گرديد، نواى بينوايان بود و رمق بى رمقان .
از اين سو به آن سو مى دويد و گمشدگان را مى جست ، از ضرب تازيانه پيكرش مى سوخت ، خارهاى بيابان به پايش فرو مى رفت ، و جگرش ‍ مى سوخت ولى يتيمان را مى جست .
اين پيكر رنجديده ناتوان ، معجزه گر بود، چنان شايستگى به خرج داد كه يك بچه به زير سمّ ستور نرفت . يك زن در آتش نسوخت ، يك كودك در آن شامِ شوم گم نشد.
پس از آنكه از اين كارها فراغت يافت و از سلامت همه اطرافيان مطمئن شد، به سوى خدا رفت و به عبادت پرداخت ، نماز شب به جاى آورد.
آنقدر ناتوان و كوفته شده بود كه نتوانست ايستاده بخواند، در آن شب نماز شب را نشسته به جا آورد و با خداى خود به راز و نياز پرداخت .⁽²⁷⁾
امام صادق عليه السلام فرمودند:
نماز شب موجب رضاى پروردگار و دوستى فرشتگان و سنّت پيامبران و ريشه ايمان و ناخوشايند شيطان است .⁽²⁸⁾

لذّت مناجات

استاد شهيد، مى گويد:
((ما يك سلسله لذّتهاى معنوى داريم كه معنويّت ما را بالا مى برد. براى كسى كه اهل تهجّد و نماز شب است جزو صادقين و صابرين و مستغفرين بالاسحار باشد، نماز شب لذّت و بهجت دارد، آن لذّتى كه يك نفر نماز شب خوانِ حقيقى و واقعى از نماز شب خودش مى برد، از آن ((استغفراللّه ربّى و اتوب و اليه ))ها مى برد، از آن ((العفو گفتنها)) و يادكردن و دعا كردنهاى حدّاقل چهار مؤمن مى برد، و آن لذّتى كه از آن ((يا ربّ يا ربّ)) گفتنها مى برد، هيچ وقت يك آدم عيّاش كه در كاباره ها مى گردد، احساس ‍ نمى كند.
لذّت آن نماز شب خوان خيلى عميق تر، نيرومندتر و نشاطبخش تر است . ولى اگر ما خودمان را غرق در لذّت مادّى دنيا كنيم مثلاً سر شب بنشينيم دور هم و شروع كنيم به گفتن و خنديدن و فرضاً غيبت هم نكنيم كه حرام است ، صرفاً شوخيهاى مباح هم بكنيم و بعد هم سفره را پهن كنيم و آنقدر بخوريم كه نفس كشيدن برايمان دشوار شود، بعد مثل يك مرده در رختخواب بيفتيم . آيا در اين صورت توفيق پيدا مى كنيم كه سحر از دو ساعت مانده به طلوع صبح بلند شويم و بعد، از عمق روح خودمان ((يا ربّ يا ربّ)) بگوييم ؟ اساساً بيدار نمى شويم و اگر هم شويم مثل مستى كه چند جام شراب خورده است ، تلو تلو مى خوريم .
پس اگر انسان بخواهد لذّتهاى معنوى و الهى را در اين دنيا درك كند، چاره اى ندارد جز اين كه از لذّتهاى مادّى كسر كند. به خدا قسم لذّتى كه يك مرد با ايمان در آن وقت شب كه بلند مى شود و چشمش مى افتد به آسمان پرستاره و آيات آخر سوره آل عمران را كه صداى هستى است و از قلب وجود برخاسته است ، مى خواند و با هستى همصدا مى شود، احساس ‍ مى كند برابر است با يك عمر لذّت مادّى در اين دنيا.
يك چنين آدمى ، نمى تواند مثل ما زندگى كند نمى تواند سر سفره شام بنشيند در حالى كه ظهر غذاهاى سنگين ، انواع گوشتها، روغنهاى حيوانى و نباتى ، انواع شيرينى ها و انواع محرّك اشتهاها را خورده است ؛ تازه مقدارى سوپ بخورد تا اشتهايش تحريك شود اين روح خود به خود مى ميرد، اين آدم نمى تواند در نيمه هاى شب بلند شود و اگر هم بلند شود نمى تواند لذّت ببرد.
لهذا كسانى كه چنين توفيقاتى داشته اند و ما چنين اشخاصى را ديده ايم به لذّتهاى مادّيى كه ما دل بسته ايم هيچ اعتنا ندارند. چه مانعى دارد كه من ذكر خيرى از پدر بزرگوار خودم بكنم . از وقتى كه يادم مى آيد مى ديدم اين مرد بزرگ و شريف هيچ وقت نمى گذاشت و نمى گذارد كه وقت خوابش از سه ساعت از شب گذشته تأ خير بيفتد شام را سر شب مى خورد و سه ساعت از شب گذشته مى خوابد و حداقل دو ساعت به طلوع صبح مانده بيدار مى شود.
و حداقل قرآنى كه تلاوت مى كند يك جزء است ، و با چه فراغت و آرامشى نماز شب مى خواند حالا تقريباً صد سال از عمرش مى گذرد هيچ وقت نمى بينم كه يك خواب ناآرام داشته باشد... اينها دل را زنده مى كند، آدمى كه مى خواهد از چنين لذّتى بهره مند شود ناچار، از لذّتهاى مادّى تخفيف مى دهد تا به آن لذّت عميقتر الهى برسد)).⁽²⁹⁾
آرى ، چنان پدر چنين فرزندى را به اجتماع تحويل مى دهد.

تهجّدِ امام

يكى از نزديكان امام مى گويد:
((پنجاه سال است كه نماز شب امام خمينى ترك نشده . امام در بيمارى ، در صحّت ، در زندان ، در خلاصى ، در تبعيد، حتّى بر روى تخت بيمارستان قلب هم ، نماز شب مى خواندند. امام در قم بيمار شدند و به دستور اطبّاء مى بايست به تهران منتقل شوند، هوا بسيار سرد بود و برف مى باريد و يخبندان عجيبى در جادّه ها وجود داشت ، امام چندين ساعت در آمبولانس بودند، و پس از انتقال به بيمارستان قلب باز نماز شب خواندند. شبى كه از پاريس به سوى تهران مى آمدند تمام افراد در هواپيما خوابيده بودند و امام تنها در طبقه بالاى هواپيما نماز شب مى خواندند.
و شما اگر امام را از نزديك ديده باشيد آثار اشك بر گونه هاى مبارك امام ، حكايت از شب زنده دارى و گريه هاى نيمه شب وى دارد.
بعضى از پاسداران در قم نقل مى كردند كه گاهى اوقات كه امام براى تهجّد بيدار مى شدند، آنها را مورد نوازش و تفقّد قرار مى دادند.))⁽³⁰⁾
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:
خداوند رحمت كند مردى را كه از خواب شب برخيزد و نماز شب بخواند و همسرش را نيز بيدار كند و او هم نماز بگذارد. و خداوند رحمت كند زنى را كه شب هنگام از خواب بيدار شود و نماز بخواند و همسرش را نيز بيدار كند و او هم نماز به جا آورد.⁽³¹⁾

نماز شب در يكى از حسّاس ترين فرازهاى تاريخ

در يكى از نشريه ها از قول فرزند امام خمينى آمده است :
1 - شبى كه از پاريس عازم ايران بوديم ، امام در هواپيما براى نماز شب برخاستند و چنان مى گريستند كه خدمه ارفرانس ، تعجّب كرده بودند و شنيدم كه پرسيده بودند: آيا امام از چيزى ناراحت هستند؟ من گفتم كه كار هر شب امام است .
2 - وقتى امام را از قم مى بردند براى زندان [در عصر طاغوت ] امام با حالتى نماز شب خواندند كه يكى از همراهيان بعداً به من گفت : كه ما تحت تأ ثير شديد نماز امام واقع شديم و يكى از آنها تا تهران گريه كرده بود.
3 - روزى كه از نجف عازم كويت شديم از صبح ساعت چهار حركت كرديم و شايد هم زودتر، درست بعد از اذان صبح و بعد از آن همه گرفتاريها ساعت دوازده و شايد بيشتر، سرانجام امام در هُتل بصره استراحت كردند.
دو ساعت نخوابيده بودند كه ساعتشان زنگ زد و بيدار شدند و نماز شب خواندند و بعد هم نماز صبح ...

كرامتى از امام راحل رحمه الله عليه

شهيد محراب مرحوم صدوقى مى گويد:
((ما مسافرتهايى با امام كرده ايم ، در مسافرت مشهد يك اخلاق پدرانه نسبت به ما مبذول داشتند. وقتى از ارض اقدس بر مى گشتيم در بين راه روسها براى بازرسى جلوى ماشين ما را گرفتند (در آن زمان قسمتهايى از ايران زير نظر دولتهاى شوروى و آمريكا و انگلستان بود) همگى پياده شديم و چون امام از اوّل تكليف ، مراقب نماز شب بودند و اين عمل ، صد در صد از ايشان ترك نشده ، بعد از پياده شدن خواستند كه نماز شب بخوانند. آن جا كه وسط بيابان بود آبى وجود نداشت . يك وقت نگاه كرديم آبى جارى شده ايشان آستين بالا زد و وضو گرفت . بعداً نفهميديم كه تا ايشان نمازش ‍ تمام شد آب بود يا نبود. به هر حال ما در آن سفر يك چنين كرامتى از ايشان ديديم )).⁽³²⁾
و در اثر همين شب زنده داريهاست كه مى بينيم اين مرد بزرگ ، متصّل به ((معدن عظمت )) شده است و در راه خدا از هيچ چيز نمى هراسد.
بنا به نوشته بعضى ، امام خمينى در ضمن بيان ماجراى زندان رفتن خود فرموده اند:
((همان طور كه در آن جاده مستقيم [قم - تهران ] مى رفتيم ، من متوجّه شدم آن دو نفرى كه جلو نشسته بودند، يكى از آنها اشاره كرد به سمت راست [سمت راست آن جادّه درياچه نمك است ، كه برخى از مؤمنينى را كه عليه دولت فعاليّت شديد داشتند آنجا مى انداختند.] با دست كه به آن طرف اشاره كرد، من فهميدم مقصودش چيست ولى من از اوّل كه با آنها رفتم هيچ نترسيدم و آن وقت كه اشاره كردند هم واللّه نترسيدم .
ناقل اين قضيه ادامه مى دهد: يكى از مراجع كه در آن مجلس بود، وقتى اين عبارت را شنيد، دگرگون شد و در برابر عظمت اين مرد بزرگ الهى انگشت به دندان گرفت .))

حاج ميرزا جواد ملكى رحمه الله عليه

يكى از دوستان و نزديكانِ مرحوم حاج ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى ، مى گويد:
مرحوم ملكى رحمه الله عليه شبها كه براى تهجّد و نماز شب به پا مى خاست ، ابتدا در بسترش مدّتى صدا به گريه بلند مى كرد؛ سپس بيرون مى آمد و نگاه به آسمان مى كرد و آيات ((إ نَّ فى خَلْق السَّمواتِ وَالارض ...))⁽³³⁾ را مى خواند و سر به ديوار مى گذاشت و مدّتى گريه مى كرد و پس از تطهير نيز كنار حوض ‍ مدّتى پيش از وضو مى نشست و مى گريست .
وخلاصه از هنگام بيدار شدن ، تا آمدن به محلّ نماز و خواندن نماز شب ، چند جا مى نشست و بر مى خاست و گريه سر مى داد و چون به مصلاّيش ‍ مى رسيد، ديگر حالش قابل وصف نبود.⁽³⁴⁾

محدّث قمى رحمه الله عليه

در شرح حال محدّث گرانمايه ، حاج شيخ عباس قمّى آورده اند:
وى در تمام دوره سال ، در چهار فصل ، حدّاقل يك ساعت قبل از طلوع فجر بيدار و مشغول نماز و تهجّد بود.
به عبادت آخر شب و قبل از سپيده دم اهميّت زياد مى داد و معتقد بود كه بهترين اعمال مستحبّى ، عبادت و تهجّد است فرزند بزرگش مى گويد: تا آن جا كه من به خاطر دارم بيدارى آخر شب از او فوت نشد. حتّى در سفرها، اين شيوه عملى مى شد.
محدّث قمى درباره استادش حاج ميرزا حسين نورى ، مى نويسد: او در زهد و عبادت سخت كوشا بود، نماز شب او فوت نشد و راز و نيازش با خداوند متعال در تمام شبها برقرار بود.⁽³⁵⁾

علامه مجلسى اوّل رحمه الله عليه

((آقا احمد نواده وحيد بهبهانى در كتاب ((مرآت الاحوال )) مى نويسد: از بعضى ثقات شنيدم كه آخوند ملا محمّد تقى نقل كرده كه در شبى از شبها بعد از نماز و تهجّد و گريه و زارى به درگاه قادر متعال ، خود را به حالتى ديدم كه دانستم هر چه از درگاه احديّت مسأ لت كنم ، البته به اجابت مقرون ، و عنايت خواهد شد و فكر مى كردم كه چه از خدا بخواهم ؟ امر دنيوى يا اُخروى ؟ كه ناگاه صداى گريه محمّد باقر [مجلسى دوّم ] از گهواره بلند شد، من گفتم ؛ الهى به حق محمّد و آل محمّد صلى الله عليه و آله اين طفل را مروّج دين و ناشر احكام سيّدالمرسلين گردان و موفّق كن او را به توفيقات بى نهايت خود.
سپس آقا احمد مى گويد: و مسلّم است كه اين خوارق عادات كه از آن بزرگوار به ظهور رسيده ، نيست مگر از دعاى چنين بزرگوارى .))⁽³⁶⁾

ملاّ محمّد اشرفى

آورده اند كه مرحوم ملاّ محمّد اشرفى كه از شاگردان سعيدالعلماست ، از نيمه شب تا صبح مشغول تضرّع و زارى و مناجات با حضرت بارى (جلّ و علا) بود، و آنقدر بر سر و سينه مى زد كه هنگامى كه صبح مى شد در نهايت ضعف و نقاهت بود به گونه اى كه هر كس او را مى ديد چنين مى پنداشت كه تازه از بستر بيمارى ، برخاسته است .⁽³⁷⁾
آرى ، به قول مولا امير المؤمنين عليه السلام :
((قَدْ بَر اهُمُ الْخَوْفُ بَرْىَ الْقِداحِ، يَنْظر إ لَيْهِمُ النّاظِرُ فَيَحْسَبُهُمْ مَرْضى ، وَ ما بِالْقَوْمِ مِنْ مَرَضٍ، وَ يَقُولُ: لَقَدْ خُوْلطُوا...)).⁽³⁸⁾
بيم خداوند متعال ، آنان را به سان پيكانهاى باريكى كه تراشيده شده لاغر و نحيف كرده است . كسى كه آنان را مى بيند، خيال مى كند كه بيمارند.
در حالى كه بيمارى ندارند و ترس از جهنّم آنان را لاغر كرده است ، و مى گويد: اينان ديوانه شده اند. در صورتى كه مجنون نيستند ...
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
دو ركعت نماز كه انسان در پايان شب بخواند براى او بهتر است از دنيا و آنچه در آن است و اگر براى امّتم دشوار نبود آن را واجب مى كردم .⁽³⁹⁾